«خەریكە لێهاتوویی هەڵسووڕانی ئابووری وەك هونەرێك كە میراتی كۆماری ئەمریكایە لەدەستی دەدەین. باوكانی دامەزرێنەری كۆماری ئەمریكا هەر لەدەستپێكەوە هەوڵیانداوە كە ئابووری بكەنە ئامرازێك بۆ خزمەتی جیۆپۆلیتیك. تۆماس جیفرسۆن لەساڵی 1803 ویلایەتی ئەریزۆنای لەفەرەنسا كڕی، بەمەش رووبەری ئەمریكا دوو هێندەی خۆی زیادی كرد، كە نرخی هەر هكتارێك زەوی لەسەر ئەمریكا تەنیا 4 سەنت كەوتبوو، لەساڵی 1867یش ولیام سیوارد كە ئەوكات وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بوو، توانی بەدانوستاندن ئەلاسكا لە رووسیا بكڕێت كە رووبەرەكەی 600 هەزار میل چوارگۆشە بوو، لەمەشیاندا هكتارێك زەوی تەنها دوو سەنت لەسەر ئەمریكا كەوتووە، بەكڕینی ئەلاسكا ئەمریكا لەهێزێكی كیشوەرییەوە گۆڕا بۆ ئیمپراتۆریەتێكی جیهانی، خۆ ئەگەر ئەمریكا ئەلاسكای نەكڕیبایە، ئەوا لەمیانەی شەڕی سارددا قوڕگی دەكەوتە ناو دەستی رووسیا. لەساڵی 1941 كۆنگرێس یاسای خواستن و بەكرێگرتن Lend–Lease Act ی پەسەندكردو لەمیانەی ئەم یاسایەوە توانرا بڕی 50 ملیار دۆلار كە بەپارەی ئەمڕۆ دەكاتە 600 ملیار دۆلار بۆ دەوڵەتانی هاوپەیمان لە ئەوروپا دابین بكرێت. ئەوكات هینری ستیموسۆن ئەمەی ناولێنا: (راگەیاندنی شەڕی ئابووری)، ئەم هەنگاوە لەگەڵ ئەوەی بووە هۆكاری ئەوەی شەڕ لە بەرژەوەندیی هاوپەیمانان یەكلایی ببێتەوە، بەڵام زۆرێك لەبەریتانییەكان دەیانگوت ئەم شەڕی ئابوورییە هێندە دژی لەندەن راگەیەنراوە، هێندە دژی بەرلین نییە، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو ئەم یاسایە وایكرد كە بەریتانیا بەمەرجی دوای كۆتاییهاتنی شەڕ لەگەڵ ئەمریكا رێكبكەوێت.

لایەنێكی دیكەی بەكارهێنانی ئابووری وەك ئامرازێك بۆ خزمەتی جیۆپۆلیتیك، بریتییە لەپلانی مارشال بۆ بونیادنانەوەی وڵاتانی دوای شەڕی دووەمی جیهانی، ئەگەرچی ئەمریكا لەپلانی مارشاڵدا ئەو وڵاتانەی بونیادنانەیەوە، بەڵام زۆر نزیك بوو كە شەڕی سارد بدۆڕێنێت، لە ساڵی 1950 كاتێك شەڕی كۆریا هەڵگیرسا، ئەگەر ئەمریكا هاوكاری كۆریای باشووری نەكردایە، ئەوا ئێستا دووچاری گەورەترین تەحەددی لە نیمچە دوورگەی كوریا دەبوو، لەهەمانكاتدا سیئول-یش هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریكا نەدەبوو. لەدوای ساڵانی شەستەكانی سەدەی رابردووەوە وردە وردە پشت لەم هونەرە كرا كە ئابووری وەك ئامرازێك بەكار بهێنرێت و زیاتر پشت بە دەستتێوەردان و هێزی سەربازی بەسترا، بەڵام لەبەرامبەردا دەوڵەتانی دیكە وەك چین توانیویانە زۆر بەباشی ئابووری وەك ئامرازێك بۆ ئامانجی جیۆپۆلیتیكی خۆیان بەكار بهێنن. هەر بۆ نموونە لەبەر ئەوەی حكومەتی فلیپین بۆ دەریای باشووری چین بۆتە هەڕەشە، ئەوا چین هەموو ئەو مۆزەی كە لە فلیپینەوە ناردرابوونە بەندەرەكانی چین، هەموویان بۆگەنی كردو لێی نەكڕین، هەروەها كاتێك سیاسەتی ئاسایشی ژاپۆنی وەك هەڕەشە بۆ خۆی سەیركرد، چین كڕینی ئۆتۆمبێلی لە ژاپۆن راگرت.
