كورد لەو تەنگژەیە دەبێ چی بكات؟
فەیسەڵ دەباغ
ئەوەی بەدی دەكرێ دوو بژاردە لەبەردەم مەسەلەی كەركووكدا هەیە، یەكەمیان چارەسەركردنیەتی و دووەمیشیان بەرپابوونی شەڕە، بەتایبەتی هەندێ لایەن لە هەوڵی ئەوەدان ئەو مەسەلەیە بخەنە ناو قالبێكی ئەتنی و نەتەوەیی، پاش ئەوەی كە نەیانتوانی بەردەوامی بەو ململانێ تایفی و مەزهەبیە بدەن كە رووبەڕووی وڵات ببووەوە و هەروا پاش ئەوەی هیوابڕ بوون لە گێڕانەوەی ئەو توندوتیژییەی كە قاعیدە پەیڕەوی دەكرد، بۆیە ئێستا برەو بە بەرزكردنەوەی دەنگەكانیان دەدەن بە ئاراستەی بەرزكردنەوەی ئاستی توندوتیژی ئەتنی و نەتەوەیی نێوان عەرەب و كورد، یان كورد و توركمان.
هەرچەندە كورد دژی ئەو ئاراستەیەیە و هەر چۆن لە مێژووی ململانێی كورد لە گەڵ رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بواری ئەوەی نەدا كە ئەو ململانێیە ببێ بە ململانێیەكی ئەتنی و نەتەوەیی و ئێستاش لەگەڵ ئەو ئاراستەدایە و بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیش رووی لە یاسا و دەستوور كردووە، بەڵام هەندێ لایەن بۆ جێبەجێكردنی ئەجیندای چەند وڵاتێكی دراوسێ بەردەوامن لە كاركردن دژبەو ئاراستەیە، ئەوەی بارەكەی زۆر گرژتر كردووە چەند مەرجێكی بەرەی توركمانی و كوتلەی عەرەبی كەركووكە بۆ دانوستان و گفتوگۆكردن لەگەڵ لیستی برایەتیدا كە كورد و توركمان و عەرەب دەگرێتەوە.
بەرەی توركمانی لە بەیاننامەكەی خۆیدا داوای كردووە كە بەر لە هەر گفتوگۆیەك پێویستە ئەو زیانانەی بۆ قەرەبوو بكرێتەوە كە لە ساڵی 2005دا لە هەولێر لێی كەوتبوو و حكومەتی هەرێمی كوردستانیشی بەرامبەر ئەو كارە داوای لێبووردن لەسەركردایەتی بەرە بكات و ئەو دەستگیركراوانەش ئازاد بكات كە بەهۆی تەقینەوەكەی رۆژی 28ی تەمموز دەستگیركراون، دانوستانەكانیش لەسەر كێشەكانی كەركووك بێ، نەك لەسەر گەڕاندنەوەی كەركووك بۆ سەر هەرێمی كوردستان.
كوتلەی یەكگرتووی عەرەبی كەركووكیش، ئەویش لە بەیاننامەكەی خۆیدا چەند مەرجێكی بۆ دانووستان و گفتوگۆ داناوە، لەوانە جێبەجێكردنی رێككەوتنی پێشتری نێوان لیستی برایەتی و لیستی گردبوونەوەی كۆماری و ئەو گفتوگۆیانەش لەبەغدا و لە ژێر سایەی پەرلەمانی عێراقدا بێت و كۆتاییش بەسەرجەم زیادەڕۆییەكانی كەركووك بهێنرێت، ئەمە بێجگە لەوەی كە ماددەی140بە ماددەیەكی مردوو حساب بكرێ.
