نیعمەتی عەقڵ
د.سیروان كەركووكی
خودای گەورە دەفەرموێت: ئێمە نەوەی ئادەممان رێزدار و بەرز و بەقەدر كردووە بەسەر هەموو خوڵقێندراوەكانی دیكەوە. ئەڵبەتە ئەم شەرەفمەندی و كەرامەتە بە هۆی ئەو عەقڵەوەیە كە پێی بەخشیوین، هەر بۆیە عەقڵ واتە ژیری كە یەكێكە لە مەرجە سەرەكییەكانی بەرپرسیارێتی لەو كارانەیە كە رۆژانە ئادەمیزاد لە نێوان یەكتردا ئەنجامی دەدەن، ئا لێرەوە گرنگیی عەقڵمان بۆ دەردەكەوێت، كەواتە مرۆڤی ژیر ئەوەیە چاك و خراپەكان لە یەكتر جیا بكاتەوە، هەروەها چی بكات، تاكو سوود بە خۆی و كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بگەیەنێت، با سەرنج بدەینە ئەو ئایەتە پیرۆزەی خودا كە دەفەرموێت: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾2..
لەم ئایەتەدا ئاماژە بۆ مرۆڤە ژیرەكان كراوە، بە شێوازێكی تایبەتی، چونكە هەرئەوانن تێدەگەن كە خودا ئەرز و ئاسمانەكانی دروستكردوون و ئەو شەو و رۆژ و گۆڕانكارییانەی كە یەك لە دوای یەك روو دەدەن، بێ حیكمەت خەلقی نەكردوون، بەڵكو بۆ مەبەستێكی دیاریكراون. ئا ئەوە شەرەفمەندی و كەرامەتی مرۆڤە ژیرەكانە لای خودای باڵادەست كە لەو ئایەتەدا ناوی هێناون، بەڵام لە لایەكی دیكەوە خودا ئاماژە بۆ كەسانێك دەكات بە خراپترینی ئەوانەی كە لەسەر گۆی ئەو زەوییە دەڕۆن، هەر لە بەر ئەوەی عەقڵی خۆیان وەگەڕ ناخەن و بەكاری ناهێنن لە چاكەكردن و ئەنجامدانی كاری تەندروست كە خزمەت بە هەموو مرۆڤایەتی بكەن، لە دەرئەنجامی پەكخستنی عەقڵ دواجار هەر یەكە لە ئەندامانی بیستن و قسەكردن لە كار دەكەون، واتە نە قسەی باش بەسەر زمانیاندا دێت و نە شتی باش و چاك دەبیستن، بڕوانە چۆن ئەو جۆرە كەسانە وەسف و وێنا كراون لە لایەن پەروەردگارەوە كە دەفەرموێت:﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾3 .
دەبێت ئەوە بزانین كە عەقڵ پێوەرە بۆ هەڵسەنگاندنی ئادەمیزادەكان و كە تەماشای قورئانی پیرۆزیش دەكەین، لە زوربەی ئایەتەكاندا بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ئاماژە بۆ عەقڵ كراوە.
لێرەوە بۆمان ساغ دەبێتەوە كە ئامانجە خوداییەكان لە حوكمە شەرعییەكاندا واتە (مقاصد الشریعة) بریتین لە پاراستنی ئایین و نەفس و نامووس و سامان و ژیری، ئەوەی ئێمە مەبەستمانە باسی لێوە بكەین، پاراستنی ژیرییە، واتە: عەقڵ لە هەموو خواردنەوەیەك كە سەرخۆشی بكات، یان بەكارهێنانی ماددە بێهۆشكەرەكان، جا بە هەر شێوازێك بێت، چونكە لە دەستدانی عەقڵ بە هۆی ماددە بێهۆشكارەكان و خواردنەوە كحولییەكان دەرئەنجامی زۆر خراپی لێ دەكەوێتەوە، كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر لایەنی تەندروستی و خێزانی و كۆمەڵگە دەبێت، بەتایبەت ئەوانەی ئالوودەی ئەو مەشرووبخواردن و ماددە