مێژوو بەزەیی بە میللەتێكدا نایەتەوە كە لە نێوخۆیدا ناكۆك و ناتەبا بێت و ئاوڕێك لە خۆی و پێگە لاوازەكەی نەداتەوە

 

  هەرچەندە مێژوو زوڵمێكی زۆری لە كورد كردووە و بەسەر چوار وڵاتی نەیاری كوردستاندا دابەشی كردووە و، ئەمەش زۆر زەمینەی بۆ كۆمەڵكوژی و جینۆساید كردووەتەوە و، هەرچی پەیماننامە و ڕێككەوتن و بابەتەكانی مافی مرۆڤیش لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەیە، فریادڕەسی كورد نەبووە، بەڵام كوردیش بەهۆی ناكۆكی و ناتەباییەوە نەیتوانیوە لە دەوری سەرۆكێك كۆبێتەوە و یەكگرتوو و تەبا بێت بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی، ڕەنگە لەمەدا جیۆسیاسی و جیۆپۆلەتیكی كوردستان فاكتەرێكی سەرەكی بێت بۆ هەموو ئەو ڕووداوانە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندار، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پرۆفیسۆر دكتۆر فوئاد حەمە خورشید پسپۆر و شارەزا لە بواری جیۆپۆلەتیك و جیۆسیاسیدا ساز دا.

 

* بەو پێیەی شارەزاییەكی قووڵتان لە بابەتی جیۆپۆلەتیكی ستراتیژییەتی كوردستاندا هەیە و خاوەنی چەند كتێب و لێكۆڵینەوەیەكن، دەكرێت بزانین ئایا تەنیا جیۆپۆلەتیك هۆكارە بۆ ئەو هەموو نەهامەتی و جینۆسایدەی كورد، یان فاكتەری دیكەش هەیە؟

- من هەوڵ دەدەم زیاتر لەم دیمانەیەدا خۆم لە باسكردنی كوردستانی گەورە بەدوور بگرم، كە لەسەر ڕووبەری زیاتر لە 500 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە و، هەروەكو پرۆفیسۆر سولكی دەڵێت (كوردستان دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە)، من زیاتر جەخت لەسەر ئەو سەردەمەی جیاكردنەوەی كوردستان بەسەر دەوڵەتانی ناوچەكەدا دەكەم، چونكە ئەو سەردەمە ئێران بەشێكی كوردستانی بردووە و توركیا و سووریاش بە هەمان شێوە، ئەمە جگە لە بوونی بەرژەوەندییەكی گەورەی وڵاتە زلهێزەكانی جیهان لەم دابەشكردنە، لێرەش ئێمە لە بارودۆخێكی باشدا نین و جگە لە دژایەتیی هەموو ئەو دەوڵەتانە دۆخەكەمان هیچ پەرەی نەسەندووە و لە دۆخێكی زۆر خراپداین، ئێمە خۆمان بەرپرسیارین و یەكگرتوو نین و ململانێیەكی دژوارو ئاڵۆزی نێوخۆییمان هەیە، خۆ ئەگەر یەك بووینایە دۆزە ڕەواكەمان زۆر پەرەی دەسەند. زۆرجار دۆزی كورد و خراپیی بارودۆخەكەی بۆ نەبوونی كەناری دەریایی دەگەڕێننەوە، لەكاتێكدا زۆر وڵاتی وەكو سویسرا و نەمسا و هەنگاریا و كازاخستان و ئۆزبەكستان و تاجیكاستان و توركمانستان و، دەیان وڵاتی دیكە هەیە و نەكەوتوونەتە سەر كەناری دەریا، كەچی خاوەنی دەوڵەت و پەرەپێدانی خۆیانن و زۆر لەپێش ئێمەوەن، ئەوەی كوردی پارچە پارچە كردووە لە كۆنگرەی لۆزان و سایكس پیكۆوە پارچە پارچە بووین، ئێ خۆ ئەگەر دەوڵەتێك خاكەكەی داگیر كردبین دەتوانین كۆنتڕۆڵی بكەین و دژایەتیی بكەین، بەڵام بۆ چوار نەتەوە و دەوڵەتی جیاواز ئەم ململانێ و كێبڕكێیە زۆر زەحمەتە.

