دیارە ئایینی ئیسلام زۆر بە جوانی باسی ئەم چەمكەی كردووە، كاتێكیش كە بە ناو دەقەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودە سەحیحەكانی پێغەمبەرمان(دخ) گوزەر دەكەین، زۆر بە ئاشكرا بۆمان دەردەكەوێت، ئەوە ئێمەین ناتوانین مامەڵەی تەواوی ئەو پێكهاتانەی دیكەی ئایینە ئاسمانییەكان بكەین كە لەسەر ئەم گۆی زەمینەكە لەگەڵیاندا دەژین، ئەگینا بڕوانە خودای باڵادەست چ دەفەرمووێت: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا)(1). واتە ئەی ((خەڵكینە ئێمە ئێوەمان لە نێرو مێیەك درووست كردووە و كردومانن بە چەند هۆزو عەشیرەت و قەومێكەوە بۆ ئەوەی یەكتر بناسن وپێكەوە بژێن)) نەك یەكتر قبوڵنەكەن و دوژمنایەتی لە نێوتان پەرە بسێنێت و یەكتر لە ناو ببەن، كەواتە بانگەوازەكەی پەروەردگار هەموو دانیشتووانی سەر ئەم گۆی زەمینە دەگرێتەوە لە موسڵمان و دیان و جوو ئاگرپەرست و بوزی و...هتد، تەنیا ئەم ئایەتە بەسە بۆ ئێمەی موسڵمان كەپابەندبین پێوەی بۆ مامەڵە كردمان لەگەڵ ئایین پەرستەكانی دیكە، كەواتە هەر كەسێك هەر گرووپێك پێچەوانەی ئەم ئایەتە رەفتار بكات، ئەوە خۆی تاوانبار و بەرپرسیارە نەك ئیسلام، دەبێت شتەكان تێكەڵ بە یەك نەكرێن. بۆ نموونە هەندێ رێكخراوی كاڵفام و قەڵەم فرۆش كە بەردەوام رەخنە لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەگرن و بێ ئەوەی بەڵگەیەكیان هەبێت تاوانباری دەكەن، دەڵێن ئاینی ئیسلام مەبدەئی یەكتر قبوڵكردن رەت دەكاتەوە، بەڕاستی ئەمە جینایەت و بوختانێكی گەورەیە، بڕوانە خوای گەورە لەو ئایەتە پیرۆزە چۆنێتیی شێوازی گفتوگۆی لەگەڵ شوێنكەوتوانی ئایینەكانی دیكە، بۆ ئێمەی موسڵمان چۆن دیاری كردووە، كە دەفەرمووێت :
(وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنزِلَ إِلَيْنَا وَأُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ)(2). واتە ئەی موسڵمانینە لەگەڵ شوێنكەوتوانی ئایینە ئاسمانییەكان (ئەهلی كتێب) بە شێوازێكی جوان و رێكوپێك بكەونە گفتوگۆ، نەك بە قیڕە قیڕو دەنگ بەرزكردنەوە بە سەریاندا، ئا ئەمە رێنمایی ئاینی ئیسلامە، با بگەڕێینەوە بۆ سوننەتی پێغەمبەرمان(دخ) (اشترى رسول الله (صلى الله عليه وسلم) من يهودي طعامًا بنسيئةٍ فأعطاه درعا له)(3). ئەم فەرموودەیە پێمان دەڵێت پێغەمبەر(دخ) تا دوا ساتەكانی ژیانی لە ناو بازاڕی مەدینەی منەوەرە مامەڵەی لەگەڵ جووەكان كردووە، لە لایەكی دیكەوە ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە مرۆڤەكان بەردەوام پێویستیان بە بازاڕكردن هەیە بۆ دابین كردنی پێویستیی رۆژانەیان، كەواتە بەردەوام پێغەمبەر(دخ) بۆ پێداویستییەكانی چۆتە بازاڕ و مامەڵەشی كردووە، ئەوەتا لە قورئاندا ئاماژەی پێكراوە: (وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ)(4).
لێرەدا پرسیارێك دێتە كایەوە، بۆچی پێغەمبەر(دخ) بۆ كڕینی هەندێك خواردن چۆتە لای ئەو یەهودییە، تەنانەت پارەشی نەبووە لە بەرامبەر ئەو بڕە خۆراكە، بۆیە درعەكەی بە رەهن لای یەهودییەكە داناوە، تائەو كاتەی پارەكەی بۆ دابین دەكات، خۆ هاوەڵەكانی لە دەوروپشتی بوون بەتایبەت حەزرەتی عوسمان و عبدالرحمن كوری عەوف (رەزای خوایان لەسەر بێت) كە ئەمان دەوڵەمەند بوون، بۆچی ئەو برە پارەیەی لای ئەوان نەهێنا، بەڵكو درعەكەی كردە رەهن.
