دەمێ هندەك كەس ڤی تایتلی دبینن بەلكۆ كەربەك مەزن ژ من هەلبگرن و من ب كەسەك پاشكەفتی بزانن و ب دژی وەرزشێ و وەرزشوانێن خۆشتڤی وەسف بكەن. و ئەز دێ د بەرسڤا وان دا بێژم ئەڤ هزرە و بیر و بۆچۆنە دویر ژ ڕاستیێ و كەسایەتی یا من. ئەز وەكی بسپۆرەكێ سایكۆلۆژی و پەروەردەیی ژ گەلەك كەس و لایەنا پتر گرنگی و فەرایەتی یا وەرزشێ بۆ ساخلەمیا دەروونی و جەستەیی یا مرۆڤی تێدگەهم و دزانم.
سالهایێن سالا ئەز كەسەكێ وەرزشوان بیم. ل چەند سالێن خاندنا خوە ل بەكالۆریوس و ماستەرێ ل هەڤلێرا پایتەخت من ب شێوەیەكێ پراكتیكی بزاڤێن وەرزشی یێن یوگایێ دكرن و ل وان سالا ل بیرا منە ئەز مرۆڤەك گەلەكێ ساخلەم – ژ لایەنێ سایكۆلۆژی و هەم ژی لایەنێ فیزیۆلۆژیكی و جەستەییڤە- و هشیار و ب بزاڤ بیم.
و پێشنیازا من بۆ هەمی قوتابیان ئەوە ژ ژێدەرێن تایبەت هندەك ژ ڤان بزاڤێن یوگایێ پەیدا بكەن و بكاربینن و ئەنجام بدەن بۆ ساخلەمیا روحی و رەوانیا مرۆڤی گەلەك ب مفا و كاریگەرن. نزانم كا ل كوردستانێ وەسایە یان نە بەلێ دەمێ مە ل ئاوارەیێ ل ئیرانێ د خاندنا ل قۆناغێن ناڤنجی و ئامادەیێ هەر سپێدەهیەكێ ڕێڤەبەر و یاریدەرێ وی و مامۆستایێ بابەتێ وەرزشێ مە هەمی قوتابیا ڕێز كەن و نێزیكی چارێكەكێ و پتر چەندەها بزاڤێن وەرزشی ب هەمی قوتابیان كەن و ڤێ چەندێ كاریگەری یەكا باش هەبی لسەر ڕەوشا خاندنا قوتابیان.
مەرەما مە ژ گەنگەشە كرنا ڤی بابەتی ئەوە تپلا خوە دەینینە سەر هندەك لایەنێن خراب و لاوازی و نەرینی یێن هزر و بیرا قوتابیێن مە بۆ وەرزشێ. چەندەها جاران مە یا ب چاڤێن خوە دیتی و گۆه لێ بووی هندەك قوتابی ل وان سال و دەمێن هەڤڕكی و چامپیۆنێن سەر ئاستێ جیهانی یان ناڤچەیی ل تەلەفزیۆن و دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ تێنە پێشكەش كرن خارن و ڤەخارن و نڤستن و خاندن و ژیانێ ل خوە حەرام دكەن و بیست و چار دەمژمێرا و پتر لبەر ڤان یاریا دمینن.
بڤێ چەندێ كاریگەریەكا خراب لسەر خوە و ساخلەمیا خوە و خاندنا خوە دوروست دكەن. بارێ سایكۆلۆژیا وان تێك دچیتن چونكی فلان تیمێ دۆراند یان فلانێ بر. ئەڤە هەمی بارگرانی یە بۆ مێشكێ قوتابی. قوتابی قوتابیە و كارێ وی یێ سەرەكی خاندنە و نە چ تشت و كارەك دیتر.
دەیك و بابێن وێ ڕەزالەت و زەحمەتێ بۆ خوە چێدكەن داكۆ بچویكێن وان ب هزرەكا ئارام و رەحەت و بێ ئاریشە گۆهێ وان لسەر خاندنا وان بیتن و ئەو بچویكە دێ چن خوە تەنگاڤی یاری یا تەپا پێ یا كاسێ ئەورۆپی یان فلان جهی كەتن ! مخابن ! تو ڤان خەم و خیالا ددیە بەر خوە ژ پێخەمەت كێ ؟ برایەكێ تە تێدایە ؟ كوردەك دناڤ ڤێ تیمێ دایە ؟ تو بڤی ڕەنگی خوە بۆ وان د مرینی و د سۆژی و د حەلینی ! چەندەها ئاریشێن جڤاكی یێن لسەر ڤان تشتا دوروست بین دناڤبەرا ئەندامێن خێزانێ، هەڤالا. ژ پێخەمەت تشتەكێ بەر نەكەفتی.