بۆ ئێستای ئەمریكا بۆ ئەوەی جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ شكۆی خۆی گرنگە ئابووری بكەینە ئامرازێك بۆ ئامانجە جیۆپۆلیتیكییەكانمان، سەرۆكی هەڵبژێردراو دۆناڵد لەهەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا زۆر جەختی لەسەر بایەخدان بەبازرگانی كردەوە، بەڵام ئامانجی ترەمپ لەبایەخدان بە بازرگانی تەنیا لەپێناوی بارزگانییە، بۆیە ئەگەر بیەوێت دووبارە شكۆی ئەمریكا بگەڕێتەوە، ئەوا دەبێت بازرگانی و ئابووری بكرێنە ئامراز لەپێناوی ئامانجە جیۆپۆلیتیكییەكاندا.»
***

رۆبەرت بلاكویل . جینیفەر هاریس
نووسەرانی كتێبی (شەڕ بەئامرازی دیكە: جیۆئیكۆنۆمیك و هونەری هەڵسووڕانی ئابووری)


بازرگانی و ئابووری وەك دوو توخمی سەرەكی لەسیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكادا
تازەترین كتێبی رۆژنامەنووسی بەناوبانگی جیهانی تۆماس فریدمان بەناونیشانی (سوپاس بۆ دواكەوتنت: رێگەپیشاندەرێكی گەشبینانە بۆ گەشەسەندن لەچەرخی خێرایدا . Thank You for Being Late: An Optimist›s Guide to Thriving in the Age of Accelerations) ئەوەندەی لەیەك دوو پەنێڵدا خۆی باسی ئەم كتێبەی كردووە، ئەم كتێبەشی درێژەپێدەری ئەو هەوڵانەیە بۆ تیگەیشن لەجیهانگیری و جیهانگیری دیجیتاڵی كە لەساڵی 1995ـەوە بەهەردوو كتێبی (ئۆتۆمبێلی لیگزس و داری زەیتوون)، هەروەها (جیهانی تەخت) دەستی پێكردووە. فریدمان لەم كتێبە تازەیەدا دەیەوێت پێمان بڵێت كە لەچەرخی خێرایدا جیهان بەخێرایی یاسای مۆر Moore›s law كە گۆردن مۆر دامەزرێنەری ئەنتل لەساڵی 1965 دایهێناوەو بەپێی ئەم یاسایە لەماوەی 24 مانگدا گۆڕانكارییەكان دەبن بەدوو هێندە، ئێستا جیهان بەو ئاستە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. هەربۆیە ئەگەر لە روانگەی یاسای مۆرەوە سەیری گۆڕانكارییەكانی جیهان بكەین، لەماوەی 2005 -2016 دەبینین گۆڕانكارییەكان هێندە گەورەن، كە مەزندە ناكرێت، مرۆڤ چەند خێراش بێت، لەگەڵ چەرخی خێراییدا هەر دوادەكەوێت. بەپێی بیركردنەوەی فریدمان ئەگەر مرۆڤ پەنجە بنێت بە دوگمەی راوەستانی كۆمپیوتەردا، ئەوا كۆمپیوتەرەكە دەكوژێتەوە، بەڵام ئەگەر خۆی وا مەزندەبكات كە ئەویش دوگمەیەكی راوەستانی هەیەو پەنجەی پیادا بنێت، ئەوا كە مرۆڤ راوەستا، ئەو كاتە بیركردنەوەی دەكەوێتە ئیش و رەنگدانەوەی لەسەر كاروبارەكانی دەبێت و دەتوانێت بە گەشبینانە لەگەڵ چەرخی خێراییدا هەنگاو هەڵبگرێت.
