كاتێك سەرنج لە پێگەو ئاستی زانستی زانكۆكانی كوردستان دەدەین، راشكاوانە هەست دەكەین كە لە ئاستی ئەو ئومێد و خۆزگە نین كە ئێمە چاوەڕوانیمان لێ دەكرد، دیارە ئەمەش هۆكاری خۆی هەیە و پەیوەستە بە بارودۆخی سیاسیی عێراق بە پلەی یەكەم و بارودۆخی سیاسیی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 1992- هەتا ئێستا بە پلەی دووەم، لێرەدا بە چەند خاڵێك ئاماژەیان پێ دەكەم:
لەسەر ئاستی پرۆسەی خوێندنی باڵا لە عێراقدا، هەر لەدوای هەڵگیرسانی شەڕی عێراق- ئێران لە «1980-1988»، ستاندەری خوێندن و ژینگەی زانكۆكانی عێراق وەرچەرخانێكی نەرێنی بەسەردا هات، بەتایبەتی كە شەڕی هەشت ساڵە وایكرد، جیا لەوەی زانكۆكانی عێراق دووچاری دابڕانێكی گەورە بن لەگەڵ زانكۆ و ناوەندەكانی خوێندنی باڵا لە جیهاندا، لە هەمانكاتدا بارودۆخی شەڕ كۆمەڵێك لە ستاندەرە جیهانییەكانی زانكۆی پێشێل كرد، كە پێشتر لەسەر ئاستی خوێندنی باڵا و زانكۆكان بە وردی پراكتیزە دەكران.
لەساڵانی پێش راپەڕین كوردستان تەنیا یەك زانكۆی تێدا بوو، ئەویش «زانكۆی سلێمانی» بوو، پاشان بە هۆی بارودۆخی سیاسیی كوردستان لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوو گواسترایەوە بۆ هەولێر و ناوەكەی گۆڕا بۆ «زانكۆی سەلاحەدین»، ئاشكراشە ژینگەی ئەكادیمیی زانكۆی «سەلاحەدین»، جیاواز لە ژینگەی ئەكادیمیی زانكۆكانی دیكەی عێراق، ژینگەیەكی ئەكادیمیی سەقامگیری نەبووە و، بەردەوام رژێمی پێشووی عێراق هەوڵیداوە بە هۆكاری سیاسی جڵەوگیری پێشكەوتنی ئەكادیمییانەی زانكۆی سەلاحەدین بكات.
لەدوای راپەڕینی بەهاری 1991 و پاشان دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە هۆی بارودۆخی سیاسی و هەردوو گەمارۆی نێودەوڵەتی لەسەر عێراق و گەمارۆی ئابووریی عێراق لەسەر كوردستان، بەشێك لە مامۆستایانی زانكۆ روویان كردە هەندەران، ئەمەش گورزێكی كاریگەر بوو لە كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستان، بەڵام دواتر لە ساڵی 1992 زانكۆی سلێمانی دامەزرێندرایەوە و دوای ئەویش زانكۆی دهۆك دامەزرا، راستە هەرێمی كوردستان بووە خاوەنی سێ زانكۆ، بەڵام كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستان ژێرخانێكی پتەوی نەبوو، لە هەمانكاتدا خواستی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان بۆ برەوپێدان بە خوێندنی باڵا بووە هۆكاری ئەوەی لەسەر ژێرخانێكی شلۆڤی ئەكادیمی و گەلێك جار بۆ خواست و مەرامی سیاسیی حزبەكانیش، ژمارەی زانكۆكان لە رووی چەندایەتییەوە زۆر زیاد بكەن و لە رووی چۆنایەتییەوە پاشەكشە بكەن.
ئەم چەند خاڵە گرنگ بوون بیخەینە روو بۆ ئەوەی بیكەینە دەروازەیەك بۆ هەڵسەنگاندن، یان خوێندنەوەیەكی رەخنەیی سەبارەت بە داشكانی پێگە و ئاستی زانستی خوێندنی باڵا بەگشتی و زانكۆكانی كوردستان بەتایبەتی.

