پێشەكی:
دبیتن رۆژانە مە گۆه ل هندێ دبیتن كۆ چەندین پێشمەرگەه یێن د سەنگەرێن بەڕەڤانیێ ژ ئاخا كوردستانێ شەهید بووین یان ژی فڕۆكەیەك ل وەلاتێ مالیزییا كەفتیە خوارێ و پتر ژ دووسەد كەسان تێدا هاتینە كۆشتن یان تسونامیێ پترتر ژ دووسەد هزار كەسان ژناڤبرن و گەلەك نووچەیێن ژ ڤی بابەتی.
سەرەدەریكرن دگەل مرنێدا جاران پترتر بی ژ سەردەمێ نۆكە. جاران خەلكێ ل هندەك جڤاك و كەلتووراندا لناڤ حەوشا مالێن خۆ دا مریێن خۆ ڤەدشارتن، بەلێ پاشی ئەڤ رەوش و تیتالە هاتە گۆهۆڕین و گۆڕستانێن دەرڤەی ئاڤاهی و گۆند و باژێڕان جهێن وان گرتن. هەرچەندە نۆكە و د سەردەمێ چاخێ نوی دا مرن یا پترتر ژ جاران لێهاتی و خەلكەكا پترتر یان دهێتە كۆشتن و یان ب كارەساتێن سروشتی دمریتن، بەلێ دیتنا راستەوخۆ یا وێ وەكی جاران نەمایە. نۆكە تنێ د تەلەفزیۆناندا یان د نووچەیاندا و ل دەزگەهێن ڕاگەهاندنێدا مە گۆه ل دەنگ و باسێن مرنێ دبیتن یان ئەو پارچەیێن رەشێن لبەر دەرگەهێن مزگەفتان دهێتە هلاویستن مە ژ مرنا كەسەكی یان چەند مرۆڤان ئاگەهدار دكەن. دبیتن هەر ژ ڤێ چەندێ بیتن كۆ ئەم مرنێ دویر ژ خۆ هەست پێدكەین. هەرچەندە كۆ دبیتن مامۆستایێن ئایینی ژی بەردەوام مە ژ هەبوون و هاتنا وێ ئاگەهدار دكەن لێ وەسل دهێتە تێبینیكرن مرن هند مرۆڤێ سەردەم ناهەژینیتن.
ڤەكۆلینێن گرێدای ب تێگەه و بوویەرا مرنێ
مرن ب هەمی تێگەه و لایەنێن گرێدای پێڤە كارتێكرنەكا مەزن لسەر ژیانا مرۆڤی یا گشتی و لایەنێ سایكۆسۆسیۆلۆژیكی ( دەروونی و جڤاكی ) نەخاسمە دكەتن. كەساتیێ لنك مرۆڤی ل هەمبەر و دژی شیان یان نەشیانا قەبیلكرنا ڕاستیا مرنا خۆ یان یا خەلكا دیتر دۆماهیك قۆناغە ژ قۆناغێن ژیانا هەر مرۆڤەكی [ 1 : 207 ]. ئەڤە ئانكۆ دیتنا مرنێ ڕاستەوخۆ پەیوەندییا ب سایكۆلۆژیایا مرۆڤیڤە هەی و كاریگەریێ لسەر دكەتن. هندی مرۆڤ ژ لایەنێ ژیێ خۆ ڤە مەزنتر دبیت، ئەگەرێن مرنێ لنك وی دهێنە گۆهۆڕین.
****
دبیتن ئەم رۆژانە هندەك جاران بێی ئاگەهداری و یان ب هۆشیاریڤە وشەیا مرنێ ل گاڤ و ساتێن وەسا بكار بینین كۆ چ پەیوەندی ب خۆدێ مرنێڤە نەبن.بۆ نموونە دەمێ ئەم د نساخیەكێداینە و بێ هێزییا مرۆڤی تێدا دگەهیتە بلندترین ئاستێ خۆ دێ پەیڤا " ئەز مریمە " بكار بەین لدەمەكی كۆ مرنا ڕاستەقینە دویرە ژ ڤێ چەندێ و مرۆڤ هێشتانێ ساخە و نەمرییە.
