نووسه‌ر :ئەحمەد فری

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

دەقی ئایینی: لە گوتاری زارەكییەوە بۆ گوتاری نووسراو
پێشتر ئاماژەمان بەوە دا، كە محەمەد ئەركۆن دەیەوێ خوێندنەوەی كەلەپووریانە بۆ دەقی ئایینی تێپەڕێنێ، بەڵام نەیدەتوانی درك بەمە بكات تەنیا مەگەر بە تێپەڕاندنی ئەو لێبڕاوانەی نەبێت كە راڤەی ئیسلامیانەی دەقی ئایینییە، كە چەندین چەمك و تێگەی جیاجیا تێكەڵ بە یەكدی دەكات، دیاردەی ئیسلامی و دیاردەی قورئانی لە یەكدی جیا ناكاتەوە، درك بەو جیاوازییە روونەی نێوانی دەق لە قۆناغی زارەكیدا و دەق وەك نووسین ناكات، جا، بە گوتەی ئەركۆن، دیاردەی ئیسلامی هەرگیز ناچێتەوە سەر دیاردەی قورئانی، ناشتوانین بە هەمان پێوەر و پێوانەی قسە كردنمان لەبارەی قۆناغی نووسینەكەی، قسە لەبارەی قۆناغی زارەكیی گوتاری ئایین بكەین، جیاوازی و نێوانەكە وەك ئاسمان و رێسمانە.
لە پێناو بزواندنی میتۆدی و ئەپستمۆلۆژیای هزری ئایینی و دەقی ئایینی لەو زەمینە نەریتییەی لاهوتەوە بەرەو ئاسۆی توێژینەوە لە پێناو واتادا، ئەركۆن پێشنیار دەكات قۆناغی زارەكی و قۆناغی تۆماری دەق لە یەكدی جیا بكەینەوە. ئەركۆن بۆ خۆی گوتاری زارەكی لە دەقی نووسراو لە یەكدی جیا دەكاتەوە. گوتاری زارەكی ئەو رستە و دەستەواژانەن كە پێغەمبەر بە درێژایی بیست ساڵ گوتوونی، لە هەلومەرجێكی شوێن و كاتدا، ئەم رستە و دەستەواژانەش هاوشانی ئەو چالاكییە هەمەجۆر و هەمەڕەنگەی پێغەمبەر بوون. ئەلهەق خۆ محەمەد ئەركۆن، ئەوە دەخاتە بەر سەرنجەوە كە "هەلومەرجی زمانی و كولتووری و جڤاكیانە بۆ بەرهەم هێنانی ئەم گوتارە لە لایەن كەسێكی ئاخێوەرەوە، بە زمانێك لە زمانان، لێرەدا زمانی عەرەبییە، لە ژینگەیەكیشدا كە دوڕگەی عەرەبە، پاشان بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا جەماوەرێك پێشوارزیی لێ كرد، كە جەماوەری قورەیش بوو لە مەككە"(8).
لەبەر ئەوەی كارەكە بەم جۆرە بوو، ئیدی "پرۆسەی گواستنەوە لە قۆناغی گوتاری زارەكییەوە بەرەو قۆناغی گوتاری نووسراو (دەق تۆماری فەرمی)، بەدی نەهات تەنیا دوای ئەوەی گەلێ پرۆسەی لادان و بژاردن و دەسكاریی زمانەوانی نەبێت، كە هەمیشە لەم جۆرە حاڵەتانەدا روو دەدات. هەموو گوتارێكی زارەكی تۆمار ناكرێت، بەڵكوو شت هەن هەر بەدەم رێوە بزر دەبن. ئێمە ئەوە دەڵێین و دەشزانین كە هەندێ دەستنووس (وەك قورئانەكەی ئیبن مەسعوود بۆ نموونە) لەناو دران، چونكە پرۆسەی كۆ كردنەوەكە لە كاتێكدا بوو كە ململانێی سەر دەسەڵات و رەوایی لەو پەڕیدا بوو"(9). ئەم شتە زمانناسیی نوێ دەیسەلمێنێ، كە دەبینین ئەركۆن دەڵێ: "گرنگترین دەسكەوت ئەو لە یەكدی جیا كردنەوەیەیە كە زمانناسی لە نێوان دەقی زارەكی و خودی دەقدا دەیكات، پاش ئەوەی دەقەكە دەنووسرێتەوە، شت هەیە ون دەبێت یان لە كاتی گواستنەوە لە قۆناغی زارەكییەوە بۆ قۆناغی نووسین، دەگۆڕێت"(10).