لەپەنێڵكدا كە ئەم مانگە لەئامۆژگای برۆكینگز لەسەر ئەم كتێبە بۆی سازكرابوو، كۆڕگێڕەكە لێی پرسی لە روانگەی كتێبی (سوپاس بۆ دواكەوتنت) چۆن سەیری سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ دەكەیت؟ فریدمان گوتی: سەركەوتنی ترەمپ تەنیا رووداوێكی چاوەڕواننەكراو نەبوو، بەڵكو شۆڕشێكی رۆشنبیری و كەلتووری بوو، ئەمەش بەو مانایەی لەچەرخی خێراییدا كەلتوور و بەهاكان ئاراستەی هەنگاوەكانمان دیاری دەكەن.
ئەگەر لەسەر بنەمای لێكدانەوەكەی فریدمان، سەركەوتنی ترەمپ بە شۆڕشێكی كەلتووری و رۆشنبیری سەیری بكەین، ئایا ئەم شۆڕشە وەك شۆڕشی پیشەشازی و شۆڕشی تەكنەلۆژیا، سەردەمێكی نوێ دێنێتەئاراوە؟ یان ئایا ئەم شۆڕشە دەبێتە هۆكاری ئەوەی سیستمێكی نوێی جیهانی كە ریچارد هاس ناوی لێناوە (سیستمی جیهانیی ژمارە 2) دێتەئاراوەو جیهان بەشێوەیەكی دیكە رێكدەخاتەوە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە بەندە بەوەی ئایا بەچەند ساڵ پێش هەڵبژاردنی ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا، ئەم پرسیارانە لەئەندێشەی بیرمەندانی جیهاندا بوون و بەدوای وەڵامەكەیدا وێڵ بوون؟ بێگومان لەساڵی 2005ـەوە بیرمەندان و ئەكادیمی و پسپۆڕان مەزندەی ئەوەیان كردووە كە سیستمە كۆنە جیهانییەكە توانای ئەوەی نییە لەئاستی گۆڕانكارییەكانی جیهاندا بێت، ئەمریكاش بەم سیستمەی ئێستا هەیەتی (سیستمی سەردەمی شەڕی سارد) ناتوانێت سەركردایەتی جیهان بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە هەم دەبێت پێكهاتەو سیستمی نەتەوە یەكگرتووەكان گۆڕانكاری بەسەردا بێت، هەمیش دەبێت سیستمی ئەمریكاش لەسەر ئاستی ناوخۆو لەسەر ئاستی سەركردایەتیكردنی جیهانیش گۆڕانكاری بەسەردا بێت.

سەبارەت بەم دوو گۆڕانكارییە پێوستە لەسەر ئاستی جیهان و ئەمریكا، پرسیار ئەوەیە ئایا مەزندە دەكرێت یەكەمجار پێویستە سیستمی ئەمریكا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، یان بەپێچەوانەوە سیستمی جیهانی؟ مێژووی 100 ساڵی رابردووی جیهان كە دوو شەڕی گەورەی جیهانی و دوو رێكخراوی جیهانی (كۆمەڵەی گەلان و نەتەوە یەكگرتووەكان)ی تێدا دروست بووە، پێمان دەڵێت، هەم شەڕەكان ئەمریكا رۆڵی كاریگەری هەبووە لەكۆتایی پێ هێنانیان، هەم هەردوو رێكخراوەكەش لەسەر داواكاری و پێشنیاری ئەمریكا بۆ جیهان دامەزراون.