لێرەدا پەیامەكەی پێغەمبەر (دخ) زۆر روونە بۆ شوێنكەوتووانی كە بریتییە لەوەی تا رۆژی دوایی واتە قیامەت مامەڵە كردن لە گەڵ ئایین پەرستەكانی دیكە قەدەغە كراو نییە.
كە ئەمە خۆی لە خۆیدا دەبێتە هەوێنی پێكەوە ژیان نەك دوژمنایەتیكردنیان، وەك ئەوەی لێرە و لەوێ بەتایبەت لە وڵاتانی ئەوروپا ماڵی ئەو ئایین پەرستانەی غەیری ئیسلام بە فەتوای هەندێ جاهیل ونەفام حەڵاڵ دەكەن، واتە دەڵێن دزیكردن لەو سوپەر ماركێتانە حەڵاڵە بۆ ئێوەی موسڵمان، كە رێكاورێك ئەم رەفتارە پێچەوانەی پەیامەكەی پێغەمبەرە (دخ) .
خودا دەفەرمووێت: (وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ )(5). بنەمایەكی دیكە بۆ پێكەوە ژیان بڕوانە خودا چ دەفەرمووێت سەبارەت بە خواردنی شوێنكەوتووانی ئایینە ئاسمانییەكان: (الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ)(6).
ئەم ئایەتە ئاماژە بەوە دەكات كە خودای باڵادەست هەر خواردنێك كە پاك و خاوێن بێت، بۆی حەڵاڵ كردوین، هەروەها خواردنی ئەهلی كتێبیش حەڵاڵە بۆمان، دوور لە حەرام كراوەكان، خواردنەكانی ئێمەی موسڵمانیش بۆ ئەوان حەڵاڵن هەروەها مارەكردنی ئافرەتی (ئەهلی كتاب) داوێن پاكیان حەڵاڵە بەو مەرجەی مارەییان پێ بدرێت.
مادام زەواجكردن لە گەڵ ئەهلی كتێب رێگە پێدراوە تەنانەت ئافرەتەكە دەتوانێت تا هەتایە لەسەر بیرو باوەڕی خۆی بمێنێتەوە و زۆریشی لێ ناكرێت بێتە موسڵمان، نامەوێت بچمە وردەكاریی مەسئەلە فیقهییەكان، بەڵكو تەنیا ئاماژە بە خاڵێك دەكەم ئەویش بریتییە لەوەی كە ئەو ئافرەتەی كە دایكی منداڵەكەتە و ماندووی پەروەردەكردنێتی، ژیانی رۆژانەتان بەتاڵی و ناخۆشییەكانییەوە پێكەوە دەبەنە سەر، دەكرێت لە بۆنەكانی وەك جەژنەكانیان پیرۆزبایی لێ نەكەیت، زۆرم لاسەیرە چۆن رێگە بە خۆت دەدەیت كە ئەو پیرۆزبایی جەژنت لێ دەكات بەڵام تۆ ئامادە نیت پیرۆزبایی جەژنی لێ بكەیت، بڕوانە خودا لە قورئاندا چ دەفەرموێت (وَإِذَا حُيِّيْتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا)(7). واتە كەسڵاوتان لێ كرا بە جوانترین و چاكترین شێواز وەڵام بدەنەوە، باشە هاوژینەكەت، یان هاورێكەت، یان دراوسێكەت كە ئەهلی كتێبە و پیرۆزباییت لێ دەكات بەڵام جەنابتان ئامادەنین جەژنە پیرۆزەی لێ بكەن، ئەم رەفتارەت چی ناو دەبەیت؟. خۆ نابێت ئەم ئایەتە پیرۆزە یاساییە گشتگیرە جێبەجێ نەكەیت، خودا فێری ئەوەت دەكات كە هەر كەسێك چاكەو پیاوەتی لە گەڵدا كردیت، تەنانەت ئەو كەسە هەر كێیەك بێ شوێنكەوتی هەر ئاینێك بێت، دەبێ بە جوانترین و چاكترین شێواز مامەڵە و هەڵسوكەوتی لە گەڵدا بكەیت.
یقول الله تعالی:( لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إن الله يحب المقسطين)(8).