گرفتەكە لەوەدایە بەرژەوەندییەكانی وڵاتە زلهێزەكانی جیهان كە ڕۆڵیان لە ئەنجومەنی ئاسایش و بڕیارە قورسەكاندا هەیە، لەگەڵ كورددا كەمترە، لەچاو ئەوەی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەدا بەرژەوەندیی جۆراوجۆرو فراوانیان هەیە، بۆ نموونە هەرچی ئەو سامانە نەوت و گازەی هەشمانە زیاتر لە عێراقدا هەیە، هەر ئەو كاتە لەبەر ئەو نەوتە بوو ئینگلیزەكان ویلایەتی موسڵ، كە هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە لكاندیان بە هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسراوە و دەستبەرداری شێخ مەحمودی حەفید (مەلیكی كوردستان) بوون، ئیتر لەو كاتەوە ئەم دەوڵەتە لەبری ئەوەی پارێزگاری لە مافەكانمان بكات، كەچی دژایەتی كورد دەكات. ئەو سەردەمە ویلایەتی موسڵ دەوڵەمەند بوو بە سامانی نەوت و گاز و كشتوكاڵی و ئاوەوە و بۆ دەوڵەتی عێراق پێویست بوو.

* بەڵام ئەو زوڵمەی مێژوو خۆ نابێت هەر بەردەوام بێت، خۆ دەبێت كورد لەم قۆناغە هەستیارەدا زیاتر مامەڵەیەكی عەقڵانی بكات و دەربازی ببێت لە زوڵمی مێژوو و سوود لە جیوپۆلەتیكی خۆی وەرگرێت؟

- مێژوو بەزەیی بە میللەتێكدا نایەتەوە كە ناكۆك و ناتەبا بێت لە نێو خۆیدا، ئەگەر كورد ئاوڕێك لە خۆی و پێگە لاوازەكەی نەداتەوە، ئەوا دۆخەكەمان هەروا بە خراپی تا 100 ساڵی دیكەش بەم شێوەیە دەمێنێتەوە، بەداخەوە كورد حزبایەتی فەوتاندوویەتی و ستراتیژییەتی حزبەكان نەتەوەیی نین، ئەوان هەر خەمخۆری حزبەكەی خۆیان و گیرفان و بەرژەوەندییەكانی خۆیان و تێكشكاندنی حزبە كوردستانییەكەی بەرانبەریانن، هەشیانە هەر بڕوای بە بیری نەتەوەیی نییە و خاوەنی ئایدیۆلۆژیای وەهان كە دژی نەتەوەكەی خۆیان كار دەكەن، خۆ دەوڵەتی عوسمانی كە 600 ساڵ حوكمڕانیی ناوچەیەكی گەورەی كرد، ئەتاتوركێكی لێ دەرچوو هەموو میللەتی تورك لەگەڵیدا بوون، لە كاتێكدا ئێمە لە دەوروی سەركردەیەك كۆنەبووینەتەوە، هەر وەكو زەمانی زوو هەر كەسێك دەڵێت من پاشا و ئاغام و لەسەر هەقم، لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی لە ڕێككەوتننامەی سیڤەر كوردستانیان دروست كرد و پێیان گوتین كێ دەبێتە سەرۆك، كەچی پێنج كەس خۆی پێشكەش كرد و، گوتی هەر خۆم بكەنە سەرۆك ( ژەنەراڵ شەریف پاشا و شێخ مەحمودی حەفید و شێخ عەبدولقادر و سمكۆ و تەها كوڕەزای شێخ عوبەیدوڵڵا) هەموویان گوتیان ئێمە سەرۆكین و ئێمە بكەنە سەرۆك، ئەوانیش گوتیان با لەگەڵ توركەكان ڕێك بكەوین و ڕێككەوتننامەی لۆزان بكەین و ئەم میللەتە (مەبەستیان كورد بوو) پێویستی بەدەوڵەت نییە، ئەمانە لە هۆز و عەشیرەت دەربازیان نەبووە و وەلاو خۆشەویستییان تەنیا بۆ هۆزەكەی خۆیان هەیە، هەر بۆیە ئێمەیان بە گەورە وڵاتانی ناوچەكەدا لكاند .

