(( حــكــومـه‌تــه‌كان و سیاسه‌تی ئاستێریتی (كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رچاو له خه‌رجییه‌كان)
بەھزاد تاھیر
ئاستێریتی یان خۆپارێزی ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ئابوریه و به‌وه پێناسه ده‌كرێت كه حكومه‌تێك یان نه‌ته‌وه‌یه‌ك سیاسه‌تی جددی بگرێته‌به‌ر بۆ دابه‌زاندنی كاریگه‌رییه‌كانی قه‌یرانی ئابووری. ڕێوشوێنی خۆپارێزی جێبه‌جێ ده‌كرێت بۆ ئه‌وه‌ی قه‌یرانی قه‌رزه‌كان ڕوونه‌دات و حكومه‌ت تووشی وه‌رگرتنی قه‌رز و به تایبه‌ت قه‌رزی ده‌ره‌كی نه‌بێت. ئه‌مانه یارمه‌تی وڵاتێك ده‌ده‌ن له به‌دواداچوونی خه‌رجییه‌كانی حكومه‌ت و كۆنترۆڵكردنیان و ڕێكخستنی سیاسه‌تی نوێ له بودجه‌ی ساڵانه‌دا. به‌پێی به‌یاننامه‌یه‌كی بانكی جیهانی، ئه‌گه‌ر ڕێژه‌ی قه‌رز بۆ به‌رهه‌می ناوخۆیی بگاته به‌هایه‌ك كه له ٧٧% زیاتر بێت، پێده‌چێت ئه‌و ولاته تووشی قه‌یرانی ئابووری بێت. له حاڵه‌تێكی نائاسایی له‌و شێوه‌یه‌دا ساڵانه گه‌شه‌ی ئابووری به ڕێژه‌ی 2% داده‌به‌زێت.
ئه‌م جۆره مه‌ترسییه داراییانه، زۆرجار په‌یوه‌ستن به به‌رزبونه‌وه‌ی رێژه‌ی بێكاری و كه‌می پێشكه‌وتن. بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی قه‌یرانی ئابوری، ئیداره‌كان ھه‌ندێ میكانیزم ده‌گرنه‌به‌ر وه‌ك زیادكردنی باج و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه ناپێویسته‌كان جگه له‌و پێداویستیانه‌ی كه زه‌رورین. ده‌بێ ئاماژه به‌وش بكه‌ین كه زیادكردنی باج له كاتی بارودۆخێكی ئابووری سه‌قامگیردا بریتی نییه له ڕێوشوێن یان سیاسه‌تی خۆپارێزی.
ڕێوشوێن و ئالیاتی جێبه‌جێ كردنی خۆپارێزی:
ڕێوشوێنی خۆپارێزی ئه‌و ڕێنماییه توندانه‌یه كه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌كانه‌وه په‌سه‌ند ده‌كرێن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی بودجه‌ی گشتی بۆ ئه‌وه‌ی تووشی گرفتی قه‌یرانی قه‌رزه‌كان نه‌بن له داھاتوودا. ئه‌م ڕێوشوێنانه به سێ شێوه كارده‌كه‌ن:
1. پێداچونه‌وه و ده‌ستكاریكردنی ئه‌و به‌رنامانه‌ی كه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه جێبه‌جێ ده‌كرێن – بۆ نموونه، ده‌توانرێت ته‌مه‌نی خانه‌نشینی درێژ بكرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانرێت هێزی كاری زیاتر ھه‌بێت بۆ به‌رھه‌مھێنان؛ كه واته كاری زیاتر ئه‌نجام ده‌درێت بۆ ئه‌وه‌ی داهاتێكی باشتر به ده‌ست بێت. به‌لام ئه‌م سیاسه‌ته واته درێژ كردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی خانه‌نشینی بۆ ولاتێك باشه كه تاكه‌كانی ئه‌و ولاته به راستی به‌رھه‌مھێن بن و داھات بۆ ولاته‌كه دروست بكه‌ن. ئه‌گه‌ر سه‌یری حكومه‌تی ھه‌رێم بكه‌ین له كاتی قه‌یراندا ئه‌و سیاسه‌ته‌ی به‌كار نه‌ھێناوه و به‌لكو به پێچه‌وانه‌وه ره‌فتاری كردووه و سیاسه‌تێكی راستی په‌یره‌و كردووه چونكه وه‌ك باسم كرد فه‌رمانبه‌ران یاخود ھێزی كار له كوردستان ته‌نھا بارگرانی و خه‌رجیه و داھاتێكی ئه‌وتۆ بۆ حكومه‌ت ده‌سته‌به‌ر ناكات.