وەرزش ب هەمی جۆرێن خوەڤە هیمایەكێ لێك نێزیك كرنا تاك و تەخ و چین و نەتەوێن جۆداجۆدا بوویە و فەلسەفا هاتن و بوونا وێ ئەڤ چەندە بیە ب تایبەت چامپیۆنێن جیهانی. و بەلگە ژی ئارمێ وێ و بازنێن پێكڤە گرێدای نیشانا ڤێ چەندێ نە. جهێ داخێیە ئەڤرۆكە هندەك ژ ڤان وەرزشا و ب تایبەت تەپا پێ یا بوویە ئێك ژ مەزنترین ئاستەنگ و ئاریشێن جڤاكی لسەر ئاستێ ناڤچەیی و جیهانی. بەلگە ژی بۆ وێ ئاخفتنێ چەندەها روویدانێن جەرگ بڕ و ئاژاوە و جەنگ و پێكدادان یێن كۆ ل سەر ئاستێ ناڤچەیی و جیهانی و ب تایبەت دناڤبەرا لایەنگرێن تیمێن جۆداجۆدا دا دوروست دبیتن و گەلەك جاران یا بوویە ئەگەرێ كۆشتن و بریندار بین و تالان و فەرهۆت و نەخوەشیێن جۆراوجۆر.
نموونێن ڤان روویدانا هەر سال ل هەمی جهان تشتەك بەرزە و ڤەشارتی نینە و ئەم ب چاڤێن خۆ د تەلەفزیۆنا دا دبینین. ئەڤ یاریە یێن بینە ئەگەرێ جۆرەها كەرب و كینە و دووفاقی و دوژمنایەتیێ و هڤڕكایەتیەكا نەشەریفانە و نە لسەر بنەمایێن ڤیان و بهایێن مرۆڤایەتیێ و ...هتد و چەندەها خەسلەتێن نەشرین د دل و دەروون و ناڤ تاكێن جۆداجۆدایێن جڤاكا دا. هەلبەت مە نەڤێتن بێژین سویج و بناسێن كێنە و یێن كێ نینە.
وەكی بازرگانێن مرۆڤایەتیێ و چەكا یێن كۆ چەكێن جۆداجۆدایێ گەرم بەرهەم دهینن و دفرۆشنە لایەن و كەسێن دیتر و ب تایبەت ل وەڵاتێن پاشكەفتی و وان تێك بەرددەن داكۆ كارگەهێن وان و كاروانێ چەك فرۆتنا وان ڕانەوەستیتن، د بۆارێ وەرزشێدا ژی كۆمەلەكا مرۆڤ و لایەنێن پەیوەندار كار و كاسبیا خوە یا كریە ئەڤ یاری یە. ڕێكخستنا بەردەوام و رۆژ لدویڤ رۆژێ یا یاریێن تەپا پێ ب بۆنە و نە ب بۆنێن جۆداجۆدا یا كری یە دەلیڤەك بۆ پڕكرنا بەریكێن خوە.
چێكرنا یاریگەهێن مەزن، گرێدانا بۆندێن چەند ملیۆن و مەلیاردی دگەل فلان و فیسار یاریزانی ( كو مەزاختنا وێ بۆ خێزانێن هەژار و كێم دەرامەت دێ بارەكێ گەلەك ژ سەر ملێن جڤاكێ و مرۆڤایەتیێ هەلگریتن )، و .. هتد بەشەكن ژ كارێ وان. مافیایێن تەپا پێ ئەڤە نە.
