نووسه‌ر :زوهێر ئەلخوەیلیدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لە وڵاتەكەمدا، دوو شت بێ هیوایان كردم، راستگۆیی لە قسە كردن و دڵسۆزی لە كار كردندا. جەماوەری راپەڕیوی عەرەب لە رێی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبییەوە ویستیان رژێمەیلی دیكتاتۆر بڕووخێنن، كەچی ئەوە بووە مایەی بێ هێز بوونی توانایان لە رووی بەرەنگار بوونەوەی كۆلۆنیالیزم و بەرپەرچ دانەوەی دوژمنكاری و لەدەست دانی سەروەریی نیشتیمان و سەربەخۆیی بڕیار. خواست و هیوای هاووڵاتییەكی عەرەب ئەوە بوو ببێتە رۆڵەی وڵاتێكی دیموكرات، كە فرەیی و دەستاودەست كردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بە خۆوە ببینێت، گەل لە رێی یاساوە حوكمڕانیی خۆی بكات. هەر لەو دەوڵەتەدا دەسەڵاتەكان لە یەكدی جیا بكرێنەوە و مافی مرۆڤیش مسۆگەر بكرێت، زۆرینە رێز لە تایبەتمەندیی كەمینە بگرێت، تاكیش تەواوی بەرپرسایەتیی خۆی، لە رووی بەشداری كردنی كارایانە لە بەڕێوە بردنی كاروباری گشتیدا بگرێتە ئەستۆ. هەروەها گەشە بە داهات و دەرامەتی وڵات بدرێت و لە سایەی رژێمێكی دادپەروەردا دەزگای مۆدێرن و هاوچەرخ دابمەزرێن. بەڵام هەموو ئەو خواست و هیوایانە تا بە ئێستا دەگات هەر وەك خەون و خەیاڵ ماونەتەوە، ئایدیۆلۆژیا وڵاتانی ئابڵووقە داوە، ململانێیەكی ئاگرین لە سەر دەسەڵات، هەموو ئەمانە رێی بەدی هاتنی هیوای لێ گرتن. ئەو ململانێیە تاوێك بە ناوی پاراستنی شەرعیەت و تەواو كردنی قۆناغی راگواستە، تاوێكیش بە ناوی درێژەدان بە شۆڕش و تەواو كردنی كاروانی یاخی بوونی دژ بە رژێمگەلی كۆن، دواجار لە ژێر بەیداخی رزگار كردن و فریاكەوتنی ئەوەی لەدەست چووە و سوود وەرگرتن لە شارەزایی رابردوو، هەروەها بۆ ئەوەی دەوڵەتان تووشی كاولكاری نەكەن، درێژەی هەیە.
هەندێك شتی سەیر و سەمەرە هەن كە دوای ئەو راپەڕینانە دیسان سەریان قوت كردەوە، هەستێكی پراگماتیانەی سەیر گیانی چالاكوانانی تەنییەوە، جەماوەریش مەستی بڕوایەكی رەگەز/نەتەوەییانەی هەست كردن بە مەزنی و شكۆ بوو، سۆزی سەرەتاییانەی ئەوان بۆ ملهوڕی بەخەبەر هات، دوای گەیشتن بە بێ ئومێدی و بەرەڵڵا بوونی هێزی وێرانكەر لە دەست چاودێریی میكانیكیانە، كە لە كاتی قەیران و تەنگاویدا كۆخود پەنای بۆ دەبات. زۆرینەی خەڵك خەونیان بە (دەوڵەتی چاودێری) و (كۆمەڵگای هاوكار بە یەك)ـەوە بینی، هەروەها خەونیان بە دواڕۆژی پرشنگدار و كاری پڕ داهات و سۆسیال، ژیانی هاوسەنگی وڵاتایەتی، چوونە نێو سەردەمی گەشە و پێشكەوتن و گەیشتن بە كاروانی نەتەوەگەلی پێشكەوتووەوە بینی، بەڵام رەوش لە خراپەوە بەرەو خراپتر دەچێت، قەیران گەورەتر دەبن و چارەنووسیش نادیارە. توند و تیژیی سیاسی سەری هەڵدا و تیرۆری نێو دەوڵەتیش هاتە سەر خاكی نیشتیمانەوە، كەسانی مشەخۆر و گەندەڵیش كەوتنە تەراتێن، گەندەڵییش دار و بەردی تەنییەوە، كفراندن و خیانەتاندن و بریندار كردن و جنێو و سووكایەتی كردن، بوون بە قسەی سەر زاران، كوشتن و سەربڕین و تەقاندنەوە و شەڕ و رووبەڕوو بوونەوە بوون بە كار و كرداری ئاسایی.