* بەڵام خۆ ئەم لكاندنە و بەستنەوەی كوردستان بە چوار وڵاتی ناوچەكەوە بە ڕێككەوتنێك هاتووە و حەتمەن لەو ڕێككەوتنەشدا باس لە مافە سەرەتاییەكانی نەتەوەی كورد كراوە، كە دەبێت لە ڕێگەی ئەو وڵاتانەوە پارێزگاری لێ بكەن، ئەی لەم ڕوانگەیەوە چی؟

- بەڵێ لە ڕێككەوتنامەی لۆزان كە كەمال ئەتاتورك واژووی كرد، گوتیان هەرچی پێكهاتە و كەمینەكان هەیە مافی خۆیان هەیە، كەچی دواتر ئەتاتورك دەستی كرد بە تەرحیل و كوشتنی كورد و هەرچی كوردە لە كوردستاندا ڕاپێچی زۆرە ملێی بۆ ئەستەنبووڵ و ئەزمیر كرد، ئەو سەردەمەش دەستوور و ڕێككەوتنەكان كەس جێبەجێی نەكردوون، ڕیزبەندی بۆ دەوڵەت بووە كە خاوەن سیادەیە و دەوڵەتانی دیكە بەرژەوەندییان لەگەڵیدا هەیە و نەتەوە ژێر دەستەكانیان پەراوێز خستووە، خۆ لە دوای ڕێككەوتننامەی لۆزان بە دەیان هەزار كورد كوژران، تەنیا لەبەر ئەوەی داوای مافی خۆیان كرد، ئێ خۆ شۆڕشەكانی عوبەیدوڵڵا و شێخ سەعید و شێخ ڕەزا و شۆڕشی ئارارات هەمووی بە زەبری هێز و كوشتار تەفروتونایان كردوون، كەسیش خۆی نەكردە خاوەنی ئەو كەیسە گەورانەی جینۆساید و، نەیانگوت ئەوە چی دەكەن، گەنجەكانی ئێستا كەمێك شارەزاییان لەو مێژووە هەیە كە سەرەتا كورد لە توركیا كۆمەڵكوژ و جینۆساید كرا، دواتر سەدام حوسێن لێرە دەستی بە پرۆسەی ئەنفال و قڕكردنی كورد كرد، ئەم قڕكردنە پێشتریش لەسەر دەستی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەر هەبووە، بەڵام لە سەردەمی حزبی بەعسدا بە ئەنفالكردنی كورد و كیمیاباران و بێسەروشوێنكردنی گەنجەكان و لەناوبردنی زیاتر لە 4500 گوند و جینۆسایدی كوردانی فەیلی و سەدان تاوانی گەورەی دیكە لە بەرچاو و بە بێدەنگیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەنجام درا. ئەو نەتەوانەی كە كوردیان لەسەر دابەش بووە، بەتایبەتی لە عێراقدا، لە زەمەنی مەلیكییەوە تاكو ئێستا هەر بەشمەینەتی و قوربانی بووە و عەقڵییەتی دژایەتیكردنی كورد لە عێراقدا وەكو میراتی لێهاتووە، نەوە لە دوای نەوە و ڕژێم لە دوای ڕژێم بۆی ماوەتەوە و بۆ كوردانی پارچەكانی دیكەش هەروا بووە، ئەوەتا كوردەكانی توركیا مەزڵومن و ئەوانەی ئێرانیش ڕاستە لە ئێمە كەمتر چەوساوەن، بەڵام پێشتریش كە كۆماری مەهابادیان بە خوێن و شەڕ لە ناوبرد، تاكو ئێستا لەگەڵیدا بێت هەر چەوساوەن، لە كوردستانی باكوور گەنجێك جلوبەرگی كوردی لەبەردا بێت ئەگەر شۆڤێنی و توندڕەوی تورك بیبینن بەرچەقۆی دەدەن، لە ئێرانیش لە ڕووی خوێندنەوە زوڵمیان لێ كراوە و بە زمانی فارسی دەخوێنن و چەوسانەوەیەكی ئابوورییشیان لەسەرە.