أشارت الآیة الكریمة الی نقطة مهمة وهي (برهم والإقساط إلیهم)، والقسط یعنی: العدل، والبر یعنی: الإحسان والفضل،عن أسماء بنت أبی بكر – رضي الله عنها – (قالت إستفتیت النبي صلی الله علیه وسلم فقلت: إن أمی قدمت وهي راغبة، قال: نعم، صلي أمك)(9) خۆ ئەو فەرموودەیە زۆر روون و ئاشكرایە، ئەسمای كچی ئەبو بەكر (رەزای خوای لەسەر بێت) پرسیاری لە پێغەمبەر(دخ) كرد «دایكم هاتووە ئاگات لێیە كە موشریكە،ئایا بۆم هەیە سەردانی بكەم و دیاری پێشكەش بكەم و بچمەلای» لە وەڵامدا پێغەمبەر(دخ) فەرمووی بەڵێ، وەك دیارە هەڵوێستی ئیسلام بەرامبەر بە ئەهلی كتێب چۆنە و بەرامبەر بە موشریكیش چۆنە.
واتە خودا سەبارەت بە ئەوانەی لەسەر دین و بڕوای ئێوە نین لە چاكە كردن و دادپەروەری بەرامبەریان رێگەی ئەوەتان لێ ناگرێت، بە تایبەت ئەوانەی ئازاریان نەداون و لە ماڵ و جێی خۆتان دەریاننپەڕاندون.
كەواتە ئەو موسڵمانەی كە هەڵسوكەوت و مامەڵەی باش لە گەڵ ئەهلی كتێب دەكات و دادپەروەرە بەرامبەریان، خۆشەویستی خوادیە.
دیارە قاعیدەیەكی شەرعی هەیە كە ئاماژە بەوە دەكات بێ بوونی دەقێك لە قورئان، یان سوننەتی سەحیحی پێغەمبەر(دخ) ناتوانی هیچ شتێك حەرام بكەیت.
حديث أبي الدرداء رضي الله عنه مرفوعاً: (الحلال ما أحل الله في كتابه و والحرام ما حرم الله في كتابه و ما سكت عنه فهومما عفا عنه)(10). والقاعدة الشرعية المتفق عليها تقول (أنه لا تحريم إلا بنص)(11).
هەروەها نابێت پیرۆزبایی بۆنەكانیان وا لێك بدرێتەوە كە تۆ رازیت بەو بیروباوەرەی ئەوان، بەڵكو بریتیيە لە مافی هاوسەرێتی، یان هاوسێتی، یان هاورێیەتی، یان مرۆڤایەتی.
با ئەم مەسئەلەیە بخەینە تەرازوی فەرموودەكەی پێغەمبەر (دخ): قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ((إن الله افترض علیكم فرائض فلا تضیعوها، وحد لكم حدودًا فلا تعتدوها، ونهاكم عن أشیاء فلا تنتهكوها، وسكت عن أشیاء – من غیر نسیانٍ - فلا تكلفوها رحمە من ربكم فاقبلوها))(12).
(وسكت عن أشیاء – من غیر نسیانٍ) دەچێتە خانەی بێدەنگییەكەوە كە خودا بەزەیی پێماندا هاتۆتەوە بێ ئەوەی لەبیری كردبێت ئەم جۆرە مەسئەلانە خیلاف و جەدەلێكی زۆری لە سەر دەكرێت، كەپێویست ناكات خۆمانی پێوە خەریك بكەین، وروژاندنی ئەم مەسئەلانە ئەوەندەی خزمەت بە نەیاران ودوژمنانی ئیسلام دەكات، ئەوەندە خزمەت بە موسڵمانان ناكات، بەڵكو لێكیان دادەبڕێت و رق و كینە زیاد دەكات بەرامبەر یەكتری.
لە دوای خستنە رووی هەموو ئەو بەڵگانە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودە سەحیحەكانی پێغەمبەر(دخ) بۆمان دەردەكەوێت كە پێكەوە ژیان بە ئاشتیخوازی لە گەڵ هەموو دانیشتوانی سەر ئەم گۆی زەمینە بە هەموو رەنگ و بیروباوەڕ و هزری جۆراوجۆرەوە، ئامانجی سەرەكیی ئاینی پیرۆزی ئیسلامە، نەك پێچەوانەكەی .


(1) [سورةالحجرات الاية13].
(2) سورةالعنكبوت الاية(46).
(3) (صحيح مسلم رقم الحديث 1603 ج6 ص117).
(4) (سورةالفرقان الاية 7).
(5) سورة البقرة الاية 188 .
(6) [سورةالمائدة الاية 5].
(7) سورة النساءالاية 86.
(8) سورة الممتحنة الاية{8}.
(9) (صحيح البخاري رقم الحديث5979 ج10ص507).
(10) ( سنن الترمذي رقم الحديث 1726ص 402).
(11) تجديد علم أصول الفقه للأبي الطيب السريري ص129 .
(12) الدارقطني رقم الحديث 4728ج3 ص557 .