نووسەر و بیرمەند و فەیلەسووفان چاویان بڕییە كۆمەڵگایەكی بێ زاڵمكاران، رژێمێكی نادیكتاتۆر و دام و دەزگای بێ بیروكراسی و پارتگەلێك، كە پشت بە عەقڵانیەت و گفتوگۆی گشتی و پاساوكاری ببەستن، بەڵام حیزبایەتی بوو بە نەخۆشیی سەردەم و رێكخستنی سیاسی بە شێوازێكی نەریتی رێچكەی بەست، فاشیزمیش سەر لەنوێ پەلاماری دام و دەزگاكانی دایەوە، مەرگەسات درێژەی كێشا، قەیرانەكان تاویان سەند و رووبەڕوو بوونەوەی نێوان دوو بلۆك ئیدی لە ئان و ساتدا بوو. بۆ هەموو ئەو شتانە زۆر پاساو هاتنە پێش، وەك پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی تا دەگاتە پەرۆشی بۆ ئاشتەوایی ناوخۆ، ئنجا داكۆكی كردن لە دەسكەوت و وەدەست هاتووی گەردوونی، وێڕای شاردنەوەی بەرژەوەندیی حیزبی و بەرنەدانی پۆست و دەست گرتن بە دەسەڵاتەوە بە هەموو شێوازێك، مانەوە لە دەسەڵات لە رێی دزە كردن بۆ نێو هەیكەلی دەوڵەتدا.
لە راستیدا ئەشك پەخش و دابەش كراوە، لە دابەش كردنی بەدی و قەیرانیشدا داد و یەكسانی هەیە، زەرەرمەندی یەكەمیش نیشتیمان و گەلی رێزدارە، ئەنجامی بەرچاویش تێكەڵ بوون و ئاوێتە بوونێكی سەیر لە نێوان واقیع و ئەوەی دژ بە عەقڵە رووی دا، خۆری نوێخوازیش كەوتە پشت تاریكییەوە، بنیات نانی دیموكراسیش لە خاكی عەرەب بوو بە ئەستەم، تەواو كردنی شۆڕش و سوود وەرگرتن لە گۆڕانكاری و گەیشتن بە دیداری ئەوی دی، لەمپەری هاتە پێش و ساتمەی كرد، لە دروست كردنی گەردوونیەت و چوونە نێو مێژوودا، شكست بە نسیبی (عەرەب) بوو.
هۆی ئەمەش زۆرن، یەكەمیان پەرۆش بوون بۆ شەرعیەت لە لایەكەوە، دەست درێژی كردن بۆ سەر رەوایی لە لایەكی دیكەوە، دووەمیش گۆڕینی دیكتاتۆریەتی پۆناپارتی بە دیكتاتۆریەتی دیموكراسیانە، كەڕەتێك بە ناوی ئایین و كەڕەتێكیش بە ناوی سوپاوە. سێیەمیش تێكەڵ و پێكەڵ كردنی چاوگ (مەرجەعیەت) و بەرایی (ئەووەلییات). چوارمیش دەكرێ هەنگاوگەلی نیوەچڵ وەبیر بهێنینەوە، كە گەلانی راپەڕیو و رژێمگەلی تازەباو پێیدا تێپەڕ دەبن، ناتوانایی هەیكەلیانەی لە یەكلایی كردنەوەی شەڕگەلی مەزنی خۆی و بێ مەرج دەست هەڵگرتنی لە مافەكانی، هەروەها بەردەوام دواخستنی پرۆسەگەلی هەڵوارین (جیاكردنەوە) و بڕین و دابڕین، ئنجا پشت بەستن بە دەستەبژێر و سپاردنی كاروباری چارەنووسسازانەش بە ئەوان.
