مێژووی بزافی هاوچەرخی كورد پڕیەتی لەو پەند و عیبرەتانەی كە باس لە ڕاپەڕین و شۆڕشی كورد و شكستەكان دەكات، كە بۆ ئێمەی كورد بەسوودە، بە تایبەتی بۆ بەهێزكردنی بیری نەتەوەیی كورد، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر دكتۆر ئازاد عوبێد شارەزا لە مێژووی هاوچەرخی كورد كرد، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* وەك پسپۆڕ و شارەزایەكی مێژوو ئەگەر لە چەند دێڕێكدا باسی مێژووی هاوچەرخی كوردستان بكەیت، چی دەنووسیت؟

- مێژووی بزاڤی هاوچەرخی كورد چەندین میرنشینی دیاری بە خۆیەوە بینیوە، وەك: بابان، سۆران، ئەردەڵان، بادینان، بۆتان، كە تا ڕاددەیەكی باش دەسەڵاتی خۆجێییان پەرەی سەندبوو، بەڵام هەر كە بوونە جێی مەترسی بۆ دەوڵەتی عوسمانی، سەركوت كران و لەناو بران، لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، بەپێی گفت و بەڵێنی وڵاتانی زلهێزی براوەی جەنگ، كورد بەتەمای گۆڕانێكی باش بوو، بەڵام بەداخەوە وێڕای چەندین بزاڤ و ڕاپەڕین و شۆڕش كە بۆ سەربەخۆیی كوردستان بەرپا بوون، هیچیان لێ شین نەبوو. ڕووداوەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و دابەشبوونی دەوڵەتی عوسمانی و پارچەپارچەبوونی كوردستان و شۆڕشی شێخ مەحموود و شۆڕشەكانی بارزان و دامەزراندنی چەندین كۆمەڵە و ڕێكخراوی سیاسی و، پاشان پارتی دیموكراتی كوردستان و چاپكردنی ڕۆژنامە و گۆڤار، هەمووی كۆمەڵە ڕووداوێكی گرنگ و مێژوویین كە باسكردن و هەڵسەنگاندنی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی مێژوویی قووڵیان دەوێت و، زانایان و مێژوونووسان هەرگیز ناتوانن لە دووتوێی دیمانە و وتارێكدا هەقی تەواوەتی خۆی بدەنێ. لە ناو هەموو ئەم ڕووداو و كارەساتانەدا كورد بەردەوام قوربانی بووە و كۆمەڵكوژكراوە و مافەكانی لێ زەوت كراوە، كورد لە هەرچوار پارچەی كوردستان لەپێناو پاراستنی ماف و كەرامەتیاندا بەردەوام لە ڕاپەڕین و شۆڕشدا بوون، تەنانەت شۆڕشێكی گەورەی وەك شۆڕشی ئەیلوول، كە وەك شۆڕشێكی سەرتاسەری زۆربەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان لە دەوری بارزانی كۆببوونەوە، بەتایبەتیش (1974-1975) لە چاوترووكانێكدا توایەوە، بە گشتی كورد بەردەوام قوربانییەكی گەورەی مێژوو بووە، كە بەداخەوە نەك تەنیا لەلای دوژمنەكانمان، بەڵكو لەلای خۆشمانەوە كەسانێك بە ناوی چاودێری سیاسی، بێ ئەوەی خاوەنی زانیاری و زانست و هیچ شارەزاییەك بن، خوێندنەوەی سەرپێیانە و هەڵەی بۆ دەكەن.

* بە درێژایی مێژوو كورد لە ناوچەكەدا بەردەوام كارەسات و نەهامەتیی بەسەردا هاتووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆ دەبێت بەردەوام مێژووی پڕ لە كارەسات و ماڵوێرانی لەگەڵ ئێمەی كورد خۆی دووبارە بكاتەوە؟

- كوردستان هەمیشە بووەتە گۆڕەپان و شوێنی ململانێی وڵاتانی زلهێز، ڕووسەكان و ئینگلیزەكان و عوسمانییەكان و ئێرانییەكانیش، كە لەو سەردەم و قۆناغەدا وێڕای كوشتن و تاڵانكردن و سووتان و گرانی و برسییەتی ڕوویداوە، ئەوا لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا كورد زیانمەندی گەورە بووە، لە دوای جەنگەكەش كورد لە دوو بەشەوە ئەمجارە بەسەر چوار بەشدا دابەش كرا، كوردەكان لە مێژوودا غەدرێكی گەورەیان لێ كرا، چ لە لایەن هێزە كۆڵۆنیالیزمەكانەوە بێت، یان لەلایەن ئەو وڵاتانەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە، ئەوە وێڕای خیانەت و دووبەرەكی و دواكەوتوویی خۆشمان، من هۆكاری ناوخۆیی بە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەو هەموو ڕووداو و كارەساتانە دەبینم، كە بە درێژایی مێژوو بە سەر گەلی كورددا هاتوون.