تێگەهێ مرنێ بۆ وان كەسێن سەربۆرەكا راستەوخۆ دگەل مرنێ هەین نەوەكی وان كەسانە ئەوێن تنێ گۆه ل مرنێ دبیتن یان لبەر تەلەفزیۆنەكێ رۆینشتین و دبینن فڕۆكەوانەكێ جەنگی كۆمەكا مرۆڤان ب بۆمبەكێ دكۆژیتن و هەمی نە وەییە و ئەڤ چەندە تنێ فیلمەكێ ئەكشنە. بۆ نموونە ئەو كۆردێن ئێزدی یێن، كۆ ل سالا 2014 راستەوخۆ ژ دەستێ تیرۆریستێن داعشێ قۆرتال بووین و خەلك و كەس و كارێن وان ژ لایەنێ تیرۆریستانڤە هاتینە گرتن و ئەشكەنجەدان و كۆشتن یان ژی سەربۆرا راستەوخۆیا هندەك پێشمەرگەهێن كۆ ژ مرنێ قۆرتالبوین نەوەكی وان كەسان و گەنجانە ئەوێن نۆكە و تنێ گۆه ل هندەك قاهرەمانی و جەنگێن پێشمەرگەهی دبن.
*****
جۆرەكێ مرنێ ژی ئەو ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی و نەخاسمە مێنتالینە یێن كۆ مرۆڤ ب ئێكجاری ژ لایەنێ سیستەمێ ئاسایێ خۆ یێ سایكۆلۆژی لاددەتن و ب نەخۆشیەكا سایكۆلۆژی دهێتە نیاسین. هەلبەت مرۆڤ بگشتی ژ نیڤەیا دووهەم و پشتی پێنجی سالیێ پتر گیرۆداری مرنێ یە دەمێ كۆ دبینیتن گەلەك ژ هەڤال و هۆگرێن د ژیێ ویدا یێن دمرن و هەر دەمەكێ نێزیك دبیتن مرن بەروبەرسینگێ وی ژی بگریتن و ئەو ژی بمریت. ژۆلی و میتچێل ( Jolley& Mitchell، 1996 ) د وێ باوەرێدانە كۆ مرنا سایكۆلۆژی هنگی دروست دبیت دەمێ كۆ مێشكێ مرۆڤی كارێ خۆ یێ گرێدای ب لایەنێ هۆش و كریارێن مێنتالی و ئەقلی ئەنجام نادەت و ژێ ڕادوەستیتن [ 5 : 435 ]. كەسێن كۆ تووشی هندەك نەساخیێن سایكۆلۆژی و مێنتالی دبن وەك ئالزهایمێر كۆ نەساخیەكا زگماكییە و ژ هەر 20000 كەسان ئێك كەس تووش دبیتن هەروەسا ب جۆرەكێ مرنا سایكۆلۆژی دهێنە هژمارتن [ 2 : 351 ].
هندەك جاران مرن ژ جۆرێ جڤاكییە. هەرچەندە ل جڤاكا مە ئەڤ ئێكە نینە یان گەلەك كێمە بەلێ دەمێ كەسەك ل جڤاكێن رۆژئاڤایێ پیر دبیتن و چ كارەك پێناهێتە كرن رەوانەی خانەیێن دانعەمران دهێتە كرن و ل وێرێ بشێوەیەكێ نەراستەوخۆ وی تێدگەهینن كۆ هێدی ئەوی چ شۆل پێناقەتیتن و ژبەر ڤێ چەندێ یێ ژ جڤاكا ئاسایی هاتیە دویر ئێخستن. لڤان كۆمەلگەهاندا كەسێ دانعەمر پێدحەسیتن هێدی ئەو كەسەكێ خۆدان شیان، وەكی جاران نەمایە و پێدڤییە قەبیلی ڤێ چەندێ و ڤی جهی بكەتن و بزانیتن ئەڤە دەستپێكا مرنا وی یا جڤاكییە.