ناكرێ پاساو بۆ رەفتاری ناشارستانی و نامرۆیی و دڕندانە بهێندرێتەوە، كە بە ئەنقەست و وەك تۆڵە و بۆ كەیف و سەیف، بوو بە مایەی ئەزیەت دانی كەسانی دی، كە بە ناهەق زیانی بە ژیانی مرۆڤێك گەیاندووە و مرۆڤێكی بە ناهەق لەناو بردووە. بە هیچ شێوەیەك نابێ پاساو بۆ كرداری جەنگەڵانە و كوشتن و كودەتا و بەرەڵڵایی و تەفرەدان و قۆرخ كردن و دەستی دەستی و گەندەڵی و تیرۆر و تیرۆركاری بهێندرێتەوە، هەرگیز ماقووڵ نییە كە بەرپا كردنی سووتنگەیەك بە كارێكی ئاسایی دابندرێت، لەگەڵ عەقڵ و لۆژیكیشدا وێك نایەتەوە، كە خیانەت كردن لە نیشتیمان هەر تەنیا بە بۆچوونێكی دابنێین، هەڵەیەكی گەورەشە كە ئاشكرا راستییەكان بە خەڵك نەڵێین.
گرفتەكە لەوەدایە كە سیاسەتی عەرەبی تووشی ناعەقڵانیەت بووە، كاری پارتەكانیش بە دەوری چین یان هۆز یان مەزهەب یان سەرمایەی كەسانی چەرچیدا گرێژەنەیان بەست، دیموكراسیەتیش پەكی كەوت و گیرۆدەی ئێسكە پووتە و خۆوێران كردن هاتووە، بە چەشنێك كە تۆوی خۆ فەوتاندنی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە. وا دیارە ناتوانێ بە پێوانەگەلی خۆی داكۆكی لە خۆی بكات، ئەو بە بەكار هێنانی لاهووت و خوڵامكەی دەرەبەگ و چەرچیانی سەرمایەداریی مشەخۆر و لۆبی، ئابڵووقە دراوە. ئیدی ئەوكات كارەكە پەیوەست نییە بەوەی هەندێك سووكە هەموار و چاركسازیی كاتی و بە دیوی دەرێدا پینەی لێ بدەین، یان هەندێك كەس لە هەندێك پۆستدا بگۆڕین، یان پارتێك بە پارتێكی دی بگۆڕین، هەندێك توێژیش بكەین بە قوربانی ژیان و گوزەرانی هەمووانەوە، بەڵكوو وا پێویست دەكات، پەلە بكرێت لە رۆیشتن بەرەو جیهانێك كە دیموكراسیەت تێیدا بەرقەرارە، ئەویش بە پاراستنی ئازادی و یارمەرتیدانی تا گەشە بكات و بكرێتەوە، ئنجا تێپەڕاندنی ئەو شێوازەی كە مێژووی پێ وێنا دەكەین. هەروەها رەخنە گرتن لە رۆشنگەری بكەین بە رەوشێكی جێگیر، هەوڵی خۆشمان لە ئاستی تیۆری و كردارەوە بە ئاراستەی راگەیاندنی جەنگی دژ بە مەیلی داخران دووپات بكەینەوە، هەروەها لەناو بردنی دەرد و بەڵای تیرۆر. ئەوەی داوا دەكرێت ئەوەیە، هزری ئازاد لە چێوەی خەباتی رۆژانە و بەرەنگار بوونەوەی واقیعی شڕ و شپڕێوی كۆمەڵایەتی بەردەوام بێت و نەوەستێت، بە هەمان شێوە لە پێشكەوتن بەرەو عەقڵانیەتی پێكەوەڕۆش وەستان نەزانێت، هەڵوێستی یەكلاییكەریشی هەبێت لە بەرژەوەندی پرەنسیپگەلی مرۆیی و داكۆكی كردن لە ئازادی و وەلاوە نانی ترس لە ئاییندە و مەشق كردن لە سەر رزگاری.