لەگەڵ ئەو مەرجانەدا هەندێ شوێن كە كورد و عەرەبیان تێدایە و سەر بە هەرێمی كوردستان نین جۆرە گرژییەكی مەیدانی بەخۆوە بینی، بەتایبەتی لە خانەقین و قەرەتەپە و هەندێ شوێنی تر كە بەڕای من مالیكی رۆڵێكی خراپ دەبینێ و هەندێ ئەندامانی ناو حكومەت و پەرلەمانیش لە گەشتێكی مەكوكیدان بۆ پایتەختی هەندێ وڵاتانی ئەقلیمی، وەك گەشتەكەی تاریق هاشمی بۆ ئەنقەرە و هەروا گەشتەكەی عەباس بەیاتی سەرۆكی حزبی ئیسلامی توركمانی یەكەم جار بۆ تەهران و دوایی بۆ ئەنقەرە و گەشتی شاندێكی حزبی دەعوە بۆ تاران و گەشتی شاندێكی سوننە بۆ سعودیە كە هەمووشیان بۆ ئەوەیە ئەو وڵاتانە لاگیری دامەزراندنی هەرێمێكی سەربەخۆ بكەن لە كەركووكدا.
ئەجیندای وڵاتانی دراوسێ كاریگەرییەكی زۆری كردۆتە سەر رەوشەكە، ئەجیندای توركیا لەگەڵ ئێران جیاوازە، توركیا كە پێشتر زمانی هەڕەشەی بەكار دەهێنا ئێستا زۆر بە نەرمی رەفتار دەكات و مەبەستی ئێرانیش تەگەرە خستنە لەبەردەم سیاسەتی ئەمەریكا لە عێراق و خوڵقاندنی گیروگرفتە كە ئەمەریكییەكان پێیان نەكرێ چارەسەری بكەن.
راستە بەرەی توركمانی هەر وەكو ئەرگەنەكۆنەكەی توركیایە و لە بنەوە لەگەڵ عەلمانییەكانی توركیا دژ بە پارتی عەدالەت و پەرەپێدان كار دەكات، بەڵام تەنسیقێكی تەواوی لەگەڵ میتی توركیادا هەیە بۆ شڵەژاندنی باری كەركووك، لەمەشدا حزبی ئیسلامی عێراق و حزبی ئیسلامی توركمان هاریكارن.
ئەگینا قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی ساڵی 2005ی بەرەی توركمانی چ پەیوەندییەكی بە حكومەتی هەرێمەوە هەیە، ئەو بارەگایانەی كە بەرەی توركمانی باسیان لێوە دەكات ئێستا بەدەست حزبێكی تری توركمانییە كە خۆی بە میراتگری بەرەی توركمانی راستەقینە دادەنێ.
كەواتە كێشەكە كێشەیەكی ناوخۆی بەرەیە و ئەگەر مەبەستی شتی تر نەبێ خۆ دەتوانێ لە رێی یاساوە ئەو گیروگرفتە لەگەڵ حزبە نوێیەكە چارەسەر بكات.
دەربارەی داواكارییەكەی گردبوونەوەی كۆماریشدا كە داوای جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە دەكات كە رۆژی 2ی كانوونی یەكەمی 2007 لەنێوان خۆی و لیستی برایەتیدا مۆركراوە، گرنگترین خاڵی دابەشكردنی پۆستە ئیدارییەكان شاری كەركووكە بە رێژەی 34% بۆ هەرسێ نەتەوە سەرەكییەكەی كەركووك.
بەپێی زانیاری، لیستی برایەتی بەخۆی هەوڵی جێبەجێكردنی ئەو رێژەیە دەدات، چونكە ئەو پۆستە ئیدارییانەی كە ئێستا لەبەر دەستی كوردن لەو رێژەیە زۆر كەمترە، بۆیە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە لەبەرژەوەندی كورد دایە، بەڵام ئەمە پێویست بە رەزامەندی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق هەیە كە تا ئێستا وەڵامی نەداوەتەوە، كەواتە جێبەجێكردنەكەی دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی فیدراڵ، نەك لیستی برایەتی.
سەبارەت بە نەهێشتنی زیادەڕۆییەكانیش، گردبوونەوەی كۆماری بەر لە هەر لایەنێكی دیكە باش دەزانێ كە ئەمەی كراوە بەپێی ماددەی 58ی یاسای ئیدارەی دەوڵەت كراوە كە رێی دابوو بە قەرەبووكردنەوەی ئەو كەسانەی كە لەسەردەمی رژێمی پێشوودا بە زۆی كۆچیان پێكرابوو پارچە زەوییەكیان پێ بدرێ و بەپێی ئەو ماددەیەش نەك هەر كوردە ئاوارەكان سوودمەند بووینە، بەڵكو توركمانە ئاوارەكانیش.
