هاوسەنگییە هەستیارییەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان
پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر
ڕەهەندی یەكەم : بە دڵنیاییەوە ڕەهەندی ڕاستەوخۆی ئەم هاوسەنگیە هەستیارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بریتی بووە لە پێوەندییە لەرۆزكەكەی كە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بەغدا هەیبووە. ئەم بارودۆخەش بەهۆی ئەنجامە نایەكلاكەرەوەكەی هەڵبژاردنەكەی 7ی مارتی 2010ی عێراقەوە كە پەرلەمانێكی هەڵپەسێردراوی لێكەوتەوە دواكەوتووە. لەگەڵ ئەوەشدا، تەنانەت ئەگەر لە كۆتاییدا كوردەكان بتوانن ئەوە بسەلمێنن كە دەتوانن رۆڵی شادروستكەر بگێڕن لەم چەقبەستووییە سیاسیەی كە دوای هەڵبژاردنەكان دروست بووە، ئەوا هەر كاتێك حكومەتێكی مەركەزی نوێ لە بەغدا سەرهەڵبدات، ئەوا لە هەناویدا زۆرینەیەكی عەرەبی بەهێز بوونی دەبێت كە دەستدەكەن بە فشار دروستكردن لەسەر كوردەكان بۆ ئەوەی ناچار بەسازشكردنیان بكەن. بۆ نموونە، بەم دواییە ڕاپۆرتێك بڵاوبۆوە، ئەوەی ئاشكراكردووە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پێشنیاری فرۆشتنی چەكی بۆ عێراق كردووە بە بڕی 4.2 ملیار دۆلار لە پێناو بەهێزكردنی سوپای ئەو وڵاتەدا. ئەم سەفقەیە18 فڕۆكەی گورزوەشێنی جۆری ئێف16، موشەكی ئاسمان بە ئاسمانی جۆری AIM-9 شوێنگەرمی كەوتوو، بۆمبی ئاڕاستەكراو بە لێزەر و كەلوپەلی ڕووماڵكردن «ئیستیتڵاع» لە خۆدەگرێت. كە ئاشكرایە حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ كەلوپەلێكی هاوشێوەی ئەو كەلوپەلانەی نییە.
ڕەهەندەی دووەمی ئەم هاوسەنگییە هەستیارە، پێوەندی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ توركیادا، لەم رووەوە بارودۆخەكە بە شێوەیەكی دراماتیكی بەرەوپێشچوونی بەخۆوە بینیوە، ئەویش دوای ڕوخانی ڕژێمی سەددام حوسێن، توركیا ئەو «هێڵە سوور»انەی لەسەر ئەو كەسایەتیە كوردانە هەڵگرت كە پێی دەوتن ئەمیرەكانی شەڕ. هەرچۆنێك بێت، پێوەندی ئابووریی گەشەكردووی نێوان هەردوولا، سەریكێشا بۆ دروستبوونی پەیوەندیگەلێكی سیاسی باشتر لە نێوانیاندا. لە ئازاری ساڵی 2009دا وەزیری نوێی دەرەوەی توركیا، ئەحمەد داود ئۆغڵۆ، سیاسەتی نوێگەریانەی دەرەوەی توركیای ڕاگەیاند، كەبریتیە لە نەهێشتنی كێشە لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكاندا. لە نێو زۆرێك لەماناكانی دیكەدا، ئەمە بە مانای ئەوە دێت چیتر توركیا وەك بوونی هەڕەشەیەك لە كوردەكانی عێراق ناڕوانێت كە مایەی مەترسی بێت بۆ سەر یەكپارچەیی خاكی وڵاتەكەی، حاڵی حازر توركیا لە ڕوانگەیەكی كەمتر دوژمنكارانەوە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڕوانێت، بگرە ڕەنگە بە شێوەیەك لێی بڕوانێت كە ئەگەری ئەوەبێت هاوكاری لەگەڵدا بكات. لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2009دا، ئۆغڵۆ ئەم سیاسەتە نوێیەی پیادەكرد، ئەویش بە سەردانیكردنی بۆ هەولێر.