بە گوتەی (ماكس هور هایمەر) و (تیۆدۆرف ئەدۆرنۆ) لە كتێبەكەیاندا "دیالیكتیكی رۆشنگەری، دانە دانەی فەلسەفی)دا، رۆشنگەری خۆی بەدی ناكات (نایەتە دی)، تەنیا ئەوكاتە نەبێ كە هەموو سازشێك لەگەڵ دوژمنانی رەت دەكاتەوە، ئەو كاتەش كە زاتی رەت كردنەوەی هەڵەی رەهای دەبێت كە بریتییە لە پرەنسیپی كۆنترۆڵی كوێرانە. خۆشی لە تەڵەزگەی لە قاڵب دانی عەقڵ و ئیفلیج كردنی ئازادی، رزگار دەكات. عەقڵی عەرەب گەیشتووەتە كەناری دووڕوویی و توند و تیژی و وەهم و درۆ و سوودخوازی و لووتبەرزی و غروور و شموولیەت، بووە بە ئامرازێك بۆ خزمەت كردنی دەسەڵاتداری رۆحی و دەسەڵاتی دنیایی، بژێوی رۆژانەشی كردە قوربانی ئەوان. عەقڵی عەرەب پێویستی بەوەیە خاكەڕاتر و مرۆییانەتر و كراوەتر بەرەو پەراوێز و (كەسان و لایەنانی) دوورخراوە بێتە پێش، ناماقووڵیش بعەقڵێنێ.
ئێمە ئەگەر لە سەروبەندی دروست كردنی ئاشووب و پیلانگێڕیی نێوان ناوخۆ و دەرەوەدا بووین، بۆ دروست كردنی لاسەنگی لە سیستەمی شتان و شێواندنی دیمەنەكە و نانەوەی پەشێوی لە ریزبەندی بیرۆكەكان و هەژاندنی جغزەكانی بەرگری و ئەو دیرەگانەی قیت وەستاون، ئیدی كولتوورێكی پەرۆش و پەیوەست لە سەریەتی گەل بە ئاگا بهێنێتەوە لەو پیلانەی دژ بە ئەو دەینێنەوە، بەرهەڵستی ئەوەش دەبێت كە (گەل) ببێتە بارمتەی دەزگاكانی راگەیاندن و رێنمایی كردن، رێی نقوم بوونی لە نێو زەلكاوی دڕندایەتیی نوێدا، هەروەها سەر لەنوێ تووش بوونی بە سیاسەتی خۆ وێران كردن، هەروەها رێ گرتن لەوەی داكشانی بەرەو بە فیڕۆ چوونی بوونانە و پیادە كردنی سادەییانەی ئەو پیلانانەی بۆ لەناو چوونی ئەو ئامادە كراون، هەلومەرجی مرۆییانەتری بۆ دەستەبەر دەكات، هانیشی دەدات قەوارەی خۆی بپارێزێت، ئارەزووی باش مانەوەی لە ناخدا زیندوو دەكاتەوە، پاڵیشی پێوە دەنێت كە بەرپرسایەتیی چارەنووسی خۆی بگرێتە ئەستۆ، دەست پێشخەرییش بكات بۆ گەڵاڵە كردنی بیركردنەوەیەكی رۆشنگەر و رواڵەتی وێرانكەری رزگاری، پێشكەوتنیش لەبەریەك هەڵدەوشێنێتەوە، واش لە جەماوەر دەكات كە تارای سەرسام بوون بە دیكتاتۆریەت داماڵێت و ئارەزووی مانەوەش بەدەست بهێنێتەوە.
ئەوە لە كاتێكدا كە ئەم چەمكە نكووڵی لە هەموو چارەسەرێكی نەرێنی دەكات، كە ئەو هزرە بە سەر رووداوەكان و بە سەر شێوەگەلی باویدا دەسەپێنێت، بەوەی هزرێكی نادیار و ئاڵۆزە، بۆ ئەوەی وای رابگەیەنێت كە كارێكی حەرامە، ئەو بەم شێوەیە عەقڵ ناچار دەكات، روو لە كوێر بوونی بەرەو گەشە بكات، ئەمە بە گوتەی ماكس مهایمەر و تیۆدۆرف ئەدورنۆ.
ئیدی دەپرسین، ئاخۆ عەقڵی سیاسیی عەرەب چۆن دەتوانێ خۆی لە كوێر بوونی زانین و ئیتیك بپارێزێت؟