و د ڤێ بەینێ دا تشتێ ژ هەمیا سەیرتر ئەو كەسن یێن ب هزارهزار د ڕژنە دناڤ ڤان یاریگەها دا بۆ دیتنا یاریەكێ و ئەڤە دبیتە سەرچاڤەكێ مەزنێ پارەكۆمكرنێ بۆ ڤان كەس و لایەنا و یاریزانا. مانێ مەزنێت مە كوردا چ تشتەك بۆ مە نەهێلایە نەگۆتی : " رزقێ دینا یێت دەستێت هارا دا !".
هەبینا خوولیایەكێ و هۆبیەكێ ( Hobby ) وەكی تەماشەكرنا جارجارا یا تشتەك و یاریەكا هۆسا تشتەك ئاساییە. بەلێ ئەوا لڤێرێ سەیر و نەئاسایی تێتە ل قەلەم دان ئەڤ حەشیمەتا مرۆڤانە كۆ هەر رۆژ و هەر رۆژ بۆ تەماشا كرنا ڤان یاریا ڤێ حەشیمەتێ پارا د مەزێخن و خەج دكەن ! هەكەر مرۆڤی خوولیا و هۆبیەك هەبیتن جۆرەكێ تایبەتێ گیایەكی كۆم بكەتن، یان سەرەدان و بگەڕهیتن بۆ هندێ وەكی قۆرئانا پیرۆز دبێژیتن تشتا ببینیتن و بۆ خوە بكەتە دەرس و پەند و عێبرەت بیگۆمان یا ب مفایە. بەلێ ئەڤ هۆبی یە و بڤی ڕەنگی جهێ شك و گۆمانێ لنك مرۆڤی دوروست دكەتن.
بەس ! ما كی دزانیتن بەلكۆ ئەڤە ژی ئێك ژ وان نیشانانە یێن زانا و ژێدەرێن ئایینی بۆ دیماهیك و ئاخیر زەمانی تێتە هژمارتن. هەر چەندە ژی ئەڤ بابەتە پێدڤی ڤەكۆلینێن زانستیێن پترە بۆ زانینا هەر ئەگەرەكا پێڤە گرێدای. هەر چەندە ئەگەرەكێ سەرەكیێ ڤان رەفتارا بۆ چاڤلێرنا تاكێن جڤاكێ بۆ كار و رەفتارێن ئێك دیتر دزڤڕیتن.
بەلێ شۆل بڤێ چەندێ ژی بدۆماهیك ناهێتن، زارۆك و قوتابی و گەنجێن مە نەك ب تنێ ب سەدها هزاران دەمژمێرێن ژیانا خوە یا شیرین لبەر تلەفزیۆنا دكۆژن ( ئالین و ئەوانی تر، 2009، 31)، بەلكۆ یا وەلێ هاتی ئاخفتن و گۆتنا سەر لێڤ و زمانێ وان، و دەر و دیوارێن مە یێن ب ناڤێن ( Messi) و (Ronaldo ) و فلان و فیسار یاریزان و تیمێن بیانی ( Real) و ( Barcelona ) و هندەك جاران یێن توركی هاتینە نڤێسین و نەخشاندن و هەڕماندن و پیسكرن بێی هندێ كە بزانین كە زانایێن سایكۆلۆژیێن ئەمریكی ( ئانشسێل و سۆكۆڤ ) ل سالێن ( 1996 ) د ڤەكۆلینێن خۆ لسەر گەنجان ئەڤ ڕاستیە یا بۆ رۆهن بووی كە ئەڤ نڤێسینین كرێت و پیس و رەش رەشكێن سەر دیوارا ل وەلاتێ وان ب ئاریشەیەك مەزن و مەترسیدار و ئێك ژ ئەگەرێن سترێس و خەمۆكی و ئاریشە و كێشە و نەساخیێن دەروونی و سایكۆلۆژی دهژمێرن ( تاسیگ و دیگران، 1386، 113 )، و ئەڤە ژ بلی وێنێن وان لسەر دیوارێن خانیێن مە. یاریزانێ توركی یێن كۆ پتری سەدها سال و زەمانە نەتەوێ مەیێ چەند مەلیۆنی ژناڤ دبەتن و ژ بچویكترین مافێن ژیانێ و زمانێ دەیكێ بێ بەش و بێ بەهر كری ! ( بۆ زانین ئەڤ مێسیێ شەقا ل پارەی ددەتن و بێدرا وی یا پارا بخێرا مرۆڤێن بێشۆل و بێئاقل خۆ ل حەژمەتەكێ ددەتن بۆ وی زارۆكێ ئەفغانیێ برسی و رویس و خاس، یێ كۆ ژ نەزانیا خۆ مەرەق ژ وی مێسی هەلگرتی و ل جیهانێ ناڤ و دەنگێ خۆ ڤەدای، ل شوینا هنارتنا هژمارەكا دۆلاران كراسەكێ خۆ یێ كۆ واژوویا خۆ لسەر نڤێساندی و هەروەسا تەپەكا پێ ڤڕێكری و حەچكۆ چ دنیا خرابكری و ئەڤەیە ئەقلیەت و مێنتالیتەیا مێسی یێ كۆ ئەڤ حەشیمەتا مرۆڤان ل جیهانێ سەودەسەری خۆ كرین و ئەز نزانم خەلكێ چ مەعریفەت و زانست و مرۆڤدۆستی و جوامێری ژێ دیتیە هۆسا شەیدای وی بووین!).