ھه‌روه‌ھا ده‌توانرێت كرێی ئه‌و كارمه‌ندانه‌ی كه بۆ كه‌رتی گشتی كارده‌كه‌ن دابه‌زێنرێت به‌جۆرێك كه تێچووی گشتی بودجه پاشه‌كه‌وت بكرێت و ئه‌و سیاسه‌ته له حكومه‌تی ھه‌رێم جێبه‌جێ كرا و سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست ھێنا به‌وه‌ی كه خۆپارێزی كرا له وه‌رگرتنی قه‌رزی ده‌ره‌كی. هه‌روه‌ها ده‌رفه‌تی كاركردنی زیاتر به تێچووی كه‌متر ده‌توانێت ببێته هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی بێكاری.
2. به چاكسازی له ڕێساكانی باج – ده‌توانرێت باجی زیاتر وه‌ربگیرێت بۆ پێشخستنی به‌شداریكردن له ئابووریدا كه ده‌توانێت یارمه‌تیده‌ر بێت له كه‌مكردنه‌وه و نه‌ھێشتنی قه‌رزه‌كان. ده‌توانرێت چالاكییه ساخته‌كان و خۆدزینه‌وه هاوڵاتیان و بازرگانان له پێدانی باج ده‌ستنیشان بكرێت و رێوشوێنی تایبه‌ت بگیرێته‌به‌ر بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و باجه‌ی كه پێویسته، بگاته حكومه‌ت و له زووترین كاتدا. له‌م خاله‌شدا حكومه‌تی ھه‌رێم زۆر سه‌ركه‌وتوو بووه له رێكخستن و جێبه‌جێ كردنی ئالیاتی سه‌رده‌م له‌مه‌ر سه‌پاندن و وه‌رگرتنی باج و گه‌راندنه‌وه‌ی دادپه‌روه‌ری له پێدان و وه‌رگرتنی باج و له پێناو زیادكردنی داھاتی حكومه‌ت بۆ روبه‌روبوونه‌وه‌ی ئه‌و قه‌یرانه دارایی و ئابورییانه‌ی كه به‌رۆكی ھه‌رێمی گرتووه.
ھه‌روه‌ھا ده‌توانرێت ئه‌و كه‌رتانه‌ی كه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه پاره‌یان بۆ دابین ده‌كرێت (بۆ نموونه پیشه‌سازی گواستنه‌وه یان پیشه‌سازی په‌یوه‌ندییه‌كان، یان كه‌رته خزمه‌تگوزاریه‌كانیی وه‌ك كاره‌با) بدرێن به كه‌رتی تایبه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی خه‌رجی ئه‌م كه‌رتانه له ئه‌ستۆی حكومه‌ت كه‌م بێته‌وه و سه‌ره‌رای كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجی ئه‌م كه‌رتانه ده‌كرێت ببن به كه‌رتی دروستكردنی داھات بۆ حكومه‌ت. له‌م خاله‌شدا حكومه‌تی ھه‌رێم ھه‌نگاوی باشی بریوه و كۆمه‌لێك كه‌رتی خزمه‌تگوزاری ھه‌ن كه دراون به كه‌رتی تایبه‌ت یان له به‌رنامه‌دایه كه بدرێن به‌و كه‌رته. به‌لام ده‌بێ به شاره‌زاییه‌وه ئه‌و كاره بكرێت و به‌شێوه‌یه‌ك بێت كه به‌رژه‌وه‌ندی حكومه‌ت و ھاولاتی له ئه‌وله‌ویات بێت.