****
مرنا جەستەیی و فیزیكی ژی هەمان ئەو جۆرە یاكۆ ب ڕاوستیانا بێهن هەلكێشانێ و قۆتانا دلی دهێتە دەستنیشانكرن و ئەڤە پیڤەرێ كلاسیكیێ مرنێ یە و نۆكە و ل نەخۆشخانا ئەو شەپۆلێن ئالاڤێن كەهرەبایێ یە كۆ ژ مەژیێ وی دهێنە دەركەفتن و نیشاندان بڕیارێ لسەر هندێ ددەن ئایا ئەڤ مرۆڤە ب مری بهێتە زانین یان نە. هندەك جاران ئەڤ مرۆڤە بڕێكا هندەك دەرمان و كەرەستەیێن میكانیكی وەكی دلێ دەستكرد دمینیتە ساخ، لدەمەكی ئەو ب تەواوی یێ ژ كار كەفتی و ژ لایەنێ فیزیكیڤە هیچ لڤینەكێ ناكەت و " وەكی مریەكی " یە.
****
هەتاكۆ مرن د كەلتوور و جڤاكێن جیاوازدا ڕامانەكا وەكی ئێك نینە. لیبێرمان ( Lieberman،1968 ) د ئەزموونەكا خۆ دا نیشانددەتن كۆ تێگەهێ مرنێ لنك كەسێن پشتی ئەزموونا ئەوی لسەر وان جێبەجێكری دمرن و ئەوێن پشتی وێ ئەموونێ ساخ دمینن جیاوازییا دگەل ئێكدیتر دا هەی. لنك وان كانیا ژیانا وان هشك دبیت و وان هیچ ووزەیەك كۆ ژیانا وان بهێز بكەتن لنك نامینیتن و چ هێجەتەك لنك وان نامینیتن پێ بژین [ 1 : 211].
****
چەند ژ ئێكدیتر جۆداكرنا مرنێ بزەحمەتە هند ژی پرۆسێسا مرنێ بخۆ ژی یا ئالۆزە و هەتا نۆكە هندەك نموونەیێن بۆ هاتینە دیاركرن وەك بزاڤێن كۆبلێر-رۆس ( Kubler-Ross،1969 )ێ مەرگناس( Thanatologist ) بۆ دەیناندنا مۆدێلەكی وەك نیشانەك بۆ قۆناغێن مرنا مرۆڤی، كە هێشتانێ نەبوویە جهێ كۆك بوونا هەمی زانایان لسەر وان قۆناغا یێن وێ د مۆدێلێ خۆ دا ئیناندین. چونكی ئەو قۆناغێن وێ دەستنیشانكرین و باوەرا وێ ئەوە هەر كەسەكێ دمریتن بڤان قۆناغا دا دەرباز دبیت جهێ رەخنەیا هندەك بسپۆرێن سایكۆلۆژییە.