یەك لە داواكارییەكانی گردبوونەوەی كۆماری ئەوەیە كە ماددەی 140 بە ماددەیەكی پەككەوتوو دابنرێ كە ئەمەیش رێك شەقامی كوردی وروژاندووە و لایەنە نەیارەكانیش دەیانەوێ سوود لەو ورووژاندنە وەربگرن و كورد كاردانەوەیەكی لێ دروست ببێ كە مەسەلەكە ئاڵۆزتر بكاتەوە.
هەموومان لەوە ئاگادارین كە یەك لەو هۆیانەی كە هاوپەیمانی كوردستانی رازی نەبوو جەعفەری لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە جێبەجێ نەكردنی ماددەی140بوو، بۆیە كە لەگەڵ لیستی ئیئتیلافی یەكگرتوو رێككەوت مالیكی ببێ بەسەرۆك وەزیر لەسەر خشتەیەكی زەمەنی رێككەوتن كە تا كۆتایی ساڵی 2007 ئەو ماددەیە بێتە جێبەجێكردن.
وەكو گرەنتییەكیش بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە رێككەوتنێكی نێوان هاوپەیمانی كوردستانی و لیستی ئیئتیلافی یەكگرتوو مۆركرا كە هەر كاتێك وەزیرە كوردەكان لە وەزارەتەكەی مالیكی بكشێنەوە، حكومەتەكە بە هەڵوەشاوە حساب بكرێ.
هەندێ كەس پێیان وایە كە سەركردایەتی كوردستان نەیتوانی لەو ماوەیەی كە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە لە رێككەوتنەكەدا دیاریكراوە سوود لەو چەكە یاسایی و سیاسییە وەرگرێ و وەكو كارتێكی فشار دژ بە مالیكی و ئیئتیلاف بەكار بێنێ، بەتایبەتی تا ئەوكات هەندێ لایەنی شیعی ناو ئیئتیلاف لێی دەرچووبوون و بەدەرچوونی كوردیش حكومەتەكە هەڵدەوەشایەوە.
من بەم شێوەیە رووداوەكان ناخوێنمەوە، راستە رێككەوتنێكی وا لەگەڵ ئیئتیلافی یەكگرتوودا هەبوو، بەڵام پەرەسەندنەكانی دوای مۆركردنی ئەو رێككەوتنە بواری ئەوەیان نەدا كە كورد ئەو رێككەوتنە وەك كارتێكی فشار بەكار بێنێ.
بۆ نموونە كاتێ كورد هەندێ فشاری خستەسەر مالیكی هەر زوو هەندێ لایەنی سیاسی كە لە وەزارەتەكەی مالیكی دەرچووبوون ئامادەیی خۆیان نیشاندا بۆ گەڕانەوە بۆ ناو حكومەتەكەی مالیكی، كە ئەمەیش وەكو هۆشدارییەك بوو بۆ كورد كە هەر كاتێ لە وەزارەتەكەی مالیكی بكشێتەوە ئەوا لایەنی تر هەن و ئامادەن ئەو بۆشاییە پڕ بكەنەوە، واتە هەر ئەوكات رەفتارەكە رەفتارێكی عروبەوی بوو، كەواتە كورد لەو هەنگاوە نەك هەر قازانجی نەدەكرد، بەڵكو زیانیشی لێ دەكەوت.
منیش مالیكی بەرێگرێكی گەورە دادەنێم لە بەردەم جێبەجێكردنی ماددەی 140 دا، با كەسمان چاوەڕێی ئەوە لە مالیكی نەكەین ئەو ماددەیەمان بۆ جێبەجێبكات، مالیكی دەیەوێ وەزعی كەركووك هەروەكو خۆی بمێنێتەوە.