بۆ ئەم وەرچەرخانە، یان بۆ ئەوەی ئەمریكا بتوانێت لەم چەرخی گۆڕانكارییە خێرایەدا سەركردایەتی بكات، لەماوەی 16 ساڵی رابردووی هەر چوار ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش و باراك ئۆباما شێوازی جیاوازیان تاقی كردۆتەوە. هەر بۆ نموونە لەئیدارەی یەكەمی جورج دەبلیو بوش، ژەنڕاڵ كۆڵن پاول كە سەرپەرشتی پرۆسەی سەربازیی ئازادكردنەوەی كوێتی لەساڵی 1991 پێسپێردرابوو لە 2001 كرایە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، بێگومان دەستنیشانكردنی ژەنڕاڵێكی سەربازی بۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە پێی دەگوترێت (سكرتێری دەوڵەت لەئەمریكا)، مانای ئەوەیە ستراتیژیەتی جۆرج دەبلیو بوش ئەوە بوو كە هێزی دیپلۆماتی بگۆڕێت بۆ دیپلۆماتییەتی هێز، بنەمای ئەم ستراتیژەش ئەوە بوو كە جۆرج بوشی باوك لەساڵی 1991 دوای ئازادكردنەوەی كوەیت سیستمی نوێی جیهانی راگەیاند، بەڵام جورج دەبلیو بوش وێڕای ئەوەی هەردوو شەڕی عێراق و ئەفغانستانی كرد، لەگەڵ ئەوەی هەردوو جەنگەكەی بردەوە، بەڵام شەڕەكەی دۆڕاندو نەیتوانی سەقامگیری و دەوڵەت بونیاد بنێتەوە. بۆیە لە خولی دووەمی ئیدارەی بوشدا، كوندالیزا رایس كرایە وەزیری دەرەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی كوندالیزا رایس ژن بوو، بەڵام ژنێك بوو لە هاوشێوەی مارگرێت تاتچەری سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا نەك لە هاوشێوەی خاتوو میشێلی باشلێی سەرۆكی ئێستای چیلی، بۆیە چۆن تارچەر سەركردایەتی شەڕی فۆكلاندی كرد، بە هەمان شێوە لەسەردەمی كوندالیزا رایسیش كە وەزیری دەرەوە بوو، لەمیانەی پرۆسەی زیادكردنی بەپەلەی هێز جارێكی دیكە لە 2007 هێز رەوانەی عێراق كرایەوە.
لەئیدارەی یەكەمی باراك ئۆبامادا نەك هەر هەوڵدرا جارێكی دیكە بگەڕێنەوە بۆ هێزی دیپلۆماتی، بەڵكو بڕیار درا كە بەهیچ جۆرێك بیر لەبەكارهێنانی هێزی سەربازی نەكرێتەوە، بۆ ئەمەش خاتوو هیلاری كلینتۆن كرایە وەزیری دەرەوە، خاتوو كلینتۆن جیا لەوەی دژی هەردوو شەڕی عێراق و ئەفغانستان بوو، لەهەمانكاتدا پێش ئەوەی ببێتە وەزیری دەرەوە، لەگەڵ هاوسەرەكەی بیل كلینتۆن خەریكی ئەنجامدانی كاری خێرخوازی بوون، بۆیە كاتێك راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەب روویانداو ئاژاوە دروست بوو، دیپلۆماتیەتی ئەمریكا سەری لێتێكچوو، تەنانەت بۆ رووخاندنی رژێمی موعەمەر قەزافی كە دەستتێوەردانی سەربازی زۆر پێویست بوو، ئیدارەی ئۆباما سەركردایەتییەكەی سپارد بە ناتۆ و خۆی سەركردایەتی نەكرد، پاشتریش كە سیسی لەمیسر مورسی لابرد، باڵیۆزی ئەو وڵاتە ئەمەی بەكودەتا پێناسە كردو وەزارەتی دەرەوە بە كارێكی ئاسایی، دوای هیلاری، جۆن كیری دانرا. دانانی جۆن كیری لەسەر ئەو بنەمایە بوو كە جۆن كیری دۆستایەتی لەگەڵ زۆربەی سەرۆكەكانی جیهان هەیەو توانای ئەوەی هەیە بە رێگەی دیپلۆماتی كێشەكان چارەسەر بكات، بەڵام لەسەردەمی جۆن كیریدا نەك هەر كێشەكان چارەسەر نەكران، بەڵكو نوری مالیكی عێراقی كاولكردو داعشیش خەلافەتی ئیسلامی راگەیاندو ئەوا ئۆباماو كیری كۆشكی سپی بەجێ دەهێڵن، بەڵام داعش هێشتا خەلافەتەكەی هەرماوەو نەڕووخاوە.