بیهۆشكارانە بوونەتەوە. نامەوێت بچمە وردەكارییەكانەوە، چونكە هەمووان شارەزا و ئاگاداری سەدان نموونەی زیندوون لە نێو كۆمەڵگەدا، كە ئەوانەی عەقڵی خۆیان لە دەستداوە بەو هۆیەوە، چییان بەسەر هاتووە، نەك تەنیا خۆیان، بەڵكو ماڵ و خێزان و كۆمەڵگەش تووشی نەهامەتی بوونە پێوەی، كاتێكیش كە باسی خراپی و كاریگەرییەكانی دەكەیت، كەسانێك بێ ئەوەی شارەزاییان هەبێت لە تێگەیشتنی دەقەكانی قورئانی پیرۆز و سوننەتە سەحیحەكانی پێشەوامان محەمەد (د خ) و ئوسوڵی فیقهی ئیسلامی و زمانەوانی و رێزمانی عەرەبی واتە (نحو و صرف) بە سینگێكی فراوانەوە دەڵێن، كوانێ دەقێك لە قورئانی پیرۆز كە باس لە حەرامكردنی مەی واتە خواردنەوە بكات؟ بێ ئەوەی عەقڵی بخاتە كار بۆ تێگەیشتن لە دەقە پیرۆزەكانی قورئان و تێ بفكرێت و قاعیدەكانی ئوسوڵی فیقە بەكار بهێنێت بۆ هەڵسەنگاندنیان، جابۆ ئەم مەبەستە حەز دەكەین تەماشایەكی كتێبی فەلسەفەی شەریعەت بكەن لە نووسینی خوالێخۆشبوو پڕۆفیسۆر د.مستەفا زەڵمی كە چۆن باس لە حەرامكردنی مەیخواردنەوە دەكات لە قورئانی پیرۆزدا بە چوار قۆناغ :
1- خودا دەفەرموێت :(ومن ثمرات النخيل والأعناب تتخذون منه سكرا و رزقا حسنا إن في ذلك لآية لقوم يعقلون)4 واتە لە بەری خورما و ترێ، مەی و خواردەمەنی باش و چاكیان لێ بەدەست دەهێنن. ئەوەی مەبەستمانە ئاماژەی پێ بكەین، لەم ئایەتە پیرۆزەدا ئەوەیە كە خودای مەزن باس لە شتێكی خراپ و شتێكی باش دەكات، دیارە شتە خراپەكە بە (سكرا) ناوی بردووە، شتە باشەكەشی بە (رزقا حسنا) ناو بردووە، سەرنج بدەن لە بەكارهێنانی ئەو ئامرازی لێكدەرەی نێوان ئەو شتە خراپە و شتە باشەكە بە پیتی (واو)ە ئەوانەی شارەزای رێزمانی عەرەبین دەزانن ئەو (واو)ە، واوی (عطف المغايرة)5ی پێ دەڵێن، واتە إن عطف المغايرة= عطف ضد على ضد، كأن تقول : الخير والشر، الصالح والفاسد، هذا عطف مغايرة) هەر لەو ئایەتە پیرۆزەدا (الحسن والقبیح)مان بۆ روون دەبێتەوە بە (رزقا حسنا) بەو ئامرازی لێكدەرەی نێوانیان كە واوە (سكرا)، چونكە سەرخۆشبوون شتێكی قەبیحە و دژەكەی باشە (الحسن)ـە .
لێرەدا بۆمان ئاشكرا بوو كە خودا پێمان دەفەرموێت لە خورما و ترێ مەی دروست دەكرێت، كە خراپە، چونكە سەرخۆشكەرە، هەروەها خواردنێكی باشە، سوودی لێ وەربگرن، دیارە مرۆڤی عاقڵ و ژیر لەم پەیامەی خودا تێدەگات، واتە: تۆی مرۆڤ سەرپشك كراوی بۆ كام مەبەستیان هەوڵ دەدەیت، ئاخۆ لە خورما و ترێ مەی بە دەست دێنیت، یان دووەمیان هەڵدەبژێریت كە خواردنە باشەكەیەتی، ئەمە قۆناغی یەكەمی حەرامكردنی مەیخواردنەوەیە، بۆ زانیاریتان ئەم ئایەتە لە دوور و نزیكەوە رێگەی بە خواردنەوەی مەی نەداوە، نەك وەكو ئەوانەی بە هەڵە شرۆڤەی ئایەتەكە دەكەن، بێ ئەوەی ئاگاداری رێزمانی عەرەبی و زمانەوانی بن.