* بەو پێیەی پسپۆڕایەتیت لە كۆلێژی ئاداب لە زمانی كوردیدا هەبوو، پرسیارمان لێرەدا ئەوەیە، بۆچی نەتوانراوە زمانێكی ستاندارد دروست بكەین، كە بۆ دۆزە ڕەواكەی كورد و نزیكبوونەوەی هەموو ناوچەكانی كوردستان لەیەكتر زۆر گرنگ بوو؟

- ئەمە پرسیارێكی گرنگە و ڕەنگە زۆر لە سیاسییەكان و شرۆڤەكارەكانی دۆزی ڕەوای كورد بە سانا و ساكاری تێی بگەن، لە كاتێكدا ئێستاشی لەگەڵدا بێت زمان شوناسی نەتەوەیە و نەیارانی كورد زۆر كاری لەسەر دەكەن، ڕەنگە لەمەدا كێشەكە بۆ كورد بگەڕێنمەوە، چونكە زیاتر لە 30 ساڵە حوكمڕانی دەكەین و خاوەنی چەندین كابینەی وەزاری بووین و بە دەیان زانكۆی حكومی و ئەهلیمان هەیە، خۆ دەبووایە حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەو زانكۆیانە تەبەنیی زمانی ستاندار بكەن و سۆز و ویستی هەموو زاراوە زمانەكان لەخۆ بگرێت و، لە پرۆگرامەكانی بنەڕەتیی پەروەردەوە دەست پێ بكرێت و زمانێكی ستاندارد هەبێت كەشێوەی سەرجەم زاراوەكان لەخۆ بگرێت.

* لە ئێستادا لە هەندەران، بەتایبەتی لە كیشوەرەكانی ئەوروپا و ئەمریكا ڕێژەیەكی زۆر كورد هەیە، ئایا نەدەكرا ئەم جالییە كوردییە لۆبییەكی بەهێزی نەتەوەیی لێ دروست بكرێت و بۆ مەسەلە نەتەوەییەكە سوودی لێ وەربگرین؟

- كێشە و ناكۆكیی نێوان پارچەكانی كوردستان و تەنانەت بادینی و سۆرانی و هۆز و خێڵەكان، كوردی پارچە پارچە كردووە و ڕۆحی یەكگرتوویی و تەبایی تێدا نەهێشتوون، من دوای چاپكردنی 13 كتێب و ئەو هەموو خوێندن و لێكۆڵینەوانە گەیشتوومەتە قەناعەتێك كەوا: كورد نەگەیشتووەتە قۆناغی نەتەوە و لە قۆناغی خۆشەویستی و وەلائی بۆ ناوچەگەرێتی و شارچێتی و هۆز ڕزگاری نەبووە، و حزبایەتییەكەشی هاتووەتە سەر، بەتایبەتی ئەو حزبانەی ئایدیۆلۆژیای دوور لە مۆركی نەتەوەییان هەیە.

* لەم چەند ساڵەی دواییدا حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان و بڵاوكردنەوەی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیی سیاسی لە هەرێمی كوردستان پەرەی سەند، ئایا ئەمە تا چ ڕادەیەك زیانی بە هزری نەتەوەیی گەیاند؟

- بە بۆچوونی من هەر ئایدیۆلۆژیایەك مۆركی نەتەوەیی تێدا نەبێت، دوورمان دەخاتەوە لە هزری نەتەوەیی و زیانی گەورە بە پرۆسەی بونیاتنانەوەی نەتەوە دەگەیەنێت، من پێم باشە لە پەروەردە و خوێندنەوە دەست پێ بكەین، دەزانیت مامۆستای زانكۆ هەیە كە خاوەنی چەندین پسپۆڕایەتییە، كەچی هیچ لەبارەی مێژووی نەتەوەكەی خۆیەوە نازانێت، ئەم حزبایەتییە ئێمەی زیاتر پارچە پارچە كردووە، لە ئێستادا جگە لە چەپەكان و حزبە ئیسلامییەكان، حزبە كوردستانییەكانی دیكە ئاراستەی نەتەوەییان هەیە، كەچی وەكو دوژمن سەیری یەكتر دەكەن، لەولاشەوە پەكەكە دژی ئاڵا و هەموو سیمبولەكانی نەتەوەیی ئەم پارچەیەی كوردستانە و، باوەڕی بە هەرێمی كوردستان نییە و لە شنگال لەگەڵ نەیارانی كورد دەستیان تێكەڵ كردووە.