كەواتە لەماوەی 16 ساڵی رابردووداو لەمیانەی چوار ئیدارەی بەدوای یەكی ئەمریكادا، نەتوانراوە نە دیپلۆماتیەتی هێزو نە هێزی دیپلۆماتی مامەڵە لەگەڵ ئەم جیهانە خێرایەدا بكەن، بۆیە ئەم حاڵەتە چەقبەستوویە پێویستی بە شۆڕشێك بوو كە ئەویش شۆڕشێكی رۆشنبیری و كەلتوورییە كە بەتەواوەتی سیستمی سیاسیی ئەمریكا سەرلەنوێ دادەڕێژێتەوە.

سەرەداوی ئەم شۆڕشە (ئەگەر سەركەوتوو بێت)، ئەمجارەش لەدەستنیشانكردنی وەزیری دەرەوەی كابینەكەی ترەمپەوە سەرچاوە دەگرێت، كە ئەویش دانانی ریكس تیلێرسۆن بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیلە، ریكس كە بەو كەسە لەقەڵەم دەدرێت توانایەكی باشی گرێدانی سەفقەی ئابووری هەیە (Dealmaker)، بەشی زۆری ئەو سەفقانەی كردوونی لەگەڵ سیاسەتی فەرمی ئەمریكا یەكینەگرتۆتەوەو پێچەوانە بووەو هەندێك جاریش تەنانەت پێشێلكردن بووە. هەر بۆ نموونە ریكس كە سەفقەی لەگەڵ رووسیا هەیە، زۆر دژی ئەوە بووە گەمارۆ بخرێتە سەر رووسیا، هەروەها لە 2013 كاتێك كۆنتراكتی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، ئەمە خۆی لەخۆیدا ژێرپێنانی سیاسەتی فەرمیی ئەمریكا بوو بەرامبەر بە عێراق كە پێی دەگوت (سیاسەتی یەك عێراق).
پرسیاری سەرەكی و سەرنجڕاكێش ئەوەیە ئایا ترەمپ ئامانجی ئەوەیە ریكس تیلێرسۆن، بازرگانی بۆ بگۆڕێت بۆ دیپلۆماتی، یان ئامانجی راستەقینەی ئەوەیە دیپلۆماتیەت بگۆڕێت بۆ ئابووری و بازرگانی؟ ئایا ترەمپ ئامانجی ئەوەیە ئەمریكا وەك ئیكسۆن مۆبیل لەماوەی چەند ساڵیدا دووبارە گەورە بێتەوە، یان ئامانجی ئەوەیە ئیكسۆن مۆبیل وەك ئەمریكا لێ بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزموونی تیلێرسۆن دەیداتەوە و پێمان دەڵێت بێجگە لەئەزموونی سەفقەو گەورەكردنی ئیكسۆن مۆبیل، تیلێرسۆن ئەزموونی دیپلۆماتی نییە.