دواتر لە ئازاری 2010دا توركیا كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردەوە كە خاوەن دەسەڵاتێكی زۆرە و لە ڕاستیدا وەك باڵیۆزێكی ئەمری واقیع كاردەكات. لە كۆتاییدا، لە مانگی تەممووزی 2010دا، سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەسعود بارزانی سەركەوتووانە وەڵامی سەردانەكەی پێشووتری ئۆغڵۆی دایەوە، ئەویش بە گەشتكردنی بۆ ئەنقەرە، كە پێشوازییەكی زۆر گرنگی لێكرا، بە سیفەتی پۆستە ڕەسمیەكەی كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانە. ئەگەرچی هێشتا كێشەكانی وەك كەركوك و پارتی كرێكارانی كوردستان تەمومژ لەسەر ئەم پێوەندییانە دروست دەكەن، بەڵام كارێكی عەمەلییە ئەگەر بەو شێوەیە لە توركیا بڕوانرێت كە ئەگەری ئەوەی هەیە ببێتە دەوڵەتێكی دۆست و تەنانەت ببێتە دەوڵەتێكی پارێزەر ئەگەر هاتوو پێوەندییەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەغدا بەرەو ئاڵۆزبوون بچن.
ڕەهەندی سێیەمی هاوسەنگیە هەستیارەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیوەستە بە پێوەندییەكانیەوە بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە، كە بریتیە لە دروستكەری بارودۆخی لەبار بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزەری باڵای ئەو بارودۆخەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، لە كاتێكدا ئەمەریكا سەرقاڵی كەمكردنەوەی ئەركەكانێتی لە عێراقدا و چیتر ڕۆڵی سەربازی نابینێت و زیاتر لە پشت ڕووداوەكانەوە ئەم ڕۆڵەی خۆی راڤە دەكات، ئەوا ئەو پرسیارە دروست دەبێت ئایا ئەمە چ مانایەك دەگەیەنێت بۆ ئایندەی دووری حكومەتی هەرێمی كوردستان؟.
زۆرێك لە كوردەكان ئومێدی ئەوەیان هەیە حاڵی حازر پێگەیان ئەوەندە بەهێزبێت و مانەوەی ئەمەریكا لە شێوەی ئەو سەربازانەی سەرقاڵی مەشقپێكردنی سەربازە عێراقیەكان و سەرپەرشتی یەكە سەربازییە هاوبەشەكانی عێراقی- حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەن (ئەوەی پێی دەوترێت میكانیزمە سەربازییە هاوبەشەكان) لە سەر هێڵەكانی دابەشبوون لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكاندا بە شێوەیەك بێت بتوانێت سەركەوتووانە ئەم هاوسەنگیە هەستیارە بپارێزێت. لە كانونی دووەمی 2010دا، بارزانی سەردانی واشنتۆن، دی.سی كرد و چاوی بە سەرۆك ئۆباما و بەرپرسە باڵاكانی ئەمریكا كەوت و زەمانەتی پشتیوانی بەردەوامی ئەمەریكای پێدراوە. هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرپرسێكی بۆ نوینەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەمەریكا داناوە،كە بریتیە لە ئەڵقەی پێوەندی نێوانیان، شوێنەكەی نۆ گەڕەك لە كۆشی سپییەوە دوورە، ئەو كەسەش بریتیە لە قوباد تاڵەبانی، كوڕی سەرۆكی عێراق، كە وەك كەسێكی گەنج و پڕ جموجوڵ سەرۆكایەتی نووسینگەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا. لە ئازاری ساڵی 2010، ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمەریكا بڕیاری ژمارە 873ی پەسەندكرد، ئەم بڕیارە داوای كردنەوەی كونسوڵگەری ئەمەریكا دەكات لە هەولێر. (لە ڕاستیدا حاڵی حازر 17 دەوڵەتی دیكە هەن كە جۆرێك لە نوێنەرایەتی دیبلۆماسیان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە.) لە كۆتایی ئابی 2010دا، فوئاد حوسێن، سەرۆكی دیوانی سەرۆك بازرانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، هەفتەیەكی بۆ چاوپێكەوتن لەگەڵ بەرپرسەكانی حكومەتی ئەمەریكا و ئەندامانی كۆنگرێس و ستافی لیژنەی پەیوەندیەكانی دەرەوەی ئەنجومەنی پیران و لیژنەی كاروبارەكانی دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەران سەردانی ئەمریكای كردووە.