2- خودا دەفەرموێت: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا﴾6، واتە ئەی پێغەمبەر پرسیارت لێ دەكرێت، سەبارەت بە عەرەق و قوماركردن، پێیان بڵی ئەو دووانە گوناهی گەورەیان تێدایە و كەڵكیشیان هەیە، بەڵام گوناهەكانیان گەورەترن لە سوود و كەڵك لێ وەرگرتنیان، گەر سەرنج بدەینە ئایەتەكە جارێكی دیكە خودا فێری ئەوەمان دەكات چۆن هەڵسەنگاندن بۆ دەرئەنجامەكان بكەین، تەماشا بكەن لە چۆنیەتی وەڵامدانەوەكە، خودا بە هۆكاری دەق واتە (العلة المنصوصة) وەڵام دەداتەوە، كە دەفەرموێت: (قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ) واتە زەرەر و زیانێكی گەورەی هەیە، نەك گوناه بە قەرینەی (وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ) مادام باسی مەنافع دەكات، واتە كەڵكوەرگرتن لێیان، عەقڵ ئەوەمان پێ دەڵێت، هەر شتێك ویستمان بیكەین، دەبێت خوێندنەوەیەكی ورد بۆ دەرئەنجامەكانی بكەین، ئاخۆ قازانجی زیاترە، یا زیانەكانی، ئەگەر هاتوو زیانی زیاتر بوو، دەبێت دەستبەجێ لێی دوور بكەوینەوە، هەر بۆیە خودای باڵادەست بە هۆكاری دەق وەڵامی دایەوە، ئەگینا دەیفەرموو ئەوە حوكمی عەرەق و قوماركردنە، تاكو ئێمەی ئادەمیزاد ئەو ئایەتە بكەینە یاساو رێسایەك بۆ هەڵسەنگاندنی زیان و قازانجەكان لە هەر كردەوەیەك كە بمانەوێت ئەنجامی بدەین، بۆ ئەوەی بەرچاوڕوونییەكمان هەبێت، لە لایەكی دیكەوە ئەم (العلة المنصوصة)ـە واتە هۆكاری دەقە كە ئەوەیە كە دەقێك بە راشكاوی، یان لە ناواخندا ئاماژەی بۆ بكات7، لە رووی حوكمدا وەكو(النص الصریح)ـە بگەڕێنەوە سەرچاوە ئوسوڵییەكانی فیقه.
كەواتە خودا یاسایەكی بۆ وێنا كردووین لەو ئایەتە كە هەر شتێك زیانەكەی زۆرو گەورەتر بوو لە قازانجی، ئەوا وەكو عەرەق و قومارە.
3- خودا دەفەرموێت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونََ﴾8، ئەم بانگەوازەی خودای مەزن بۆ باوەڕدارانە نەبادا بە سەرخۆشی نزیكی نوێژكردن بنەوە، بۆ ئەوەی بزانن چی دەڵێن، دیارە لەو سەردەمەدا مەیخواردنەوە بەربڵاو بووە، جا بۆ بەرتەسكردنەوە و قەدەغە و حەرامكردنی مەی ئەم ئایەتە دابەزییە خوارەوە، لێرەدا هیچ ئاماژەیەكی تێدا نییە كە خودای مەزن رێگەی بە مەیخواردنەوە دابێت، بەڵكو دەیەوێت وردە وردە سەبر سەبر دووریان بكاتەوە لە خواردنەوەی، چونكە پێنج نوێژ فەرز كراوە لە پێنج كاتی جیاوازدا، ناكرێت لە نێوانیاندا بە سەر خۆشی بچیتە حوزووری خودا، دەی كەواتە كاتی مەیخواردنەوە بەرتەسك كرایەوە بۆ ئەوەی رێگە خۆشكەر و هاندەر بێت بۆ وازهێنان بە یەكجاری .
4-خودا دەفەرموێت: : ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾9. دیارە ئەمە قۆناغی چوارەمە لە قەدەغە و حەرامكردنی مەیخواردنەوە بە یەكجاری، ئەم فەرمانەی خودای مەزن بۆ هەموو باوەڕدارانە كە عارەق و قومار و ئەنساب و ئەزلام كە شتگەلی پیسن لە كردەوەی شەیتانن، لێی دوور بكەونەوە تاكو سەرفراز و سەركەوتوو بین. وشەی (اجْتَنَبَ) واتاكەی لە رووی زمانەوە: [اجْتَنَبَ الشيءَ : ابتعد عنْه اِجْتِنَابُ الْمَعَاصِي : تَحَاشِيهَا ، تَجَنُّبُهَا ، تَلاَفِيهَا ، البُعْدُ عَنْهَا]10، پێمان وایە پێویست بە شەرحكردنی دیكە ناكات و ماناكەی زۆر روون و ئاشكرایە، خودا دەفەرموێت: بەلای ئەو شتانەدا مەڕۆن و لێی نزیك مەبنەوە، بۆ مرۆڤی ژیر تەنیا ئەوەندە بەسە كە توخنی عارەقخواردنەوە و شتەكانی تریش نەكەوێتەوە كە لە ریزبەندی ئایەتەكەدا هاتوون، چونكە بە راستی عارەقخواردنەوە لە ریزی كوفركردنە، هەر بەپێی ئایەتەكە بۆ زیاتر ئاشنابوون لە تەفسیری ئەو ئایەتە دەگەڕێینەوە بۆ سەرچاوەكانی تەفسیری قورئانی پیرۆز.