ئەركی زانكۆ چییە؟
لە هەموو جیهاندا زانكۆ چوار ئەركی هەیە كە بریتین لە:
1- دروستكردنی كادری تەكنۆكرات لە هەموو بوارەكانی زانستی و زانستی مرۆڤایەتی.
2- مامۆستایانی زانكۆ بەردەوام توێژینەوەی زانستی بكەن.
3- هەوڵدان بۆ دروستكردنی توێژەری زانستی لە میانەی ئامادەكردن و سەرپەرشتیكردنی نامەی ماستەر و دكتۆرا.
4- زانكۆ لەناو كێشەكانی كۆمەڵگە لە هەموو بوارەكانی ژیان بێت و هەوڵبدات لە رێی توێژینەوەی زانستییەوە كێشەكان دەستنیشان بكات و چارەسەری زانستی و واقیعییانەیان بۆ بدۆزێتەوە.
ئەگەر لەبەر رۆشنایی ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێ كردن، زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بەرارود بكەین، پرسیارەكە ئەوەیە تاچەند زانكۆكانی كوردستان ئەو مەرجانەیان جێبەجێ كردووە؟ بۆیە دەكرێت ئەم پرسیارانەش ئاراستەی زانكۆكانی خۆمان بكەین:
1- ئایا زانكۆكانی كوردستان كادری تەكنۆكراتی لە هەموو بوارەكانی زانستی و زانستی مرۆیی پەروەردە كردووە؟
بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە چەند رەهەندێك لە خۆی دەگرێت، بۆیە دەكرێت بڵێین: بەڵێ، كادری تەكنۆكراتی زانستی پەروەردە كردووە، بەڵام كادرەكان ئاستی مەعریفیان لاوازە و، ئەو مەعریفە لاوازەش ئەو لێهاتووییەی بۆ دروست ناكات كە بتوانێت خزمەتی كۆمەڵگە بكات، بۆیە راشكاوانە دەتوانین بڵێین: ئەو كادرە تەكنۆكراتە زانستییانەی زانكۆكانی ئێمە بەرهەمیان دەهێنێت، كادری تەكنۆكراتی تەواو نین.
2- ئایا مامۆستایانی زانكۆكانی كوردستان سەرقاڵی توێژینەوەی زانستین؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بەو جۆرەیە كە دەتوانین بڵێین: بەشی هەرە زۆریان وازیان لە توێژینەوەی زانستی هێناوە، هۆكاری ئەم وازهێنانەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی یان مامۆستاكە توانای زانستی لاوازە، یان بارودۆخەكە گونجاو نییە.
3- ئایا لە زانكۆ هەوڵدراوە توێژەری زانستی بە رێگەی «قوتابیانی ماستەر و دكتۆرا» دروست بكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بەو جۆرەیە كە ساڵانە زانكۆكانی كوردستان ژمارەیەكی هێجگار زۆر بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا دەبەخشن، بەڵام ئەوانەی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا وەردەگرن، بەشی هەرە زۆریان تۆێژەری زانستیان لێ دەرناچێت. ئەمە لەبەر ئەوەیە وەرگرتنی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا بەو ئامانجە نییە كە كەسەكە ببێتە توێژەرێكی زانستی، بەڵكو ئامانجی سەرەكی ئەوەیە نازناوێكی ئەكادیمی وەربگرێت، ئەمەش بەو ئاستە مەترسیدارە كە شكۆی كۆمەڵگەی ئەكادیمی هێناوەتە خوارەوە.