ڕەهەندی چوارەمی هاوسەنگیە هەستیارەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیوەستە بە بارودۆخی ناوخۆی هەرێمەكەوە. هەر لە دوای ڕوخانی ڕژێمی سەددام حوسێن و لە ڕاستیدا پێشتریش، ئەویش كاتێك هەردوو پارتە سەرەكیەكە كۆتاییان بە شەڕە ناوخۆییەكەی ناوخۆ هێنا كە لە ساڵی 1994 تاوەكو 1998 درێژەی كێشا، ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە لایەن لایەنێكەوە حكومڕانیكراوە كە پێی دەوترێت لیستی كوردستانی، ئەم لیستە بریتیە لە هاوپەیمانێتی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان. ئەگەرچی ئەم هاوپەیمانێتیە پێویست بوو بۆ ئەوەی چیتر شەڕی ناوخۆیی ڕوونەداتەوە، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە پێشوازی لێكرا، ئەمەش ئەو ڕەخنانەی هێنایەوە یاد كە ئاڕاستەی ئەو هاوپەیمانێتیە گەورانەی ئەڵمانیا كرا كە لە ماوەی نێوان 1966-1969 و دووبارە لە نێوان ساڵانی 2005-2009دا پێكهێنران، هەردوو جارەكە ئەم هاوپەیمانێتیە گەورانە ئەدایەكی باشیان هەبوو، بەڵام بوونە هۆی ئەوەی تەنیا پارتە بچووكەكان ببنە بەرهەڵستكار و ڕەخنەگر. دیموكراسیەتی ڕاستەقینە پێویستی بە ئاڵوگۆڕی زیندووی نێوان ئەو كەسانە هەیە كە دەسەڵات دەگرنەدەست و ئەو كەسانەی دەكەونە دەرەوەی دەسەڵات، نەك بریتی بێت لە شەراكەت و هاوبەشی لە نێوانیاندا. لەم ڕوانگەوە، هەر كە زۆرینەیەكی ئاسایی بەهۆی هەڵبژاردنەكانی دواترەوە بەدەست هات، ئەوا هاوپەیمانێتیە گەورەكانی ئەڵمانیا لەبەریەك هەڵوەشانەوە. بە هەمان شێوە، ئەو هاوپەیمانێتیە هەڵبژاردنەی نێوان تێكڕای پارتەكان لە بەریتانیا كە لە هەردوو جەنگی جیهانیدا پێكهێنران، بە كۆتایی هاتنی شەڕەكە قەدەغەكران. لە ڕاستیدا، لە ترۆپكی دەسەڵاتداریدا، لە حوزەیرانی ساڵی 1945دا، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا وینستۆن چەرچڵ بەهۆی هەڵبژاردنەوە لە دەسەڵات دوورخرایەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، پێناچێت لیستی كوردستانی هەمان ڕێگا بگرێتەبەر، كەواتە دەركەوتنی لیستی گۆڕانی نەوشیروان مستەفا، لەسەر حسابی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە هۆی هێنانە ئارای ئەگەر و نادڵنیایی نوێ بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەروەها بووە هۆی ئەوەی بۆ یەكەمجار موعارەزەیەك لە پەرلەمانی هەرێمەكەدا دروست بێت كە لە 111 كورسی پێكهاتووە. ئەم پارتە نوێیە 25 كورسی لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 25ی تەمموزی ساڵی 2009دا ئەنجامدرا كە جێی سەرسوڕمان بوو بەدەستهێنا، بەڵام تەنیا 8 كورسی لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی عێراق بەدەست هێنا كە لە 7ی ئازاری ساڵی 2010دا ئەنجامدرا ئەمەش مایەی نائومێدی بوو. دواتر، لە پێناو پاراستنی بەرەیەكی یەكگرتووی كوردیدا گۆڕان ڕازی بوو هاوكاری لەگەڵ لیستی كوردستانیدا بكات. (مەبەستی بەشداری (گۆڕان)ە لە هاوپەیمانی فراكسیۆنە كوردستانیەكان لەبەغدا- گوڵان-)
كەواتە، سەرەڕای ئەوەی لە سەرەتادا ئومێدێكی زۆر بەدی دەكرا، بەڵام پێدەچێت چارەنووسی گۆڕان شتێك زیاتر بێت لەو پارتەی لە كۆتایی ساڵانی پەنجاكاندا لە فەڕەنسادا بۆ ماوەیەكی كەم دەركەوتن و دواتر خامۆش بوو كە بریتی بوو لە پوجادیستەكان.
