یەكێ لەئاكامە هەرە بەرچاوەكانی جەنگی جیهانی یەكەم، مردنی پیاوە نەخۆشەكەو دواتر روخانی دەوڵەتە پیروپەككەوتەكەی عوسمانی بوو، كۆلۆنیالیزمی براوەی جەنگیش بێ لەبەرچاوگرتنی هیچ فاكتەرێكی تر، جگە لە پەرژەوەندیەكانی خۆی، بەزۆر ئەم دەوڵەتی عێراقەی دروستكرد. ئەم دەوڵەتە كەناوی عێراقی لێنرا، هەر لەسەرەتاوە پرۆژەیەكی شكستخواردوو بوو. ئەو قەوارە سیاسیە ئیدارییە بێ دایك وباوكە، لە ئاكامی بەزۆر بەیەكەوەلكاندنی چەند هەرێمێكی (سروشت جیاواز، خەڵك و دانیشتوان جیاواز، ئاین وئاینزا جیاواز، مێژوو، زمان، فەرهەنگ و دابونەریت جیاواز ) هاتە دنیاوە. سەرباری هەموو ئەو جیاوازیانە، هەریەك لەو سێ دانە هەرێمە، ئەوساو ئێستاش، پەلوپۆ و رەگ و ڕیشەیان ئەو سنوورە بەزۆر دروستكراوەی ئینگلیز دەبڕێت و درێژبوونەوەیان هەیە بۆ ناو خاكی نیشتمانی مێژووییان، واتا بۆ ناو خاكی دەوڵەتانی تری دەوروبەر : هەرێمێكی كوردیی شاخاویی بەرەو باكور و باكوری خۆرهەڵات (ئێران-توركیا)، هەرێمێكی سێگۆشەی عەرەبی سوننی مەزهەب بەرەو بیابانەكانی خۆرئاوا (سوریا و ئەردەن)، هەرێمێكی ناوەراست وخواروی عەرەبی شیعەنشین بەرەو دەشتاییە لیتاوییەكانی باشوور و باشووری خۆرهەڵات (ئێران).. ئەم فاكتەرەش بەدرێژایی 90 ساڵی رابردووی تەمەنی ئەم دەوڵەتە فاشیلە، هەروەك سەدان ساڵی پێشتریش، رۆڵێكی یەكجار گرنگ و یەكلاكەرەوەی لە رەوشی سیاسی و شەڕو ئاشتیی ئەم ناوچە نائارامەدا گێڕاوە.
ئەم قەوارەیە هەر لەسەرەتاوە، ئەوەندە نەگونجاوو نائاوێتە بوو، ئینگلیز نەیتوانی كەسێكی شیاو لە خەڵكە نەگونجاوەكەی ناوخۆیدا، بۆ فەرمانڕانیی و حوكمداری دەوڵەتەكە دیاریبكات. ناچار كەسێكی عەرەبی بۆ هاوردەكرد و تاجی مەلەكیی لەسەر نا، ستافێكی ئینگلیزیشی بۆ دامەزراند تا بەگوێرەی پەرژەوەندییە سیاسی و سەربازی وئابوورییەكانی بەریتانیای مەزن كاروباری عێراق بەرن بەڕێوە.
ئەگەرچی لەم وڵاتەدا، نەتەوەی جیا جیا و ئاین وئاینزای جیاجیا و فەرهەنگ وكەلتووری جیاجیا، پێكەوە وەك چێشتی مجەور، تێكەڵ كران، بەڵام نەئەوساو نە ئێستاشی لەگەڵدا بێ نەتوانرا پێكەوە بكوڵێنرێن و ئاوێتەی یەكدی بكرێن بە جۆرێك كە بەگشتیان میللەتێك بەناوی میللەتی عێراقەوە پێكبهێنن. بۆ ؟ چونكە هەرگیز شوناسی نیشتمانی دەرفەتی پێنەدرا سەرهەڵبدا و جێ بە شوناسی (نەتەوەیی) لەق بكا. عەرەبی دەسەڵاتدار زۆر بەلوتبەرزییەوە شوناسی نەتەوەیی (عەرەبی)ی بەخشی بە دەوڵەت و وڵات و خەڵكەكەی. گەلانی ژێردەستیش بەردەوام لە تێكۆشاندا بوون بۆ رەتكردنەوەی ئەو مەرام وپیلانە شۆڤینیەی عەرەبی دەسەڵاتدار و پارێزگاریكردن لە شوناسی نەتەوەیی خۆیان (كورد بۆ كودایەتی و توركمان و ئاشوری و كلدان و ئەرمەنیش هەریەك بە پێی تواناو قورسایی خۆی، بۆ ئینتمای نەتەویی خۆی)
سەرباری ئەوەش، ئینگلیزەكان هەر لەسەرەتاوە هاتن و دەسەڵاتە سیاسی و ئیداری و سەربازی و ئابوورییەكانی ئەم عێراقەیان، لە چنگی كەمینەیەكی (عەرەبی سوننە مەزهەبدا) چڕكردەوە، كە زۆربەیان عەشایەر و خێڵی بەداوەتی عەرەبیی كۆچەریی تازە نیشتەجێبووی سەد و ئەوەندە ساڵێكی پێشتر بوون و هیچ رەگ وریشەیەكی مێژوویی دوور، بەم خاك وئاوەوە نەیدەبەستەنەوە ! بەوەش زەمینەیان خۆشكرد بۆ هەڵایسانی ململانێیەكی توندی نێوان ( شیعەو سوننەی عەرەب) تا ئەو رادەیەی چەمكی دڵسۆزی بۆ وڵات و بۆ دەوڵەتی عێراق، لە ئینتمای نەتەوەیی عەرەبی و ئینتمای مەزهەبیی سوننەدا، كورتكرایەوە. ئیدی هەر ئینتمایەكی نەتەوەیی غەیرە عەرەبی و هەر ئینتمایەكی ئاینی و مەزهەبیی غەیرە ئیسلامی سوننی، حەرام كراو بەتاوان و خیانەتێكی نیشتمانی ئەژماركرا.
بەوجۆرە لە ماوەی 90 ساڵی رابردوودا، كە تەمەنی ئەم عێراقەیە، سەرەڕای زەبر وزەنگ و سیاسەتی تۆقاندن وجینۆساید و ئاگروئاسن و وێڕای سەدان و هەزاران دروشم و قەسیدەو سروودی ساختە ودرۆیینەی نشتمانی، بەڵام لەواقیعی ژیاندا دەرفەت وهەلی راستەقینەو عادیلانە نەڕەخسا بۆ سەرهەڵدانی شوناسی نیشتمانیی عێراقی، وەك شوناسێكی كۆكەرەوەی ئەوتۆ كە جێی شانازی بێ بۆ هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی. ئەمڕۆش كە كۆی بنەماو پایە وكۆڵەگە 80 ساڵ راگرەكەی عێراق داڕماون و هەپروون بە هەپروون بوون، زەمان و زەمینەو ترازوی هێزەكانیش تەواو گۆڕاون لاسەنگ بوون، ئیتر هیچ چانسێك لەئارادانەماوە بۆ سەرهەڵدانی هەست و هۆشیاری و ئینتمایەكی نیشتمانیی عێراقیی ئەوتۆ كە لە سەدا، یەك هیوا بە ئایندەی ئەم دەوڵەتە ببەخشێ.
عێراق لە وڵاتێكی بە زۆر دروستكراو و بەزەبروزەنگ راگیراوەوە، بەرەو قەوارەیەكی بەتاڵ و پڕئاژاوە و نائارامی و بێ ئایندە، زۆر بە پەلە هەنگاو دەنێ.