كەس و ناڤێن سەیر و غەریب یێن كۆ نە زارۆكەك و گەنج و قوتابیەكێ مە ئەو نەدیتین و رۆژەكێ كەسەك ژ مە گۆه ل هندێ نەبوویە ئێك ژ وان یێ بۆ نەتەوێ كورد رۆهندەك ڕشتی یان ئاخفتنەكا خێر د بەرژەوەندی یا واندا كری یان بڕەك ژ پارێ خوە بۆ لێقەومایێن كوردستانێ و زارۆك وهێتیمێن ئەنفالێن شۆڤینیێن بەعسا ڕزی و سەدامیزما گۆڕبە گۆڕ و بارزانی یا و بەهدینان و هەلەبچا شەهید و ئاوارێن ئیرانێ و توركیایێ و كوردێن ژ بەر زولم و زۆردارێن بەعسیێن سوری ڕەڤین، مەزاختبیتن. تو نەشێی تێر تەماشەی دەر و دیوارێن خانی و هۆل و قوتابخانە و نەخۆشخانە و ...هتد، یێن باژێڕكێن مە بكەی ژ بەر هندێ یێت بڤان ناڤێن نامۆ و بێ مفا هاتینە نڤێساندن !
سەیرە هەتا نۆكە لایەنێن ئاسایێش و باژێرڤانی هزرا خوە تێدا نەكری و چارەسەریەك بۆ نە دەیناندی بۆ هندێ سیمایێ جوان و شارستانیێ ئاڤاهیێن مە ب تڕ و بچمێن ڤان ناڤا هاتینە شێواندن و بەرزەكرن و ڤەشارتن. ل وەڵاتێن پێشكەفتی دیوارێن كرێت و نەشرین ل باژێرا ب كێشانا نەخشە و وێنێن جوان و هونەری جوان دكەن و كوردستانا مە ل كۆلان و مالا تو تنێ دێ وان كراس و فیستانا لبەر زارۆكێن مە بینی یێن كۆ ئەڤ ناڤە لسەر هاتینە نەخشاندن و هەلكەندن.