4- ئایا زانكۆكانی ئێمە لەناو ژینگە و كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردستاندان بۆ ئەوەی دەسنیشانی زانستییانەی كێشەكانی كۆمەڵگە بكەن و چارەسەری واقیعی و زانستییانەیان بۆ بدۆزنەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش هەر زۆر ئاشكرایە و ئەوەی هەستی پێدەكەین لە نێوان زانكۆكانی كوردستان و ژینگەی كێشەكانی كۆمەڵگە، لێكدابڕانێك هەیە و، وەك ئەوەیە ئەو كێشانەی كۆمەڵگە ئەوجا لە هەر بوارێك بێت (كشتوكاڵ، پیشەسازی، نادادپەروەری، سەروەریی یاسا و.. هتد)، ئەركی زانكۆ نەبێت، خۆی پێوە سەرقاڵ بكات.

توێژینەوەی زانستی وەك پێوەرێك بۆ ناسنامەی زانكۆ
ئاشكرایە كاری زانكۆكان تەنیا وانەوتنەوە و سەرپەرشتیكردنی نامەكانی قوتابیانی ماستەر و دكتۆرا نییە، بەڵكو پەرەپێدانی توێژینەوەی زانستی لە هەموو بوارە زانستییەكان و بوارەكانی زانستی مرۆیی، ئەركێكی سەرەكیی هەر زانكۆیەكە، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین، ئایا زانكۆكانی كوردستان بایەخیان بە توێژینەوەی زانستی داوە و ناوەند و سەنتەرەكانی توێژینەوە لە ئاستی خواست و داوای كۆمەڵگەی ئێمەدان؟ ئەوا بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت هەڵوەستە لەسەر چەند رەهەندێكی جیاواز بكەین:
- بەرزكردنەوەی پلەی هەڵگرانی بڕوانامەی دكتۆرا، لەسەر بنەمای توێژینەوەی زانستی و چالاكییەكانیەتی لە كۆمەڵگەی ئەكادیمیدا، بۆیە ئەگەر ئاستی توێژینەوەی زانستی بەو ئاستە نەبێت لە زانكۆدا، ئەوا پرۆسەی بەرزكردنەوەی پەلەی مامۆستای یاریدەدەر بۆ مامۆستا، پاشان بۆ یاریدەدری پڕۆفیسۆر و سەرەنجامیش پڕۆفیسۆر، پرۆسەیەكی ستاندەری زانستی نابێت و، ئاستی زانكۆكەش دێنتە خوارەوە، لە كوردستاندا ئەم حاڵەتە بووەتە دیاردە و هەر زانكۆیەك بەپێوەری خۆی پلەكان بەرز دەكاتەوە.
- ناوەند و سەنتەرەكانی توێژینەوە لە زانكۆ حكوومییەكاندا ژمارەیان 35 سەنتەرە و لە زانكۆ ئەهلییەكان ژمارەیان 12یە و، هەروەها ژمارەی گۆڤارە زانستییەكانی زانكۆ حكوومییەكان 20 گۆڤارە و ئەوەی زانكۆ ئەهلییەكانیش شەشە، لێرەدا ئەگەر هەڵوەستە لەسەر سەنتەر و گۆڤارە زانستییەكانی زانكۆ حكوومییەكان بكەین، دەبینین بە ژمارە زۆر باشن، بەڵام وەك پۆلێنكردن و دروستكردنی هاوكاری و هەمانگی لە نێوان توێژینەوەی زانستیی زانكۆكاندا، كارێكی ئەوتۆ نەكراوە، بۆ ئەوەی توێژینەوە زانستییەكان بچنە ئاستێكی ستاندەر، یان هاندەرێك دروست بكرێت بۆ ئەوەی ئاستی توێژەرەكان بەرز بكرێتەوە، هەر بۆ نموونە مەرج نییە هەر زانكۆیەك كە گۆڤارێكی زانستیی هەیە، ئەم گۆڤارە تایبەت بە كۆی بەشە زانستییەكانی ئەو زانكۆیە بێت، بەڵكو دەكرێت هەر زانكۆیەك سەنتەری توێژینەوەكەی و ناوەرۆكی گۆڤارەكەی تایبەت بە بوارێكی ژیاری و زانستی كۆمەڵگە بێت، هەر بۆ نموونە دەكرێت زانكۆیەك بایەخ بە تویژینەوەی كشتوكاڵ بدات، زانكۆیەكی بە بواری پیشەسازی و زانكۆیەكی دیكە بە بواری زانستی سرووشتی و ئەوی دی زانستی مرۆیی، ئەم پۆلینكردنە دەبێتە هۆكاری ئەوەی توانای توێژەری بوارە جیاوازەكان لە هەموو زانكۆكانی كوردستان بۆ لایەنێكی زانستی و ژیاریی كۆمەڵگە سوودی لێ وەربگیرێت، بەڵام نەبوونی ئەم رێكخستنە بووەتە هۆكاری ئەوەی كە سوودێكی ئەوتۆ لە توێژینەوە زانستییەكان وەرنەگیرێت.