* بۆچی كورد خۆی مێژووی خۆی نەنووسیوەتەوە، سەرەڕای ئەوەی لە هەموو ڕووداوە مێژووییەكاندا حزووری هەبووە؟

- بە گشتی هۆكار ئەوە بووە كە خاوەنی خۆی نەبووە و دەسەڵاتی سەربەخۆی خۆی نەبووە، با باسی مێژووی كۆنی كورد نەكەین، كە زۆر كەم لەبارەیەوە نووسراوە و، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، زۆربەی مێژووی كۆنی كورد بە شاراوەیی ماوەتەوە و پێویستی بە كەسانی شوێنەوارناس و شارەزای مێژووی كۆن هەیە، ئەگەرچی هەنووكە دوای كردنەوەی بەشی شوێنەوار لە هەندێ لە زانكۆكانی كوردستان، خەریكە لەو بوارەشدا كار دەكرێت، بەڵام فارس و تورك و عەرەب لە ڕوانگەی بەرژەوەندی و تێڕوانینی خۆیانەوە مێژووی كوردییان بۆخۆیان نووسیوەتەوە، پێموایە بە دەگمەن كەسێكی بە ویژدان و زانا هاتبێت باسێكی ڕاست و دروست و زانستیی بۆ شۆڕش و ڕاپەرین و تەنانەت شكستەكانیشمان نووسیبێت. هەرچەندە لە دوای ڕاپەڕین و دامەزرانی حكومەتی كوردستان لە باشوور، هەندێك كاری باش و زانستی بۆ نووسینی مێژووی خۆمان كراوە.

دەبێ باسی ئەوەش بكەین، كەوا ئێمە خۆمان لە ناوخۆدا گرفت و كێشەمان زۆر زۆر بووە، گرفتی كورد لەوەدایە كە هەر وا پارچە پارچە بووە و یەكگرتوو نەبووە، هەر سەركردە و كەسایەتییەكی تێدا دەركەوتبێت، كەسانێكی دیكە لە دژی ڕاوەستاونەتەوە و سەریان بۆ دانەنواندووە، لە كاتێكدا ئامادەییان تێدا بووە بۆ دوژمنەكانمان سەر دابنوێنن. ئەم پارچەپارچەبوونە بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە، وەك نەبوونی هێز و هەڵكەوتەی جوگرافیای كوردستان لە نێوان دوو ئیمپڕاتۆری عوسمانی و سەفەوی و، هەروەها نەبوونی كەنارێكی ئاوی، بۆیە كورد لێكدابڕانی زۆرە، بە هۆی زنجیرە شاخوداخانەكانی و نەبوونی ڕێگاوبانی هاتوچۆی ئاسان و سەختیی ناوچەكەی و نەبوونی ئابوورییەكی تۆكمە و بەهێز، كە ئابوورییەكەی خۆبژێوی بووە و سیفەتێكی خۆجێیی و ناوچەگەرێتی هەبووە، ئەمانەش هەموو بوونەتە هۆی دروستبوونی چەندین زاری جیاجیا، كە تەنانەت لە نێوان دوو گوندی هاوسێشدا بە ڕوونی جیاوازیی كەلتوور و جلوبەرگ دەردەكەوێت، لەمەشدا دوژمنە تەقلیدییەكانی ناوچەكەش ڕۆڵی گەورەیان هەبووە بۆ زیاتر قووڵكردنەوەی ئەو لێكدابڕانە.