لە كاتێكدا ئەركۆن گرفتی ئەو گواستنەوەیە دەخاتە روو، ئەو چاوی لەوەیە كە "پێگەی مەعریفیانەی واتای بەرهەم هاتوو لە سەر ئاستی زمان و مێژووی گوتاری زارەكی دیاری بكات، هەروەها پێگەی ئەو لە پێگەی مەعریفیانەی گوتاری تۆمار كراو یان نووسراو جیا بكاتەوە. بە تایبەتی زمانناسان بەم شتە ئاشنان، كاتێك قسە لەبارەی رەوشی گشتیی ئەو سەردەمەی بۆ یەكەمین جار گوتارە زارەكییەكەی تێدا گوترا"(11). (پۆل ریكۆر) لەبارەی نووسینەوە دەڵێ: "چەسپاندنی گوتارە لە نێو تێڕێكی دەرەكی كە وەك دەنگ نییە، ئەمەش دەسكەوتێكی زەبەلاحی كولتوورییە، بەوەی واقیعی مرۆیی تێیدا ون دەبێت، لە بری ئەو نیشانە ماتریاڵانەی ئەركی گواستنەوەی پەیام دەگرنە ئەستۆ، ئەمەش دەسكەوتێكە یەكەم جار بایەخ بە خەسڵەتی گوتار دەدات، ئنجا دووەم بە واتا، لەبەر ئەوەی گوتار لە چركەساتێكدا بە تەنیا ئامادەیە، رەنگە زۆر شت لەدەست بچن"(12).
لەم بوارەدا ئەوەی سەرنجی (ئەركۆن) بە لای خۆیدا رادەكێشێت "ئەو ململانێیەیە كە لە نێوانی عەقڵی زارەكی و عەقڵی نووسراودا هەیە، عەقڵی نووسراوە كە گوتە و سنووربەندی و سیستەمی راستییەكانی خۆی بە سەر جڤاكدا دەسەپێنێت، ئەویش بە سایەی ئەركە هاوكاری كە لە نێوانی چوار هێزدا كارا و چالاكە، ئاكامیش بەوە دەگات كە باڵی هەژموونی خۆی بە سەر تێكڕای گۆڕەپانی كۆمەڵایەتیدا بسەپێنێ، واتە هەموو كۆمەڵ دەخاتە ژێر باڵی خۆیەوە، هێزەكانیش ئەمانەن: دەوڵەت، نووسین، كولتووری جیهانی و ئەرتەدۆكسی ئایینی"(13). هاوپەیمانیی نێوان ئەم چوار هێزەیە، كە گواستنەوە لە قۆناغی كتێب بە واتای تیۆلۆژییەوە بەرەو قۆناغی تۆماری داخراوی فەرمی، واتە "تۆماری داخراوی فەرمی دەبێتە كتێبێكی ماددی كە لە رێی تەكنیكی شارستانییەوە دێتە بەرهەم، بەڵام وێڕای ئەوە هەر لە ئاستی پیرۆزایەتیی چەسپاو و پارێزراودا دەمێنێتەوە، كە لە دەسەڵاتێكی خاوەن جەوهەری سیاسییەوە بۆی دەستەبەر دەكرێت"(14). وەحی فەرمانێكی خوداوەندانەیە و ئەم لا و ئەو لای تێدا نییە، بەڵام رەخنەی ئەركۆنی لە دەرەوەی پیرۆزدا جێ دەگرێت، رووش دەكاتە هەلومەرجایەتی، كە تێیدا ئەم جەستە كۆمەڵایەتی لەگەڵ وەحیدا كارلێكیان كردووە، پاشان دەبێتە بابەتێكی پەیوەست بە مرۆڤ، دەبێ بیری لێ بكرێتەوە، لە پێناو ئاشكرا كردنی تەم و مژ و پەنهانی.
