نووسه‌ر :: زوهێر ئەلخوەیلدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(نووسەری ئەم بابەتە خەڵكی توونسە، لەم وتارەدا باسی گرفتی نوێخوازی دەكات. هەڵبەت كۆمەڵی توونس بەشێكە لە جیهانی عەرەب و رۆژهەڵات كە گیرۆدەی پاشكەوتنی شارستانی هاتوون و بە دوای پرۆژەی رێنیسانس و نوێخوازیدا دەگەڕێن. توونس پێشتر كۆلۆنێكی فەرەنسا بوو، كولتوور و زمانی فەرەنسی لەو وڵاتەدا باڵادەستن، پرۆژەی نوێخوازیی توونسیش لەگەڵ كولتوور و نموونەی شارستانیەتی فەرەنسا تێك هەڵكێشە. ئەم وتارەش لەبەر رۆشنایی ئەو هەلومەرجە نووسراوە- وەرگێڕ).

2-مەرجەكانی سەربەخۆیی شارستانی
پول (Paul) دەڵێ: "تەنیا كولتووری زیندووە، كە هەمبەر بە ریشەی خۆی بە ئەمەكە، لە هەمان كاتدا لە ئاستی هونەر و وێژە و فەلسەفە و رۆحانیدا لە ئەفراندندایە، دەتوانێ بە دیدەنیی كولتوورەكانی دی بگات".
ئاخۆ مەرجەكانی دیدەنی كردنی بەرهەمدار لە نێوانی كولتوورەكان چین؟ ئەدی مەرجەكانی سەربەخۆیی شارستانی چۆن دەستەبەر دەبن؟
ئەگەر خەسڵەتی سەردەمی ئێستا ئەوە بێت، كە تایبەتمەندی بەرەو جیهانی گوزەر دەكات، گڕیش لەو جیهانگیرییە دڕندەیەش دەبێتەوە كە خاوەن رێبارێكی دڕ پێدەر و كێشەرە، ئاكامەكەی توانەوەی ناسنامەكانە لە نێو جیهانگیریدا و فەوتانی ئەو گەردوونەی خۆیان لە نێویدا مەڵاس داوە، یان تایبەتمەندییەكان بەهای خۆیان لەدەست دەدەن، پاشان چڕ بوونەوەیان لە نێو خۆیاندا و رەق هەڵاتنیان و لەدەست دانی دەرفەتە مێژووییەكە بۆ پڕ كردنەوەی بۆشاییە دیجیتاڵییەكەی نێوانی ئێمە و بكەرانی گەردوونی و گەیشتن بە كاروانی گەشە كردن.
ئیدی بەم جۆرە دەكرێ هەندێك لە مەرجەكانی سەربەخۆیی كولتووری (Indépendance) بخەینە روو:
-پساندنی رایەڵی خۆ گرێدان بە دەوڵەتانی ناوەند، واز لەوەش بهێندرێ، كە وا تەماشای خود بكرێت بەوەی تەنیا لاپەڕەیەكە لە لاپەڕەكانی كولتووری پەراوێز و لاپەڕەی ناسنامەی مرۆیی.
-دەمودەست روو بكرێتە بەشداری كردن لە دروست كردنی گەردوونایەتی لە رێی خۆ رۆشنبیراندن لەگەڵ ئەوانی دی و هاوشان بەوانیش رەفتار بكرێت.
-لاگیری لە تای تەرازووی ئەو لایەنانە بكرێت، كە پشتیوانی لە گەردوونایەتیی ئاوێتە بوون و یەكتر ناسین و گەردن ئازایی دەكەن، هەمبەر بەو بازنانەی كە جیهانگیریی لەبەر یەك هەڵوەشانەوە و مل بە ملێ و تێكچڕژان برەو پێ دەدەن.
-لایەنگیری كردن لە بەرەیەكی جیهانی بۆ كۆمەڵگەی مەدەنی و لایەنگیری كردن لە دژە جیهانگیرییەكی مرۆییانەتر و دادپەروەرتر.
-دەست پێ كردنی دووەمین گەڕی شارستانی سەبارەت بە نەتەوەی بخوێنە (مەبەست لێرەدا عەرەبە، كە ئاماژەیە بۆ یەكەمین ئایەتی قورئانی پیرۆز كە بۆ حەزرەتی محەمەد (د س) هات، كاتێك حەزرەتی جوبرایل پێی گوت (اقرأ) واتە بخوێنەوە- وەرگێڕ)، بەدی هێنانی تێكپەڕینێكی راستەقینە لە نێوان ئیتیكی پیاوەتی و چیرۆكی ئایینی سەبارەت بەوانەی بە زمانی عەرەبی دەدوێن.