د نموونەیێ كۆبلێر-رۆسێدا د قۆناغا ئێكەم ئەو كەسێ دمریتن یان لسەر مرنێیە پشتی زانینا مرنا خۆ نكۆلیێ لێدكەت و ڤێ چەندێ ب گۆتنێن وەكی " نەخێر، ئەڤە ڕاست نینە! " نیشان ددەت. ل قۆناغا دویڤدا تووشی توورەبوونێ و حەسودی و كەربا دبیت و ب دزیكیڤە و بڤان گۆتنا ئەڤ هەستا وی دهیچتە دەربڕین :" بۆچی ژ هەمیا ئەز ؟ ". ئەڤ قۆناغە بدیتنا كۆبلێر-رۆسێ قۆناغا خۆپەرێستیێ یە چونكی ئەڤ مرۆڤێ لبەر مرنێ بەس هزرێ د خۆ دا دكەتن. یا ژ كەس و كارێن وی ڤە ئەو ژ وان تووڕەیە و یان یێ دژایەتییا وان دكەت، لێ فەر ئەو بزانن ئەڤ چەندە تنێ ژبەر وێ رەوشا ئالۆزە و هیچ پەیوەندی ب وانڤە نینە. قۆناغا سێیەم ژی قۆناغا ڕكگرتنێیە و تێدا بزاڤا هندێ دهێتە كرن مری خۆ دگەل ڤی كاودانی ڕك بكەڤیتن و نەخۆش و ئەو كەسێ لبەر مرنێ بەردەوام دۆعایێ دكەت كۆ ژیانا وی درێژتر ببیتن و بمینیتە ساخ و ئەڤ كاودانە بسەر ویدا دەرباز ببیتن ب سلامەتی. قۆناغا چهارەم ژی قۆناغا خەمۆكیێ یە كۆ ئەڤ كەسە دێ تێگەهیتن هێدی ئەو نەشێتن خۆ لبەر سینگێ ڤێ نەساخیێ بگریتن. د قۆناغا دۆماهیكێ دا ژی نەساخ قۆناغا قەبیلكرنێ یە كۆ هێدی نەساخ تەسلیمی هەمی تشتەكی دبیت و قەبیل كەتن كۆ ئەڤە دۆماهیكا ژیانا وییە و مرنا وی یا نێزیك بووی[3 : 154]و[ 1 :213]. هەرچەندە هندەك بسپۆران رەخنەیێن ژ ڤان قۆناغا گرتین و باوەرا وان ئەوە ئەڤ قۆناغە ژ هەڤدۆ ناهێنە جۆداكرن و لدویڤ هندەك كاودان و فاكتەرێن وەكی فەلسەفەیا ژیانا هەر كەسەكێ، چەوانییا سەرەدەرییا كەس و كارێن وی لدەمێ مرنا وی و كەساتیا خۆدێ نەساخی و كاودانێن نەساخیێ هەلوێستێن مرنێ لنك نەساخی دهێنە گۆهۆڕین و كارتێكرنێ لسەر هەلوێستێن وی دكەن وەك توورەبوون، هەست ب گۆنەهێ یان شەهمزاریێ بكەتن.
****
ترس ژ مرنێ و ئەو كەسێن دمرن
گەلەك كەسێن هەین ژ مرنێ یان جهێ مرییا یان تشتێ مریەكی یان گۆڕستانی یان تابیتێ مرییا دترسن. گەلەك جاران وەسا دهێتە هزركرن كۆ خەلك ژ وان كەس و كارێن خۆ یێن دانعەمر و لبەرمرنێ خۆدپارێزن و تێكەلیا وان ناكەن و ژ وان دویر دكەڤن، چونكی ئەو بیرا مرۆڤی ل مرنێ دئینن. مرۆڤ بگشتی خۆ ژ هەمی وان تشتێن بیرا وان ل مرنێ دئنن دپارێزن و گەلەك جاران خۆ ل وان ل گێلی ددەتن. ئەڤە نەرینی ترین تشتە كۆ مە ژ هندێ دویر دكەتن كۆ خۆ دویركرن ژ نەساخێن لبەر مرنێ ژلایەكی ڤە غەدرەكە ئەم لڤان كەسان دكەین و شوینا ئەم لڤان دەم و ساتێن دۆماهیكێ دبەر وانڕا بچین و بۆ ۆ وان ببینە پشت و پەنایەك و جهێ دلخۆشییا وان بین، خۆ ژ وان دویر دئێخین، و ژلایەك دیتر ڤە ئەڤ ئەزموونە هاریكارییا خۆدێ مە دكەت ل پاشەرۆژیچ خۆ بۆ مرنا خۆ ئامادە بكەین و بشێین بڤێ ئەزموونێ سەرەدەرییەكا باشتر دگەل دۆماهیك رۆژ و ساتێن ژیانا خۆ بكەین. لەوما ئەڤ خەمسارییە زیانەك مەزنە هەم ل وان نەساخان و دانعەمران و هەم ل خۆدێ خۆ، كە پێدڤی ب بخۆ دا چۆنێ هەیە.