بەراستی ئەو كابرایە، پاش ئەو هەموو سەركەوتنە ئەمنیە، لە خۆبایی بووە، لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ چەند عەشیرەتێكی عەرەب كە ئەوكات لە بەغدا بووین، گوتی: ئێمە لەگەڵ بەهێزكردنی هەرێم و پارێزگاكانین، بەڵام دوو شت نایەتە قبوڵكردن: سەروەری و پاراستن نابێ هەرێم و پارێزگاكان ئەلتەرناتیڤی ناوەندبن و بە كەیفی خۆیان رێككەوتنی ئەمنی و ئابووری مۆربكەن.
مەبەستی مالیكی لەم قسەیە هەرێمی كوردستان بوو، جا بۆ ئەوەی هیچ ئەلتەرناتیڤێك جێی ئەو نەگرێتەوە، ئێستا بە تەواوی پیادەی سیناریۆی(پیاوی بەهێز) دەكات و لە هەوڵی ئەوەشدایە سیستەمی مەركەزیەت بەسەر عێراقدا بسەپێنێ و كوردیش هەست بەو ئاراستەیەی ئەو دەكات.
من لەو باوەڕەدام كە ئەو لە خۆبایی بوونەی مالیكی وا لە كورد دەكات لە دەفەرتێكی گونجاودا پشتی خۆی لێ بكات، چونكە هەر كوردبوو مالیكی بەهێز كرد لە كاتێكدا ئەوەندەی نەمابوو برووخێ.
ئێمە تەنیا كێشەی كەركووكمان نییە، بەڵكو كێشەی دەستووریشمان هەیە، نەك تەنیا لەگەڵ لایەنە نەیارەكان، بەڵكو لەگەڵ هاوپەیمانانی خۆشماندا.
لە دانیشتنەكەی بەغدا بە دیاركەوت كە جیاوازی لە راڤەكردنی دەستووریش هەیە و وا چاوەڕواندەكرێ ئەویش وەك مەسەلەی هەڵبژاردن كێشەیەكی دیكەی لێ دروست بكرێتەوە.
لە دانیشتنەكانی بەغدا ئەوە سەلمێنرا كە هاوپەیمانەكانی ئێمە هاوپەیمانی بەرژەوەندین نەك مەبدەئی، بۆیە با لە خۆمان فێل نەكەین و بەو هاوپەیمانانە پشت ئەستوور نەبین، ئەگەر ئەنجوومەنی باڵا و حزبی دەعوە رۆژی 22ی تەمووز لەگەڵمان بوونایە، ئەوا ئەو یاسایە لە پەرلەمان بەو شێوەیە تێپەڕنەدەبوو، كاتێ پرۆژە یاسایەكەی هەڵبژاردنیش لەلایەن سەرۆك كۆمار و جێگری سەرۆك كۆمار د. عادل عەبدولمەهدی رەتكرایەوە، رەتكردنەوەكەی د. عادل عەبدولمەهدی لەبەرخاتری چاوی كوردنەبوو، بەڵكو بۆ هەندێ مەودای یاساكە بوو كە لەگەڵ دیدی لایەنەكەی نەدەگونجان، وەك مەسەلەی كەمە نەتەوایەتەییەكان و كۆچپێكراوەكان و رێژەی ئافرەتان ونەهێشتنی بەكارهێنانی هێمای ئایینی لە پرۆپاگەندەی هەڵبژاردندا و قەدەغەكردنی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەشداری لە هەڵبژاردن بكات گەر میلیشیای چەكداری هەبوو، ئەمە سەرەڕای سیستەمی لیستی كراوە كە بەرای زۆربەی چاودێران شێوەی نەخشەی سیاسی دەگۆڕی و هەڕەشەش بوو بە هەیمەنەتی شیعە، كە ئەمەیش گرفتێكی دیكە سەبارەت بە یەكلانەكردنەوەی پێناسەی عێراقی دەورووژاند كە ئایا دەوڵەتێكی دیموكراتییە، یان ئایینییە كە پیاوانی ئایینی ژێراو ژێر بەڕێوەی دەبەن.