ئەمریكا پێویستی بەشكۆی جیۆپۆلیتیكە
نەك تەنیا شكۆی بارزگانی

جۆزیف لەكتێبی (داكشانی ئەمریكا: ئایا سەدەی ئەمریكا كۆتایی هاتووە؟) وەڵامی ئەو توێژینەوەو كتێبانە دەداتەوە كە لەساڵانی 2014 – 2015 سەبارەت بە داكشان و كۆتایی سەدەی ئەمریكا نووسراون. لەم كتێبەدا جۆزیف نای جەختی لەسەر دەكاتەوەو بەرگری لەباڵادەستیی ئەمریكا دەكات، گرنگن بۆ ئەوەی دیپلۆماتیەتی ئیدارەی داهاتووی ترەمپی پێ بخوێنینەوە، نای بۆ بەهێزیی ئەمریكا ئاماژە بەم خاڵانە دەكات:
1. ئەمریكا خاوەنی 20%ی ئابووری جیهانەو هیچ دەوڵەتێك لەم جیهانەدا توانای ئابووری ئەمریكای نییە.
2. لەناو 20 باشترین لە زانكۆكانی جیهاندا، 14 زانكۆیان لەئەمریكادان، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێستاش لە رووی بەرهەمهێنانی مەعریفییەوە هیچ وڵاتێك نییە شان لەشانی ئەمریكا بدات.
3. لە رووی داهێنان و پێشكەوتنی شۆڕشی تەكنەلۆژیاوە، ئەمریكا نەك هەر لە ریزی پێشەوەیە، بەڵكو یەك دوو دەیەی دیكەش هیچ وڵاتێك ناتوانێت بیر لە ركابەریی ئەمریكا لەم بوارە بكاتەوە.

4. لە رووی بەرهەمهێنانی هێزی نەرمەوە، هێزی نەرمی ئەمریكا سەرنجی هەموو جیهانی راكێشاوە.
5. لە رووی سوپاو هێزی سەربازی و تەكنەلۆژیای بۆشاییش ئەمریكا یەكەم هێزی جیهانە.
ئەگەر لەسەر بنەمای ئەو خاڵە بەهێزانەی جۆزیف نای بۆ ئەمریكای ریزكردوون، ئەو پرسیارە بكەین، ئایا بۆچی ئەمریكا كە ئەمەندە بەهێزە نەیتوانی بەسەر كێشەی تیرۆردا زاڵ بێت؟ یان بۆ نەیتوانی چارەسەری كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بكات كە لەدوای رووخانی دیواری بەرلینەوە خۆی بەخاوەنی ئەو ناوچەیە دەزانێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە كتێبی (شەڕ بە هۆكاری دیكە: جیۆئیكۆنۆمیك و هونەری هەڵسووڕانی ئابووری) دەیداتەوە، ئەمەش بەو مانایەی، راستە ئەمریكا خاوەنی ئابوورییەكی بەهێز و خاوەنی سلیكۆن ڤالییە وەك پایتەختی شۆڕشی تەكنەلۆژی، بەڵام تائێستا ئابووری و بازرگانی تەنیا وەك ئامرازێك بۆ پارە كۆكردنەوە بەكار هاتووە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بووە كە سیاسەت ببێتە ئامرازێك بۆ پارە كۆكردنەوە، تۆماس فریدمان دەڵێت: كاتێك سەردانی كۆنگرێسمانێك دەكەیت، هێندەی بە رێگەی كۆمپیتەرو ئایپادەكەی خەریكی بورسەو نرخی پشكەكانە، هێندە خەریكی سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵات نییە، هەروەها فرانسیس فۆكۆیاماش دەڵێت: سیاسەت بۆتە باشترین مەیدان بۆ پارە پەیداكردن، بۆیە ئەوەی بیەوێت دەوڵەمەند بێت، روودەكاتە سیاسەت و تەنانەت لەناو كۆنگرێسیشدا هێندەی یاساكان بۆ بەرژەوەندی دەستەبژێرێكی بازرگان دەردەكرێن، هێندە بۆ بەرژەوەندی گشتی نییە.