*مەبەستت لە دوژمنە تەقلیدییەكانی ناوچەكە (حوكمڕانەكانی عەرەب و فارس و تورك)ـە كە كوردستان بەسەر چوار دەوڵەتی ناوچەكەدا دابەش بووە؟

- چوار دەوڵەتی عێراق، سووریا، توركیا و ئێران ئەگەر لەسەر گەلێك شت ناكۆك بن، لە بەرانبەر دژایەتیكردنی دۆزی ڕەوای گەلی كورددا یەك هەڵویستن، كورد دۆستی نەبووە، وەك دەگوترێت تەنیا چیاكان دۆستیانن، ئەم حاڵەتە بۆ ئێستاش درێژەی هەیە، چونكە ئەوەندەی وڵاتانی بڕیاربەدەست حیساب بۆ ئەو دەوڵەتانە و نەتەوەكانیان دەكەن، ئەوەندە بۆ ئێمەی كوردی ناكەن، ڕەنگە ئەمە بۆ لاوازیی لایەنی دیپلۆماسی و سیاسی و سەربازیی خۆشمان بگەڕێتەوە، تەنانەت وەكو هەرێمی كوردستان، ئێمە تا ئێستا نەمانتوانیوە بەو توانا دارایی و سیاسی و میدیایی و پەیوەندییە بەهێزەی هەمانە، لۆبییەكی بەهێز لە دەرەوەی وڵات دروست بكەین، كە دەكرا هیچ نەبێت لەو وڵاتانەی بڕیار بەدەست و زلهێزن، لۆبییەكی بەهێزمان بۆ گۆڕینی ئاراستەی ڕووداوەكان دروست بكردایە، بوونی هەندێ فكر و ئایدیای جیاواز و دوور لە فكری نەتەوەیی زیانی بە دۆزی ڕەوای كورد گەیاندووە.

* هۆكاری ئەو لاوازیی هەستی نەتەوەییە لەلای زۆر لە حزبە كوردستانییەكان بۆچی دەگەڕێتەوە، تەنانەت هێزێكی وەكو پەكەكە دژی ئاڵای كوردستان و هەموو سیمبولی نەتەوەش دەوەستێتەوە؟

- بوونی كورد لە ناوەڕاستی دوو ئیمپراتۆریەتی گەورەی سەفەوی و عوسمانی گوشار و زیانێكی گەورەی لەسەر بووە، تەنانەت دەركەوتن و زاڵبوونی نەتەوەی عەرەبیش كە لە دوای دەركەوتنی ئیسلامەوە بەو ناوچانەدا بڵاو بوونەتەوە، هەمیشە خاكی كوردستانیان بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێكانیان بەكار هێناوە، نەتەوە و حوكمڕانەكانی دەوروبەرمان هەر بە دوژمنایەتیی گەلی كوردەوە نەوەستاون، تەنانەت لە نێوخۆی كوردستانیشدا حزب و دەستە و تاقم و كەسانێكیان بۆ خۆیان بەكار هێناوە، هەر وەك چۆن لە مێژوودا میرنشینە كوردەكانیش دابەش بوون بە سەر ئەو هێزانەدا، یان بچووكتر بوون و نەیانتوانیوە ڕووبەڕووی ئەو ئیمپراتۆریەت و هێزانە ببنەوە و، بە زەبری هێزی سەربازی كۆتایی بە فەرمانڕەواكانیان هاتووە، بۆ نموونە: سەردەمی میرنشینی سۆران و سەردەمی محەمەد پاشای ڕواندزی، دەسەڵاتی تا شنۆ لە ڕۆژهەڵات ڕۆیشتووە و لە ڕۆژئاواش تاوەكو مووسڵ، كەچی هەر نەیتوانیوە ڕووبەڕووی دەوڵەتی عوسمانی ببێتەوە و، ئەو دەوڵەتانەی دەوروبەر برا و مام و ئامۆزاكانی ئێمەیان لە دژی یەكدی بەكارهێناوە، تا میرنشینەكان بێ هێز بوون و دواتر ڕووخاندوویانن.

* بوونی سەركردە و سیمبولەكانی نەتەوە تا چەند گرنگە بۆ كۆكردنەوە و بەهێزبوونی هزری نەتەوەیی؟

- دوژمنانی كورد بەردەوام كاریان بۆ ناشیرینكردن و پەراوێزخستنی سەركردەكان كردووە، چونكە نایانەوێت كورد نەتەوە و خاوەنی بیری نەتەوەیی بێت، سەركردەیەكی كاریزمای وەكو مەلا مستەفا بارزانی لە ڕۆژگاری شۆڕشی ئەیلوولدا بۆ یەكگرتنی كورد و بەهێزبوونی كورد ڕۆڵێكی دیاری هەبوو، لە رۆژهەڵاتیش پێشەوا قازی محەمەد، بەڵام بوونی بیری حزبایەتیی تەسك زیانی گەورەی پێ گەیاندووین و بیری نەتەوەیی كاڵ كردووەتەوە.