****
ڤەكۆلینێن جۆداجۆدا یێن لسەر ترسا مرۆڤی ژ مرنێ هاتینە ئەنجامدان. برانتنێر ( Brantner، 1970 ) ترسا مرۆڤی ژ مرنێ د سێ جۆران دا ددەینیتن، ترس ژ مرنا بتنێ، ترس ژ مرنا ل تاریكاهیێ، و ترس ژ نەخۆشیێ و تەحلی و دژواریێ. و دیگۆری و رۆتمان ( Diggory& Rothman، 1969 ) ڕاپرسیەك ئامادەكرن و بۆ مەبەستێ زانینا ترسێن ژ مرنێ لسەر هندەك كەسان جێبەجێكرن. پرسیارێن ڕاپرسیێ ئەڤێن خۆارێ بین كۆ بەرسڤدەر پێدڤی بی ژناڤ وان ئەو بناسێ ژ هەمیا پترتر وی ژ مرنێ نیگەران دكەتن هەلبژێریتن، و ئەنجامێن بەراهیێ نیشان دان كۆ مەزنترین بناسێ دلگرانیا وان كەسان هزركرن ژ خەم و خەیالا كەسێن دیتر و نەخاسمە كەس و كارێن خۆ بی. بەرسڤا بەرسڤدەران بۆ پرسیارا چهارەم ژی لدویڤ خێزاندار یان زەگۆردیبوونێ جیاواز بی چونكی ئەوێن زەگۆردی كەسێ خۆ نەبی د خەمێدا بن:
1 – ئەز نەشێم هەست ب تشتا بكەم.
2 – هەكەر پشتی مرنێ ژیانەك دیتر هەبیتن، ئەز نزانم دێ چ بسەرێ من ئێت.
3 – ئەز ژ هندێ دترسم پشتی مرنێ كا دێ چی بسەرێ كەلەخێ من ئێت.
4 – ئەز هێدی نەشێم ماتی ژ كەس و كارێن خۆ بكەم.
5 – مرنا من دێ بۆ كەس و كارێن من و هەڤالا تشتەك نەخۆش بیت.
6 – مرن دێ دۆماهیكێ ب هەمی پیلانێن من ئینیتن.
7 – دبیت مرنا من بۆ من ب ژان بیتن [1: 222 ] .
هەرچەندە كۆ هندەك زانا و ژێدەرێن زانستی ئاماژەی ب هندێ ددەن كە ئەو كەسێن دمرن بشێوەیەكێ سیستماتیك و بەری هنگی هندەك گۆهۆڕین بسەر لایەنێ دەروونیێ واندا دهێتن. هەرچەندە دەركەفتنا ڤان نیشانا ل وان كەسێن بەلكۆ تووشی ئێشەكا گران دبن و پاشی ساخ دبن ناهێت تێبینیكرن. ڤەكۆلینێن لیبێرمان و كۆپلان ( Lieberman &Coplan، 1970 ) نیشانددەتن ئەڤ كەسێن دمرن ماوەیەكێ بەری مرنێ ئاستێ شیانێن وان یێن هزری كێم دبیتن، تووند و تیژی لنك وان كێمتر ژ جاران لێدهێتنـ، و د بوارێ كار و چالاكیێن هۆشی دا تووشی ئالۆزیێ دبن، و ئاستێ خەمۆكیێ لنك وان بلندتر دبیتن. هەتاكۆ هندەك پترتر دكەڤنە د خەما وان كەسێن لدویڤ وان دمیننە ساخ و یان ژی دەلیڤەی بدەستخۆڤە دئینن دا خواترا خۆ ژ وان كەسێن پشتی وان دمینن بخازن و گەردەن ئازایێ ژ وان بكەن [ 4: 635 ].