-بەشداری كردن لە گەڵاڵە كردنی پرۆژەیەكی مرۆییانەدا، كە كۆمەڵێك بنەمای ئیتیكی بگرێتە خۆ، ئەو بنەمایانەش بەرەو ئایندەی ژیان لە سەر ئەم هەسارەیەدا كراوە بێت، هەروەها پەیامی ئاشتی و هاوكاری و لێبوردەیی بۆ بەرەی مرۆڤایەتی پێ بێت.
-بەدەست هێنانی هۆیەكانی هێز و گوڕ و تینی شارستانی، دووبارە كارا كردنی پرۆژەی دیموكراسیی دەستووری بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوە، لە چێوەی چونیەك بوونی هەردوو چەمكی هاووڵاتی و سەروەری، هەروەها دیالیكتیكی نیشتیمانی و نەتەوەیی و یەكتر تەواو كردنی نێوان لۆكاڵ و جیهانی.
-هەر دەبێ پشت بە ماقووڵایەتییەكی بەهایانەی میوان دۆست ببەسترێت، كە رێ خۆش بكات بۆ هاركاری كردنی هێزەكانی داد و چاكە لە جیهاندا، ئاشكراش داكۆكی بكات لە واژۆ كردنی گەڵاڵەنامەیەك بۆ چارەسەر كردنی مرۆڤایەتی لە پەتای بەدی سیاسی.
-هەڵسەنگاندنی دروست بۆ ژیانی نوێ لەگەڵ ئەوانی دی و لە پێناوی ئەواندا، لە نێو دەزگاگەلێكی دادپەروەر، كە وا پێویست دەكات پەیوەست بوونی كەسی بە پاراستنی سەربەخۆیی هزرییانەی كۆخود و نرخاندنی كاری بەرهەمهێن و دووبارە دروست كردنەوەی بەهاكان و باوەڕهێنان بە دینامیكیەتی گۆڕان و هۆنینەوەی جیاوازی و سوودی كرانەوە.
وەك گاروودی دەڵێ، خواست و مەبەست ئەوەیە "تەنیا پەیوەندیی راست و دروستی مرۆییانەی گرووپێكی راستەقینەی مرۆیی، بریتییە لە بەشداری كردنی ئەو گرووپە لە پرۆژەیەكی گشتی و ساز بوونی هاوكارییە لە نێویاندا بۆ بەجێ گەیاندنی ئەو پرۆژەیە، بەوەی پرۆژەیەكی هاوبەشە بۆ هەموو مرۆڤایەتی و وەك یەكەیەكی هەمەك. ئیدی بەم جۆرە هەموو گەلێك لە رێی كولتووری رەسەنی خۆیەوە بەشدار دەبێت لە مرۆڤاندنی مرۆڤ و گەشە كردن و پێشكەوتنی راستەقینەی لە بواری مرۆڤایەتیدا". جا ئاخۆ چۆن چۆنی ئاراستەی ئێمە بەرەو دروست كردنی ئایندە بەشدار دەبێت لە تەواو كردنی مەرجەكانی رزگار بوون لە پاشكۆیی و تەواو كردنی كاروانی رزگاریی یەكجارەكی و دروست كردنی سەربەخۆیی شارستانی؟
3-جێگیر كردنی چەمكی سەروەری:
پۆل ریكۆر دەڵێ: "لە لایەكەوە ناوچەكانی ئازادیی دەست پێشخەری دەپارێزین و خۆمان بە جڤاكەوە گرێ دەدەین، لە لایەكی دیكەشەوە ناڕەزایی دژ بە بێ سیستەمی و بێدادی و كڵۆڵی دەردەبڕین، بەم جۆرە لە نێو دوو سیستەمی ئیتیكدا دەژین: ئیتیكی تایبەت و ئیتیكی جڤاك".
ئاشكرایە كە بەڕێز سۆڤیراین (Souverain) ئەوە كەسی تاكە یان كۆ، كە دەسەڵات لە رووی هەقەوە سەر بە ئەوە، كەچی سەروەری (Souveraineté ) ئەركێكە ناكرێ لەگەڵ ماقووڵییەكانی دیكەی كرداردا بەراوردی بكەین، بۆیە سەروەریی دەسەڵاتی یاسا بە چاوگی رەسەنی هەموو دەسەڵاتەكانی دی دادەندرێت، هەروەها بنەمای رەوا بوونە بۆ هەموو كردارەكانی دیكەی سیاسی و جێبەجێ كردن.
دەسەڵاتدار بەوەی كە كەسی رەهایە، هەر خۆشی گوتەبێژ بوو بە ناوی سەروەرییەوە، پاشان نیشتیمان بووە بنەمای سەروەری، بەڵام فەیلەسووفانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی، گەل نەك تاكیان كردە چاوگی دامەزراندنی سەروەرییەكی تەواو، كە قابیلی دابەش كردن و نامۆیی نییە.