* بەردەوام مێژوو پەند و عیبرەتە بۆ ئێستا و ئایندە، ئایا لەم واقیعە تاڵەی مێژووی كورد و لەم هەموو ڕاپەرین و شۆڕشەدا چی فێر دەبین؟ ئایا وەكو پسپۆڕێكی بواری مێژوو پێتان وایە چۆن دەتوانین بۆ بەهێزبوونی بیری نەتەوەیی كورد سوود لە مێژوو وەربگرین؟

- كورد چەند لە بیری نەتەوەیی دوور بكەوێتەوە، ئەوەندە زیانی زیاتری بەر دەكەوێت، ئەوەی كوردی وەكو گەلێك و خاكێك لەم ناوچەیەدا هێشتووەتەوە، بیری نەتەوەیی و كوردایەتییە، پێشمەرگە و حكومەت و پەرلەمان و قەوارەی هەرێمی كوردستان بەرهەمی مێژووی سەركردە و شۆڕش و قوربانییەكانی ڕابردوویەتی، بەداخەوە ئێمە تا ئێستا نەمانتوانیوە سوپایەكی یەكگرتووی بەهێزی كوردستانیمان هەبێت، بۆ پارێزگاریكری لە قەوارەی هەرێم، ئێمە هەمیشە هێز و سوپایەكی بێهێز بووین بەرانبەر بە وڵاتانی ناوچەكە، ئەوەتا بەرانبەر دەوڵەتی عێراق نەمانتوانی پارێزگاری لە خاك و ناوچە كوردستانییەكان بكەین، ئەوجا بەرانبەر بە وڵاتانی وەكو ئێران و توركیا چۆن دەتوانین بەم پەرتەوازەییە بوەستینەوە؟ مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە، بەڵام بە شێوازێكی جیاواز، وەك ڕاپەڕینی شێخ عەبدولسەلامی بارزانی و لە ساڵی 1913 مەلا سەلیم و دواتر ساڵانی 1922 و 1925 و 1927ی سمكۆی شكاك و شێخ ئەحمەد و مەلامستەفای بارزان و كۆماری كوردستان لە مەهاباد و شۆڕشی ئەیلوول، كە بوونەتە قوربانی بەرژەوەندیی زلهێزەكان و پشتگوێخستنی دۆستەكانی كورد وەكو ئەوەی ئەمریكا لە ڕیفراندۆم بینیمان. بەداخەوە لە ئێستادا بە بۆچوونی جیاواز و بە ناوی جیهانگیری و ئایدیۆلۆژیای نانەتەوەیی، دژی زمان و ئاڵا و نیشتمان و ڕەمزە نەتەوەییەكانمان دەوەستنەوە، من بۆچوونم وایە كە پێویستە هەرچی پارتە ئیسلامییە سیاسییەكان و تەنانەت شیوعییەكان و حزب و پارتە سیاسییەكانی دیكەش هەر هەموویان لایەنی نەتەوەییان زیاتر زاڵ بێت بە سەر لایەنی ئایدیۆلۆژیایاندا، چونكە كورد لە هەموو شوێنێك بە هۆی كوردبوونیەوە غەدری لێ دەكرێت، سەبارەت بە ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش، كورد نەتەوەیەكی تا سەر ئیسقان موسڵمانە و هەستی ئایینی بەرزە، بەڵام نەیتوانی وەك ئەوانی دیكە بۆ ژیانی سیاسی بەكاری بهێنێت، كەچی نەتەوە موسڵمانەكانی دیكە ئایینی پیرۆزی ئیسلامیان بۆ خۆیان كردە قەڵغان و بۆ بەهێزبوونی ئیمپراتۆریەت و حوكمڕانەكانیان بەكاریان هێنا. خانی و جزیری و نالی و سالم و كوردی و حاجی قادری كۆیی و مەلای گەورە و سەدان زانای ئایینیی كورد خزمەتی زۆری نەتەوەیی و ڕۆشنبیری و ئایینیشیان كردووە، بەداخەوە كورد هەرگیز سوودی لە پەندەكانی مێژوو وەرنەگرتووە و هەڵەكان دووبارە دەكاتەوە، بە پلەی یەكەم یەكڕیزی و یەكگرتنی كورد لە نێوخۆدا بەردی بناغەی سەركەوتنە، بەڵام.. بەداخەوە.