خاڵێكی دیكە كە پێویستە ئاماژەی پێ بكەین بریتییە لە دەستەواژەی﴿فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾، خودای مەزن ئامرازی (الاستفهام الإنكاری) بەكارهێناوە كە دەلالەت لە قەدەغەكردن دەكات بە توندترین شێواز [الإستفهام الإنكاري يدل على أن الأمر المستفهم عنه أمر منكر وقد يكون الذي ينكره العقل أو الشرع أو العرف أو القانون أو غير ذلك]. دەی كەواتە قورئانی پیرۆز دەستوورە و ئەركی دەستووریش (بەلای هەندێكیاندا ناچێت و وردەكاریی حوكمەكانی تێدا نییە و بە ناوهێنان باس لە هەموو شتێك ناكات، كورتهەڵاتووە لە رێسا گشتییەكان و بنچینە هەمەكییەكان و دروستكردنی چوارچێوەیەكی رەوشتی، بە عەقڵی مرۆڤ دەڵێت لەژێر تیشكی پێویستییەكانی ژیان لە دنیای فراواندا بجووڵێوە، بەو مەرجەی ئەو جووڵەیە لە سنووری رەوشتیدا بێت)11، وەك دەفەرموێت:﴿ وتلك حدود الله ومن يتعد حدود الله فقد ظلم نفسه﴾12، ئەوەیە گرنگیی عەقڵ لە دۆزینەوە و پەیبردن بە حوكمە شەرعییەكان بە بەكارهێنانی ئامرازەكانی وەك شارەزابوون لە ئوسوڵی فیقه و نحو و سەرف و زمانەوانیی هەندێ زانستی دیكە.
هەر بۆیە مرۆڤ كاتێك دەست بۆ مەسئەلەیەكی شەرعی دەبات، دەبێت عەقڵی خۆی وەگەڕ بخات بۆ دۆزینەوەی حوكمە شەرعییەكەی، بە پێی ئامرازە تایبەتەكانی، نابێت لەخۆڕا قسە لە بابەتێك بكات، كە هیچ شارەزاییەك و زانستێكی سەبارەت بەو بابەتەوە نەبێت، بۆ نموونە كاتێك كە پێغەمبەر (د خ) دەفەرموێت: (كل مسكر خمر، وكل مسكر حرام)13 واتە: ئەوەی مرۆڤ سەرخۆش دەكات خەمرە (مەی)، كەواتە هەر سەرخۆشكەرێكش حەرامە، ئەم فەرموودەیە پێمان دەڵێت، عەقڵتان وەگەڕ بخەن بۆ دۆزینەوەی حوكمە شەرعییەكان، دەی كەواتە ئەم فەرموودەیە یاسایە و رێسایە بۆ مرۆڤەكان تاكو حوكمە شەرعییەكانی خۆیان لێ دەستكەوێت.
سەرنج بدەنە ئەم فەرموودەیە كە پێغەمبەر (د خ) دەفەرموێت: (كل شراب أسكر فهو حرام)14 واتە: هەر خواردنەوەیەك سەرخۆشت بكات، حەرامە، ئەم فەرموودەیەش یاسا و رێسایەكی دیكەیە، چۆن دەبێت جورئەتی ئەوە بكرێت، لێكدانەوەی هەڵە بۆ فەرموودەكان بكرێت و بوترێت پێغەمبەر (د خ) شەرابی خواردۆتەوە، (كان رسول الله ينتبذ له أول الليل فيشربه إذا أصبح يومه ذلك والليلة التي تجيء والغد والليلة الأخرى والغد إلى العصر فإن بقي شيء سقاه الخادم أو أمر به فصب) 15 واتە: لە سەرەتای شەوەوە خواردنەوە واتە (عصیر) دروست كراوە بۆ پێغەمبەری خودا (د خ) بۆ بەیانی لێی خواردۆتەوە، بە كورتییەكەی تاكو 72 كاژێر لێی خواردۆتەوە، جا ئەگەر شتێكی لێ بمایەتەوە، دەیدا بەو كەسەی لە خزمەتیدا بوو، یان دەیفەرموو بیڕژێنن، ئەم عەسیرە تامی وەكوو خۆی دەمایەوە، ئەو سێ رۆژە (72) كاژێرە، بەڵام لە دوای ئەوە دەترشا و تامی دەگۆڕا، بۆیە پێغەمبەر (د خ) فەرمانی دەكرد بە رژاندنی، كەواتە هەر میوەیەك كرایە نێو جامێكی ئاوەوە، تاكو سێ رۆژ بۆت هەیە لێی بخۆیتەوە، لە دوای ئەوە دەبێت بیڕێژیت، چونكە دەگۆرێت و دەترشێت، واتە رێی پێ نەدراوە بیخۆیتەوە، لەبەر ئەوەی گومانی لێ دەكرێت سەرخۆشت بكات، وەك دەفەرموێت (كل شراب أسكر فهو حرام).