3. خالی سێیه‌م بریتیه له دابه‌زاندنی تێچووی بازرگانی یان تێچووی به‌رھه‌م و خزمه‌تگوزاری- بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ده‌توانرێت ڕێسای تایبه‌ت دابنرێن بۆ زیادكردنی كاتژمێره‌كانی كاركردن بۆ ئه‌وه‌ی كه‌فافی خه‌رجییه‌كان بكرێت و داھاتیش زیاد ببێت. ده‌توانرێت كاتژمێره‌كانی كاركردنی كارمه‌ندان زیاد بكرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی كار و داهات. ئه‌م خاله دیسان وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له سه‌ره‌وه باسم كرد زۆر سوودی نییه بۆ حكومه‌تی ھه‌رێم له به‌رئه‌وه‌ی زۆربه‌ی ھێزی كار له ھه‌رێم داھات دروست ناكه‌ن و بارگرانی حكومه‌ت زیادتر ده‌كات له كاتی درێژكردنه‌وه‌ی كاته‌كانی ده‌وام و ده‌كرێت بۆ ھه‌ندێ فه‌رمانگه سوودی ھه‌بێت. واتا ده‌بێت به دیراسه‌ت كردن ئه‌و فه‌رمانگه و دامه‌زراوانه ده‌ستنیشان بكرێن كه پێویسته ژماره‌ی كاته‌كانی ده‌وامكردنیان زیاد بكرێت.
گرنگی سیاسه‌تی ئابوری خۆپارێزی یان ئاستێریتی:
ڕێوشوێن و سیاسه‌ته‌كانی خۆپارێزی چاره‌سه‌ری خێران بۆ قه‌یرانه ئابوورییه‌كانی وڵاتان. و یارمه‌تیده‌ر ده‌بن له به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و بره بودجه نیشتمانییه‌ی كه ھه‌یه به شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر به تایبه‌ت كاتێك كه گه‌شه‌ی ئابووری لاوازه. ئه‌و چاكسازیانه دڵنیایی ده‌ده‌ن له ده‌ستنیشانكردنی خه‌رجییه ناپێویسته‌كان و برین و كه‌مكردنه‌وه‌یان به یه‌كجاری.
وه‌ك باسم كرد ئه‌و سیاسه‌ته ئامانجی سه‌ره‌كی بریتیه له خۆپارێزی له وه‌رگرتنی قه‌رزی ده‌ره‌كی. چونكه قه‌رزی ده‌ره‌كی، بار و ئه‌ركی ده‌وله‌ت زۆر قورس ده‌كات و زۆر ئه‌سته‌م ده‌بێت كه ئه‌و قه‌رزانه بدرێنه‌وه، سه‌ره‌رای ئه‌و سووده زۆره‌ی كه دێته سه‌ری. ئه‌و ڕێوشوێنه خۆپارێزیه ده‌توانێت یارمه‌تی ئابووری ولات بدات له چاكبوونه‌وه و گه‌رانه‌وه بۆ حاله‌تی نۆرمالی خۆی به كاتێكی كه‌متر و پارێزراو بێت له‌و زیانانه‌ی كه تووشی ده‌بێت.
ڕه‌خنه‌كانی سیاسه‌تی خۆپارێزی:
یه‌كێك له‌و ره‌خنانه‌ی كه روبه‌رووی ئه‌و سیاسه‌ته ده‌بێته‌وه ئه‌وه‌یه كه هه‌رچه‌نده سیاسه‌ته‌كانی خۆپارێزی یارمه‌تییه‌كی كاتی پێشكه‌ش به ده‌سه‌ڵاته‌كانی حوكمڕان ده‌كه‌ن، به‌ڵام كاریگه‌ری خراپی له‌سه‌ر هاوڵاتیان ده‌بێت. كرێكاره‌كان یان مووچه‌خۆره‌كان زۆرترین كاریگه‌ریان له سه‌ره به كه‌مكردنه‌وه‌ی كرێ و مووچه‌كانیان. باجی زیادتر و مووچه‌ی كه‌متر بارگرانی زۆر دروست ده‌كات بۆ ھاولاتیان به‌لام ھه‌موو ولاتێك به‌و قۆناغه سه‌خته‌دا تێپه‌ر ده‌كات و ته‌واوی دانیشتوانی ئه‌و ولاته زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن و دۆخێكی ناخۆش به‌رێ ده‌كه‌ن به‌لام له كۆتاییدا ده‌بێته ھۆی ئه‌وه‌ی له داھاتودا تووشی قه‌یرانی سه‌ختتر نه‌بن و به كه‌مترین كات له قه‌یرانه‌كانی دواتر ده‌ربچن.
دكتۆرا له كارگێڕی داھێنان