لەم بەراوردكرنە ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە زانكۆكانی كوردستان ئەركەكانی زانكۆیان جێبەجێ نەكردووە و تەنیا یەك كاریان هەیە، ئەویش ئەوەیە ساڵانە ژمارەیەكی زۆر دەرچووی زانكۆ «كادری ناتەواوی تەكنۆكرات» بەرهەم بهێنن، ئەم كادرانەش هیچ ئێشێكیان دەست ناكەوێت، بۆیە زۆر گرنگە بە وردی هەڵوەستە لەسەر ئەو چوار خاڵە گرنگە (ئەركەكانی زانكۆ) بكەینەوە و هەر یەكەیان بە شێوەیەكی سەربەخۆ توێژینەوەی لە سەر بكەین و، دەستنیشانی ئەو هۆكارانە بكەین كە ئەم بارودۆخەی ئێستای هێناوەتە ئاراوە.
ئایا زانكۆكانی كوردستان بە پێی پێویستیی كۆمەڵگە دامەزراون؟
یەكێك لەو هۆكارانەی كە پێویستە لە دوماهیدا هەڵوەستەی لەسەر بكەین، وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەیە: ئایا زانكۆكانی كوردستان كە ئێستا ژمارەیان «32 زانكۆی حكوومی و ئەهلی»یە، بەپێی پێویستی كۆمەڵگە دامەزراون، یان هۆكاری دیكەی لە پشتەوە بووە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت سەیرس باكگراوەندی نزیكەی 30 ساڵی قۆناخی ئەزموونی حوكمڕانیی كوردستان بكەین، ئاشكرایە لەدوای راپەڕین و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ژمارەی زانكۆكانی كوردستان لە یەك زانكۆەوە(زانكۆی سەلاحەدین) بووە سێ زانكۆ و هەردوو زانكۆی (سلێمانی و دهۆك)یشی هاتەسەر، بەڵام ئەم ژمارەیە بە ئاستێك زیادی كرد، كە نەك هەر لە شارەكانی كوردستان، بەڵكو لە قەزاكانیش زانكۆ كرانەوە، لێرەوە ئەگەر بپرسین: ئایا هۆكاری دروستكردنی ئەم هەموو زانكۆیە پێداویستی بوو، بەو مانایەی ژمارەی قوتابیانی قۆناخی ئامادەیی بەو ئاستە زۆر بوو كە پێویستی بەو هەموو زانكۆیە بێت، یان هۆكاری سیاسی لە پشتەوە بوو؟ بێگومان زۆربوونی زانكۆكان هۆكاری سیاسی لە پشتەوە بووە و هەندێكیان وەك بەڵێنی هەڵبژاردن دامەزراون، لەمەش خراپتر زانكۆی ئەهلییش بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد، بەڵام ئەمەشیان نەك لەسەر بنەمای وەبەرهێنان لە مەعریفەی زانستی، بەڵكو لەسەر بنەمای بزنسێك كە قازانجی زۆر خێرای هەبێت، بۆیە ئەم حاڵەتە پاشاگەردانییەكی ئەكادیمی ئەوتۆی دروست كرد، كە نەتوانرێت رەچاوی هیچ مەرج و پرانسپێكی كۆمەڵگەی ئەكادیمی بكرێت.