ئایا ئەڤە نە جۆرەكە ژ شویشتنا مەژیێ وان و خافلاندن و ب سەردابرن و مژویل كرنا وان ب بابەتێن دویر و نەگرێدای ب ژیانا وان و نەتەوە و جڤاك و خاندن و تاقیكرنێن وان. ئەڤە بەشەكە ژ دنیایەكا هەول و بزاڤێن كۆ تێنە دان بۆ سەپاندنا فەرهەنگ و كلتوورێن دیتر لسەر كلتوورێ كەڤنارە و چەندین هزارا هزار سالە و ڕەسەن و خۆدان بهایێ كوردەواری. بۆ چی دێ ناڤێ وان تۆخمە كەسا لسەر لێڤ و زمان و مێشكێ زارۆك و لاوێن مە بیتن ؟ ما وان بۆ مە چ كری یە و د خێرا مە دا چ گۆتیە ؟ بۆچی ل شوینا وان ناڤێن وان ڕێبەر و سەركردە و شەهیدێن خۆشتڤی لسەر دل و دەروون و زمان و دیوار و جلكێن مە نەبیتن ئەوێن خوە گۆری كورد و كوردستانێ كرین و تەرمێ هزاران ژ وان هەتا نۆكە ژی كەس نزانیتن ب چ ئاڤ و ب چ ئاگر چۆینە ؟ ئایا ناڤێ " شێخ سەعیدێ پیران" یان یێ " عبەیدولایێ نەهری " یان " شێخ عەبدولسەلامێ بارزانی" یان " شێخ سەلیمێ بەدلیسی" یان " ئیبراهیم خانێ دەلۆیی " یان " قازی محەمدێ پێشەوا " یان " ئیسماعیل ئاغایێ بەرنیاس ب سمكۆیێ شكاك "( گولی، 2012، 288 ) یان " شێخ مەحمود " یان "مەلا مستەفایێ بارزان" یان ...هتد، یێ فەر ترە یان ئەڤ ناڤێن هەنێ ؟ ئەم بوون و مانا خوە و نەتەوە و مللەتێ خوە ژ دەستێ زالم و زۆردار و دوژمنێن خوە قەرداری ڤان كەسایەتی و ناڤێن پیرۆز دزانین ( سەعدوللا، 2010، 71- 88 )، نە ئەو یاریزانێن كۆ هەر نزانن نەتەوەیەك ل دنیایێ هەیە و ناڤێ وان كوردە و د ناڤ دەستێ دوژمنێن خوە دا چ تشتێ نەدیتی و گۆه لێ نەبی بسەرێ وێ هات و تێتن .. هتد !
ل ڤێرێ جارەكا دی ئاماژەی ب هندێ ددەین كۆ مەرەما مە ژ ڤەكرنا ڤی بابەتی و گەنگەشە كرنا وێ و گۆتنا هندەك خالێن لاوازیێ د لایەنێ وەرزشا ڤی سەردەمی ئەو نینە نرخێ وێ لبەر چاڤێ زارۆك و قوتابیان كێم بكەین و ژ بهایێ وێ وەكی ناسنامەكا نەتەوەیی بینینە خارێ، بەلكۆ ئەم ژ پالنەرێن پەیوەست و پابەند بینا وانین ب وەرزشێ وەكی لایەنەكێ ب مفا بۆ ساخلەمی و دوروستیا دەروونی و جەستەیی و تنێ هینانا ڤان نمونێن سەری بۆ هندێیە ئەم قوتابیێن خۆشتڤی ئاگەهداری ئەركێ وان یێ پیرۆز و گران د خاندنێ و قوتابخانێدا بكەین و بیرا وان بینین دەم و خاندن و بەردەوامی لسەر بنەمایێن ژیانەكا ڕاستەقینە و زانستی و تێكەل دگەل بهایێن مرۆڤی و نەتەوەیێن گەلێ كورد گەلەك پیرۆزتر و فەرترن ژ هندێ مرۆڤ ببیتە دیڤەلانكێن ناڤ و نیشانێن مە لسەری ئاماژە پێداین. چونكی سەركەفتنا هەوە ژ لایەكی و یا گەلێ مە ژ لایەك دیتر ڤە گرێدای یە ب هزر و بیر و بزاڤ و كار و خاندن و پێشكەفتن و سەركەفتنا تە.

ژێدەر:


1. ئالین، جیمز و ئەوانی تر(2009 ). دەروونزانی كۆمەڵایەتی، وەرگێڕان: نەوزاد محەمەد ئەمین و ئەوانی تر، چاپی یەكەم، نێوەندی ئارام، 299ل.
2 .تاسیگ و دیگران ( 1386 ). جامعە شناسی بیماریهای روانی، سازمان مگالعە و تدوین كتابهای علوم انسانی دانشگاهها، ترجمە : د. عبدا.. أحمدی، چاپ (1 ). تهران، 407 ص.
3. سەعدوا...، نیهاد(2010). دیرۆكا كوردان، چاپا 2، چاپخانا سپیرێز، دهوك، 149 ص.

4.گولی، فاخر حسن ( 2012 )، سمكۆیێ شكاك ڕێبەرێ تەڤگەرا رزگاریخوازا گەلێ كورد، وەرگێران: شڤان قاسم حسن، چاپخانا هەوار، دهۆك، كوردستان، 400 ل.

*بسپۆری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــەها زاخۆ