ئەو ئایەتانەی قۆرئانی پیرۆز و ئەو فەرموودانەی پێغەمبەر (دخ) سەبارت بە قەدەغە و حەرامكردنی و ئەو خواردنەوانەی مرۆڤ سەرخۆش دەكەن لە پێناو پاراستنی عەقڵە (ژیری) یەكێكە لە ئامانجە خوداییە شەرعییەكان (مقاصد الشریعة)، چونكە بە راستی كاتێك مرۆڤ كە عەقڵ لە دەست دەدات بەهۆی ماددە كحولییە بێهۆشكەرەكانەوە، كارەسات دەنێتەوە بێ ئەوەی ئاگای لە خۆی بێت.
هەر بۆیە ئەو نیعمەتی عەقڵەی كە خودا پێی بەخشیویت، دەبێت بەكاری بهێنیت لە كردەوەی چاك و باش بۆ خزمەتكردنی خودی خۆت و ماڵ و خێزان و گەل و نیشتمان، ئەمڕۆ ئێمەی میللەتی كورد پێویستمان بە هەوڵ و كۆششی بیرمەندان و زانا و دانا و مامۆستایانی ئایینی و سەركردەی دڵسۆز و هیمەتی رۆشنبیران و نووسەران و رۆڵەی بە ئەمەكی ئەم كوردستانە هەیە، كە لەم بارودۆخە نالەبارە كە لە رووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە رووبەڕووی ئایندەی نەوەكانمان بۆتەوە، خۆمان رزگار بكەین، لە رێی ئەنجامدانی كۆڕ و سیمینار و نووسین و بەرنامەی تەلەفزیۆنی و چالاكیی جۆراوجۆرەوە بۆ وشیاركردنەوەی میللەتەكەمان لە خەتەری بڵاوبوونەوەی ماددە كحولی و بیهۆشكەرەكان و دەبێت چیتر رێگە نەدەن بە كۆمەڵێ باند و دز و جەردە و بازرگانی ماددە بیهۆشكەرەكان گەنج و لاو و تاكی میللەتەكەمان بكەنە قوربانیی ئارەزوو و خواستی خۆیان و دوژمنانمان.
1- سورة الاسراء الاية 70 .
2- سورة آل عمران الاية 190 .
3- سورة الانفال الاية 22 .
4- سورة النحل الاية 67 .
5- دراسات لأسلوب القرآن الكريم / تأليف محمد عبدالخالق عضيمة – دار الحديث – القاهرة 1392- 1972 بدون طبعة . القسم الأول ج3 ص564 ا
6- سورة البقرة الاية 219 .
7- ئوسولی فیقە لە دارشتنێكی نوێدا / برۆفیسۆر مستەفا زەڵمی ص158 .
8- سورة النساء الاية 43 .
9- سورة المائدة الاية 90-91 .
10- المعجم الوسيط / إبراهيم أنيس و عبدالحليم منتصر و عطية الصوالحي و محمد خلف الله أحمد / الناشر مجمع اللغة العربية - مكتبة الشروق الدولية – سنة 2004 ط4 ص 138 مادة جنب . ولسلن العرب ج 2 ص 373 مادة جنب
11- ئوسولی فیقە لە دارشتنێكی نوێدا / برۆفیسۆر مستەفا زەڵمی ص39.
12- سورة الطلاق الاية 1 .
13- نيل الاوطار/ للشوكاني رقم الحديث 3697 ج15 ص 188.
14- نيل الاوطار / الشوكاني رقم الحديث 3698 ج15 188 .
15- صحيح مسلم رقم الحديث 2004 ج7 ص 94 .
* مامۆستای ئایینی و پەرلەمانتاری پێشووی عێراق