زۆر بەڕاشكاوییەوە دەڵێم لایەنە شیعییەكان پێیان ناخۆشە كەركووك بخرێتە سەر هەرێمی كوردستان، چونكە ئەگەر هۆی راپرسییەوە بخرێتە سەر هەرێم پێگەی سیاسی كورد لە حكومەتی عێراق بەهێزتر دەبێ و بەركەوتی كەركووكیش لە بوودجەی عێراق بۆ سەر هەرێمی كوردستان ئیزافە دەكرێ كە ئەمەیش لە قازانجی ئەواندا نییە.
هەموو ئاماژەكانی ناو بەغدا ئەوە دەسەلمێنن كە بەعسییەكان خەریكە خۆیان بەهێز دەكەنەوە، بەتایبەتی لە ناوچە سوننیەكاندا و هەندێ لایەنی شیعەی عرووبەویش پشتگیری لەو بەهێزبوونە دەكەن.
راستە هەندێ لایەنە شیعە هەست بەو مەترسییە دەكەن، بەتایبەتی پاش ئەوەی كە بۆیان دەركەوت كۆمەڵێ ئەفسەری گەورە پارە لە سعودیە وەردەگرن، بەڵام هەر ئەو لایەنانە كەوتنە ژێر ركێڤی ئەو رەوتە و ئەوەی رۆژی 22ی تەمموزیش نەك هەر گۆلێك بوو لە كورد كرا، بەڵكو لەو لایانانەش، ئەوەی پەیوەندی بەوانەوە هەیە ئەوە گیروگرفتی خۆیانە، بەڵام سەبارەت بە كوردەوە دەبێ چی بكات؟
بە باوەڕی من بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەم هەموو پێشهاتانە دەبێ لە مەودوا پلانی كورد پلانێكی سیاسی بێت.
دەستوور هەقێكی زۆری پێداوین، بەڵام میكانیزمی بەرگری كردنمان لەو هەقە لاوازە، بۆ نموونە ئەوەی نەوت هەقێكی دەستووری خۆمانە كە چی ئێمە تا ئێستا نەمانتوانیوە وەك پێویست بەرگری لەو هەقە بكەین.
حزب و لایەنە ئیسلامی و نەتەوەییەكانی عەرەب نەیانتوانیوە ئیستیعابی كێشەی كورد و مەزلومییەتی كورد بكەن، بۆیە پێویستە لە مەودوا لەسەر رەوتی دیموكراتی كراوە بین و بایەخێكی زۆری پێ بدەین، چونكە هەر ئەو رەوتە دەتوانێ بەرگریت لێ بكات، یەتایبەتی ئەگەر زانیمان زۆربەی عەرەبە نەتەوە پەرستەكان دژی دیموكراتیەتن و دژی مافی نەتەوەكانن و بەعسییەكانیش كاریگەرییەكی زۆریان كردۆتە سەر ئەو حزبە ئیسلامییانە.
هەروا گرنگی بەرای گشتی بدرێ نەك بە نوخبە، چونكە لە كاتی پێویستیدا هەر ئەو رای گشتییە بە كەڵكت دێ نەك نوخبە، زۆر راستگۆییانەش لەگەڵ جەماوەری خۆمان بدوێنین و لە هەموو ئەو گیروگرفتانەی كەهەن ئاگاداری بكەینەوە.
لە وتوێژەكانی ئەم دواییەی بەغدا، بەتایبەتی لەمەڕ یاسای هەڵبژاردن ئەمەریكا و بەریتانیا و فەرەنسا فشارێكی زۆرمان خستە سەر سەركردایەتی كورد بۆ ئەوەی تەنازولات پێشكەش بكات، هەقە ئەو فشارانە بخرێنە بەردەم جەماوەر بۆ ئەوەی ئەویش ئاگاداری بێ و پاشە رۆژ ئەگەر شتێك روویدا گلەیی لە سەركردایەتی نەكات.
هەندێ لایەن پێیان ناخۆشە توركیا لە كوردی عێراق نزیك ببێتەوە، بۆیە لە هەوڵی ئەوەدان دەرگەی ململانێ لە نێوان كورد و تورك بكەنەوە، ئەویش بەهۆی توركمانەوە، بەتایبەتی بەرەی توركمان.
ئەگەر بێتو توركیا رازی بێ لەسەر گەڕا&