ئایا هەموو ئەمانە چی دەگەیەنن لە پێوەندیدا بەو كێشانەی كە پەیوەستن بە گەندەڵی، مەحسوبیەت، شەفافیەت و ئازادییە مەدەنیەكانەوە؟ ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیرادە و پێداگیریەكی نوێ نەكات بۆ باڵادەستكردنی سەروەری یاسا لەمەی ئێستا زیاتر، ئەوا بێگومان ئەم كێشانە ئاڵۆزتر و خراپتر دەبن،، ئایا پرسی بوونی پەكەكە و پژاك چی بەسەردێت؟، ئەو كێشەیەی بۆتە سەرچاوەی هەڕەشەی بەردەوامی توركیا و ئێران بە بۆردومانكردنی سنوورەكان و تەنانەت بە دەستێوەردانیش؟ ئەگەرچی ئەم بارودۆخە مایەی سەرئێشەیە، بەڵام بوونی پەكەكە و پژاك ئەگەری ئەوەی لێناكرێت ببێتەهۆی هەڵكشانی دۆخەكە بە چەشنێك ببێتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبەر ئەوەی ئەمە لە بەرژەوەندی لایەنە پەیوەندیدارەكاندا نییە. توركیا و ئێران هەوڵی ڕاگرتنی هاوسەنگیی یەكتر دەدەن لە ناوچەكەدا، هیچ لایەكیان ڕازی نابن لایەنەكەی دیكە بەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستاندا زاڵبێت، لە لایەنی خۆیەوە هەرگیز حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی بەرچاو پشتیوانی لەم دوو گرووپە یاخیبووە نەكردووە، بە چەشنێك ببێتە مایەی ئەوەی توركیا یاخود ئێران ناچار بكات دەستێوەردان بكەن، چونكە ئەمە دەبێتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر بوونی ئەم حكومەتە. لەوەش زیاتر، تاوەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق بمێنێتەوە، ئەوا یەكپارچەیی ئەم وڵاتە ڕێگە لە توركیا و ئێران دەگرێت هەوڵی ئەوە بدەن بەشێوەیەكی هەمیشەیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەنە بەشێك لەخۆیان. بە دڵنیاییەوە بەهەرەسهێنانی عێراق، هەموو ئەم گرەوانە هەڵدەوەشێنەوە. هەروەها ئایندەی كەركوك وەك هەڕەشەیەكی ناوخۆیی گرنگ بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە، بەڵام تاوتوێكردنی ئەم پرسە لە دەرەوەی مەودای ئەم وتارە كورتەدایە. لەوەش زیاتر، ئایا ئیسلامیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان چ ئایندەیەكیان دەبێت؟ لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكانی 25ی تەممووزی 2009دا، یەكگرتووی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی سەڵاحەددین بەهادین 5 كورسی لە 111 كورسی پەرلەمان بەدەستهێنا، لە كاتێكدا عەلی باپیر كە ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامیە 4 كورسی بەدەستهێنا. هەرچۆنێك بێت هەروەك یەكێك لە كوردەكان ڕوونی دەكاتەوە، كوردەكان موسڵمانێكی باشن. بە دەربڕینێكی دیكە، ئەگەرچی بوونی گرووپە ئیسلامیەكان بەردەوام دەبێت، بەڵام پێدەچێت ئەوەندە پەرت و بڵاوو لاوازبن كە نەتوانن ببنە سەرچاوەی هەڕەشەی گەورە. لە كۆتاییدا، مەترسیەكانی دیكەی پەیوەست بە هاوسەنگی هەستیاری حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پەیوەستن بە پێگەی ئەم حكومەتەوە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە تێیدا ئەگەری ئەوە هەیە جیهانی عەرەبی كە جیهانێكی دژن، بوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك هەڕەشە بۆ سەر توراسی عەرەب لە ناوچەكەدا لێكبدەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ناوچە گەورەترەكەی عەرەب، ئەوەندە دابەشبووە و ئەوەندە پڕ لە كێشەیە كە ناتوانێت بە شێوەیەكی سەرەكی ببێتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان. لەوەش زیاتر، هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، تاوەكو ئەو كاتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە، ئەوا یەكپارچەی خاكی عێراق دەبێتە پارێزەری ئەم حكومەتە. لە كۆتاییدا، یەكێتی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان تێڕوانینێكی ئیجابییان هەیە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەگەری ئەوە لە ئارادایە بتوانن بەشێوەیەكی گەورە كاریگەر بن لەسەر ئەم هاوسەنگیە هەستیارە، لەبەر ئەوەی ئەوان ڕاستەوخۆ بەشێك نین لە بارودۆخەكە و لەبەر ئەوەی كێشەی گرنگتریان هەیە كە سەرقاڵیان دەكات.
***
ئەگەر لەم وتارەدا لەهەندێك وشە و بڕگە ناوی لایەنە سیاسیەكان هاتبێت، ئەوە بۆچوونی تایبەتی نووسەرە و تەعبیر لە بیروبۆچوون و سیاسەتی گوڵان ناكات.