* شاری سلێمانی لە كۆنەوە بە شاری قوربانی و هزری نەتەوایەتی ناوبانگی دەركردووە و خاوەنی چەندین حزبی نەتەوەییش بووە، كەچی وا هەست دەكرێت لەم ساڵانەی دواییدا ئەم ئاراستە نەتەوەییە كاڵ بووەتەوە، ئایا ئەمە هۆكاری چییە؟

- سەرەتا هزری نەتەوەیی زۆر پیرۆزتر و گەورەتر و دەوڵەمەندترە لە ئایدیۆلۆژیای تەسكی حزبایەتی و بەرژەوەندیی حزبەكان، گرفتی سلێمانییش لەوەدایە زۆر شارچێتی تێدا كراوە و بڕوای بە خۆی نەبێت بەكەسی دیكەی نییە، لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵی ئەوەش دەدەن سلێمانی بكەنە هەرێم، لە كاتێكدا ئەمە لە ڕووی دەستووری و یاسایی و تەنانەت ئاراستەی گەورە وڵاتانیشەوە ڕەت دەكرێتەوە و، بەپێی دەستوور و یاسا مومكین نییە جێبەجێ بكرێت، شارچێتی و جیاكردنەوەی پارێزگاكان ئاراستەیەكی هەڵەیە و دژی هزر و بیروباوەڕی نەتەوەییە، هەرچی عێراقیشە هەموو دانوستان و ڕێككەوتنەكانی لەگەڵ كورد بە مانۆڕی فرتوفێڵ دەكات و كوردیش لە بواری دانوستاندن و گفتوگۆدا غەشیمە و تێناگات و خۆشباوەڕیی پێوە دیارە، بۆیە لە هەموو زەمەن و قۆناغێكدا دوای بەڵێن و قسەی باق و بریق كەوتووین، لە كاتێكدا عێراق لاواز بووە دانوستان و كۆبوونەوەیان لەگەڵ كردووین و بە بەرژەوەندیی ماددی فێڵیان لێ كردووین، كاتێكیش بەهێز بووبێتەوە لێیان داوین. هەر بە فرتوفێڵ و بەسوود وەرگرتن لە ناكۆكیی نێوماڵی كورد هەرێمیان پارچە كردووە، ئێران لێرە لە سلێمانی هێز و موخابەرات و دەسەڵات و پەیوەندیی لەگەڵ یەكێتی هەیە و یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی ناو ئیتاڕی شیعە، لەوێش لەگەڵ لایەن و دەوڵەتێكی دیكە و بۆچوونێكی جیاواز، لەكاتێكدا دەبووایە لەگەڵ حكومەت هەرێمی كوردستان و ئاراستەكەی بوونایە، چونكە یەكێتی نیوەی حكومەتەكەی بەدەستەوەیە، ناكرێت بە فعلی دوو حكومەت هەبێت، ئێمە پێش ئەوەی یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەربچێت زۆر بە لاوازی و خۆشباوەڕی نەوت و غازمان تەسلیمی بەغدا كرد، خۆ ئەگەر فشارەكانی ئەمریكا نەبووایە هەرگیز حكومەتی فیدڕاڵ مووچەی مووچەخۆرانی نەدەنارد، ئەمریكا و وڵاتە زلهێزەكان ڕەچاوی یاسای نێودەوڵەتی و سیادە دەكەن، بۆیە دەبێت ئێمە ڕوو بكەینەوە عێراق بەو مەرجەی یەكێتی و پارتی یەك بن و تەمسیلی هەموو میللەت لە بەغدا بكەن.