لە دوو ئاستیشدا سەروەری دەخرێتە روو:
ئاستی یەكەم، سەروەریی ناوخۆ:
پەیوەندیی دەوڵەت بە تاكەكانەوە، بەوەی لە چوارچێوەی رێز گرتن لە ماف و ئەركدا هەژموونێكی تەواو بە سەر تاكەكاندا پیادە دەكات و وەك هاووڵاتیش رەفتاریان لەگەڵ دەكات. هەر بۆیە رووبەڕووی هەموو شێوەیەكی یاخی بوون و جیا بوونەوە و درەچوون و لادان، بە بەرپەرچ دانەوە دەبێتەوە.
ئاستی دووەم، سەروەریی دەرەكی:
پەیوەندیی دەوڵەت بە دەوڵەتانی دی، بەوەی دەوڵەت خاوەن سەربەخۆییەكی تەواو و بێ كەم و كوڕی و دەسەڵاتی باڵا و هەژموونی رەهایە لە ئاستی بڕیارداندا. رێ بە دەوڵەتانی دەرەكیش نادات دەست لە كاروباری ناوخۆی وەربدەن یان بڕیارەكانی كۆنترۆڵ بكەن و لە بەرژەوەندیی خۆیان دەست بۆ سامانەكەی ببەن و چارەنووسی هاووڵاتیانی كۆنترۆڵ بكەن و لە بری ئەو هەڵسوكەوت بە دەرامەت و تواناكانی بكەن.
ئەگەر سەروەری بە لای (ژان ژاك رۆسۆ)وە بریتی بێت لە پیادە كردنی ویستی گشتی، ئەوا (كۆنستۆن) سەروەریی هاوبەش دەكاتە مەرج بۆ سەربەخۆیی تاك تا بتوانین قسە لەبارەی دەوڵەتی ئازادی و مافەوە بكەین، (كۆستریادیس)یش لە دامەزراندنی خۆبەخۆی كۆمەڵدا پشتیوانیی دەكات، كاتێك تاكەكان ئازاد دەكرێن و بە سەروەر بوونیان بە سەر پاشماوەكانی خۆیانەوە.
ناكرێ قسە لەبارەی دیموكراسییەكی دەستوورییەوە بكرێت بە بێ ئەوەی لە ئاوێتەی نێوان ئاشكرا كردنی هەقیقەت و سیاسەتی دادپەروەرانەوە دەست پێ نەكەین، بە هەمان شێوە بە بێ ئەوەی گرنگیی ئیتیكی گفتوگۆی گشتی هەمبەر بە ناسنامەی توند و سیاسەتی بەرژەوەندی وەبیر بهێنینەوە. هەروەها زێدە ئارەزووی جێگیر كردنی چەمكی سەروەری لە جیهاندا نابێ ببێتە فاكتەرێك بۆ راكێشانی ئازادی و سیستەمی وڵاتایەتی (هاووڵاتی بوون) و بەهاكانی تاكایەتی و كولتووری مافی مرۆڤ و بنەماكانی رزگاری.
سەرباری ئەوەی سەروەری تەنیا بەند نییە بەوەی یاسایی و داڕشتەیە و ئەوەی بە گوێرەی دەقی دەستووری رێككەوتنی لەبارەوە دەكرێت، بەڵكوو ئەوە تێدەپەڕێنێ بەرەو سەروەریی سیاسی، كە گرێدراوی ویستی میللییە و رێزیشی لێ دەگرێت، كە ئەمیش سەربەخۆیی بڕیاری سیاسیی نیشتیمانی و پاراستنی ئازادیی هەڵبژاردن لە ئاستی سیاسەتی هەستەوەر و كارامەیی لە هونەری هاوپەیمانیی ستراتیژی و باش خۆ جێگیر كردنی جیۆسیاسی لە گەمەی نەتەوەكاندا، كە چارەنووسی دەوڵەتان و سامانی گەلان و ئایندەی ژیانی باش لەم هەسارەیەدا، دەستەبەر دەكات.
ناكرێ سەروەریی ناتەواوی دەوڵەتی خاو تێپەڕ بكەین، تەنیا بە دابین كردنی دیرەگەكانی دەوڵەتی بەهێز نەبێت، ئەو دەوڵەتەی كە گوزارشت لە عەقڵ دەكات بە توانای یاسادانانی لە رووی تێپەڕاندنی توند و تیژیی سیاسی و قەیرانی رۆح و شین بوونەوەی بوونخوازانە.