****
گۆهۆڕینا سیستەمێ ژیانێ و بەرەڤ باژێڕیبوونێ ڤە چۆنا گوندییان، لاوازییا بۆهایێن ئایینی لنك مرۆڤێ سەردەم، تەكنەلۆژیایا نوی و دەركەفتنا هندەك پێشكەفتنێن نەشتەرگەریێ و پزیشكی كارتێكرنا لسەر بیرۆبۆچۆنێن مرۆڤی و فەلسەفەیا وی لدۆر بوویەرا مرنێ دكەتن. گۆهۆڕینا سیستەمێ بنیاتێ خێزانێ و لاوازییا پەیوەندیێن جڤاكی و نەخاسمە ل وەلاتێن رۆژئاڤایێ د ڤێ ڕاستێدا بێ كارتێكەر نەبوویە.
****
ئــەنــجــام
مرن وەك ڕاستیەكا ژیانێ و تەواوكەرێ وێ پشكەكا جۆدانەكرییە ژ بوونا مرۆڤی، كە پێدڤیە هەر مرۆڤەك لدویڤ فەلسەفەیا ژیانا خۆ و كاودانێن وێ خۆ بۆ ئامادە و بەرهەڤ بكەتن، و نەخاسمە دگەل وان كەسێن دانعەمرن و كەس و كارێن نێزیكی مرۆڤینە و یێن لسەر باركرن ژ ڤێ جیهانێ و مرنێنە. سەرەدەرییەكا مرۆڤایانە دگەل واندا، هەم دێ هاریكارییا وان كەتن كە هەست بكەن جهێ نیگەرانی و خەما كەس و كارێن خۆنە و هەم هەست ب هندێ بكەن كۆ ژیانا وان لسەر دارێ جیهانێ مفایەكێ تێدا هەبووی و شیای ببیتە جهێ بەرهەمەكی و ئەو ژی ئەوە كۆ هندەك كەسێن هەین پشتی مرنا وی خەما ژێ بخۆن، و هەمدیسانێ ئەڤ چەندە دێ بۆ خۆدێ مرۆڤی ژی بمف بیت و دێ بیتە دەرگەهەك بیتن بشێوەیەكێ ڕاستتر سەرەدەریێ دگەل بوویەرا مرنێدا بكەتن و وەك كەتوارەك وێ قەبیل بكەتن.
ژێـــدەر:
[ 1 ] میشارا،بریانل. ورایدل،روبرتج. ( 1382 ). روانشناسی بزرگسالان، ترجمە: حمزە گنجی، الما داودیان و فرنگیس حبیبی، انتشارات اگلاعات،تهران، 311 ص.
[ 2 ] Colman، Andrew M. (2009). Dictionary of Psychology، Oxford university press، 3ed.، 882 pp.
[ 3 ]Coon، Dennis (1997). Essentials of psychology، exploration and application، 7 th، Brooks/Cole pub.USA.
[ 4 ]Crandell، Thomas L.، . Crandell، Corrine Haines and Zanden، James W. Vander (2008).Human development، 9th ed. McGraw-hill، NY.USA.651pp.
[ 5 ]Jolley،Janina M.، Mark L. Mitchell(1995). Lifespan development، a topical approach، Brawn & Benchmark، USA.525 pp.


• ئەڤ بابەتە یا ل گۆڤارا (دەلال ) هاتیە بەلاڤكرن ل ژمارە (104-105 ) ڕێكەفتی (2014) ل(14-17 ).