بە گوێرەی ئەوەی پێشتر گوتمان، دەگەینە ئەوەی كە گوتاری ئایین لە قۆناغی گوتاری زارەكیدا زۆر جیاوازە لەوەی كە لە قۆناغی گوتاری نووسراودا پێی گەیشت. هەر كاتێك دركمان بەم جیاوازییە كرد، ئەوا دەتوانین پەی بە لایەنانی زمانی و جڤاكی و سیاسی و كولتووریی ئەو دیاردە سەراپاگیرە ببەین، كە خۆی لە كتێبی پیرۆزدا دەبینێتەوە، كە زۆر بە چڕی بەرەو ژوور بردراوە.

دیاردەی قورئانی و دیاردەی ئیسلامی:
ئەمە لەبارەی ئەو جیاوازییە زۆرەوە كە لە نێوان دەقی ئایین بەوەی كە گوتارێكی زارەكییە و گوتاری ئایین بەوەی كە گوتارێكی نووسراوە، كە لە كاتی پرۆسەی گواستنەوەدا هەڵگێڕ و داگێڕی پێ دەكرێت. هەرچی سەبارەت بەو جیاوازییەی كە ئەركۆن لە نێوان دیاردەی قورئانی و دیاردەی ئیسلامی دەیكات، ئەوا وەك ئەو جیاوازییەیە كە لە نێوانی تەورات و ئایینی جوودا دەكرێت، لە نێوانی ئینجیل و ئایینی كریستیاندا دەكرێت، ئەركۆن بە هەمان شێوە جیاوازی لە نێوان قورئان و ئیسلامدا دەكات، یان لە نێوانی رووداوی قورئانی (Le fait coranique) و رووداوی ئیسلامی (Le fail Islamique)دا دەیكات، یان لە نێوانی دیاردەی قورئانی و دیاردەی ئیسلامیدا. ئاخۆ جیاوازیی نێوان هەردوو چەمكەكە چییە؟ واتای ئەو جیاوازییەش چییە؟
لە میانی قسە كردنی لەبارەی دیاردەی قورئانییەوە، محەمەد ئەركۆن ئاماژە دەكات، كە یەكەمین كەس كە ئەم زاراوەیەی بەكار هێنا (مالك بن نەبی) بوو، بەڵام "لە چوارچێوەی روانینێكی شكۆدار كردن و پیرۆزایەتی"دا(15)، ئەركۆنیش دەیەوێ ئەو روانگەیە تێپەڕێنێ، لە پێناو بەدی هێنانی ئەوەی ناوی دەنێت مێژووكردایەتیی دەقی ئایینی. كەواتە مەبەستی ئەركۆن لە دیاردەی قورئانی چییە؟
مەبەستی ئەركۆن لە دیاردەی قورئانی(16) "قورئان وەك رووداو، یەكەمین جارە لە مێژوودا روو دەدات، وردتر مەبەستم ئەمەیە: بەرجەستە بوونی مێژووییانەی گوتارێكی زارەكی بە دروستی لە كات و شوێنێكی دیاری كراودا، لەو كاتەدا سەرەتای بڵاو كردنەوەی پەیامەكە بوو، ئەو ژینگە كۆمەڵایەتییەی كە ئەوی تێدا پەیدا بوو، دوڕگەی عەرەب بوو"(17)، واتە رووداوی قورئانی نیشانەی ئەوەیە كە سەرهەڵدانی مێژووییانەی دیاردەیەكی نوێ بوو، كە لە كات و شوێنێكی دیاری كراودا رووی داوە. هەرچی دیاردەی ئیسلامیشە، ئەوا "لە دیاردەی قورئانییەوە سەرچاوەی نەگرتووە، وەك ئەوەی موسڵمانان بە سەهوو تێی گەیشتوون، یان وەك ئەوەی كەلەپووری ستایشكاری باوی ئیسلامی باوەڕی پێیەتی. ئەم كەلەپوورە هەرگیز بایەخ بە رەخنەی مێژوویی نادات، واتە بە بەدواداچوون و ساغ كردنەوەی راستیی كار و رووداوەكانی مێژوو، بەڵكوو ئەو بایەخ بە چەسپاندنی پێشەوا و رێنمایی و نموونەی پیاوچاك دەدات"(18).