ئاخۆ چۆن دیموكراسیی دەستووری چەمكی سەروەری لە فەرهەنگی ئێستای سیاسیدا دەچەسپێنێت؟
كۆتایی:
هابرماس دەڵێ: "فەلسەفە و دیموكراسی نەك هەر لە بنەچەی هاوبەشیاندا یەكن، بەڵكوو خودی بوونەكەشیان بوونێكی هاوبەشە."
لە دوماهیدا دەڵێین: هزری ئاگا پێویستی بە هەژانێكی مەعریفییە بۆ ئەوەی لە شیرین خەوی خۆی بێدار بێتەوە و لە پاشكۆ بوونی كولتووریشەوە بەرەو سەربەخۆیی شارستانی بچێت، رزگار بوونیش پێویستی بە پیادە كردنی لێك هەڵوەشاندن و تێك و پێك شكاندن و لەبەر یەك ترازاندنی بەدیهییەكانە.
هەڵبەت خواستی ئازادی لەگەڵ واقیعی كۆیلایەتیدا ناتەبایە، هیوای سەربەخۆییش پاشكۆ بوونی كولتووریانەی بەر لە خۆی وشك دەكات، ئیدی ئەوسا بۆ بەدی هێنانی سەروەری مەرجە كە سەربەخۆیی خۆبەخۆی ناسنامەی شارستانیانەی گرووپی سیاسی بەدی هات بێت. هەڵبەت چەمكی سەروەریی نیشتیمانی هەر تەنیا قورتار بوونی مافی موڵكایەتی لە دەست جیهانگیریی دڕندە و نوێنەرانی كۆلۆنیالیزم نییە، بەڵكوو خۆبەخۆ پیرۆز بوونی موڵكایەتیی خودی نیشتیمانییە، هەروەها بەدەست هێنانەوەی كەلەپوورەكەی بەوەی سەرمایەیەكی هێماییە، ئاشت بوونەوە لەگەڵ یادگە و زاڵ بوونی بە سەر ناڕەحەتییەكانی مێژوودا، چاك كردنەوەی ئەو رەوشەی كە جیاوازیی خستە نێوان ناوەند و پەڕەگەكان، هەروەها نێوان وڵاتانی پێشكەوتووی باكوور و وڵاتانی تازە گەشە كردووی باشوور، داوای لێبوردنی شارستانیانەش بكرێت، سەبارەت بەو تاوان و دەستدرێژییانە و بكەرانیش بەرپرسایەتیی ئەو كارانەیان بخرێتە ئەستۆوە، قەرەبووی زیانی قوربانییەكانیش بكرێتەوە و بەخشین و ددان پێدانان و بەڵێن و هیواش هەبن. لە راستیدا، خۆ جێگیر كردنی چەمكی سەروەری بە شێوەیەكی چەسپاو لە سەر خاكی ئێمە، پێویستی بەوەیە بكەرانی كۆمەڵایەتی لە كولتووری دەسەڵات رزگار بكرێن و سیستەمەكانی شەرعاندن (رەوایاندن) فراوان بكرێن و گەڕان بە دوای ناسنامەی نیشتیمان لە گۆشەی فرەییەكی هاوبەشكارەوە بێت.
بەڵام چۆن دەكرێ ئەو هەلومەرج و گرفت و رەوشی هەرە سەختە تەفر و توونا بكرێن، كە زادەی هەژاری و نەزانی و نەخۆشین، كە گەرای توندڕەوی و توند و تیژی و تیرۆرن، هەروەها ململانێ و شەڕ و وێرانی و پەراوێزكاریی دەهێننە بەرهەم؟
(ویل كیملشكا) دەڵێ: ئایا وڵاتانی خۆشگوزەران لە رووی تیۆریزە و جێبەجێ كردنەوە یارمەتیی دەوڵەتانی چاودێریی كۆمەڵایەتییان دا، تا لە دەست رەوشی خراپ و پاشكۆیی رزگاریان بێت و قەرزەكانیشیان لە كۆڵ كردنەوە و ئاوەڕیان لە رێڕەوی پاشكەوتووی شكست خواردووی گەشەیان داوەتەوە؟
تا چ رادەیەك هەژاری بە هۆی جیاوازیی شەنس و بەدبەختییەوە چێ دەبێت؟ هەروەها بە سایەی هەلومەرجی نایەكسان و كەمیی بەشداری كردن لە ژیانی ئابووریبڵاو دەبێتەوە؟ ئایا دەوڵەتی چاودێریی كۆمەڵایەتی توانای چارەسەر كردنی زیانەكان و بەرەنگار بوونەوەی ئافاتی پاشكۆ بوونی هەیە؟ دەشتوانێ یەكسانیی هەلومەرج بۆ خەڵك بەدی بهێنێت؟