جیاكردنەوەی ئابووری و سیاسەت، یان بارزگانی و سیاسەت كە بەدرێژایی مێژووی ئەمریكا دووانەیەكی پێكەوە گرێدراوبوون بۆ شكۆی ئەمریكا، لەشەستەكانی سەدەی رابردووەوە وەرچەرخانی بەسەردا هاتووە و پشتگوێ خراوە، لە ئێستاشدا كە ئەم پشتگوێ خستنە بۆتە هۆكاری ئەوەی پێگەی جیۆپۆلیتیكی ئەمریكا بێتەخوارەوەو نەتوانێت سەركردایەتی جیهان بكات، یان سیستمی جیهانی بپارێزێت و كێشەكان چارەسەر بكات، مانای ئەوەیە كۆمارییەكان كە بە ئەمریكی پێی دەگوترێت پارتە گەورەو دێرینەكە (GOP) دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ میراتی باوكانی دامەزرێنەری كۆماری ئەمریكاو شكۆی ئەمریكا لەسەر بنەمای ئابووری و گرێدانی سەفقە دووبارە بگێڕنەوە، ئەمەش وەك چۆن لەكڕینی ویلایەتی ئەریزۆنا لە فەرەنسا رووبەڕووی ئەمریكا بووە دووهێندە زیاترو بەمەش بووە هێزێكی كیشوەری گەورە لەهەرسێ ئەمریكای (باكوور و ناوەڕاست و باشوور) بەهەمان شێوە بەكڕینی ئەلاسكاش لە رووسیا بووە ئیمپراتۆریەتێكی جیهانی، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەمریكا چ لە وەرچەرخانی بۆ هێزێكی كیشوەری بێ هاوتاو پاشانیش وەرچەرخانی بۆ ئیمپراتۆریەتێكی جیهانی بە رێگەی بەكارهێنانی ئابووری بووبێت، وەك ئامرازێك بۆ شكۆی جیۆپۆلیتیكی ئەمریكا، ئەوا ئێستاش كێشەی ئەمریكا ئابووری و بارزگانی نییە، بەڵكو كێشەی شكۆی جیۆپۆلیتیكی و نەتوانینی چارەسەركردنی كێشەكانی ناوخۆی ئەمریكاو جیهانیشە.


ئەو دروشمەی ترەمپ لەهەڵبژاردنەكان بانگەشەی بۆ دەكرد، بیرنی ساندرزیش كە خۆی كاندید كردبوو لەناو حزبی دیموكراتیدا بەرزی كردبووەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە بۆ دیموكراتەكان ساندرز-یان نەكرد بەكاندیدو هیلاری-یان هەڵبژارد، بەڵام كۆمارییەكان لەگەڵ ئەوەی بەشێكی زۆریان ترەمپ-یشیان بەدڵ نەبوو و دەنگیان پێنەدا، بەڵام هەر ترەمپ بەكاندید مایەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە بەكارهێنانی ئابووری وەك ئامرازێك بۆ گێڕانەوەی شكۆی ئەمریكا، ئەمە بەرنامەی سیاسیی حزبی كۆمارییەكانە، سیاسەتی بەكارهێنانی ئابووریش وەك ئامراز بۆ شكۆی جیۆپۆلیتیكی ئەمریكا، تەنیا بە بزنسمان و ئەو خاوەن كۆمپانیانە جێبەجێ دەكرێت كە دەتوانن لەبازاڕی كاردا سەفقە بكەن واتە ( Dealmaker) نەك سیاسەت دروستكەر واتە ( Policymaker).
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا سەفقە دروستكەر چۆن دەتوانرێت بگۆڕێت بۆ سیاسەت و چارەسەكردنی كێشەكان؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش رۆبەرت بلاویل هاونووسەری كتێبی (شەڕ بە ئامرازی دیكە) دەیداتەوەو دەڵێت: دەبێت ئابووری بكرێتە ئامراز بۆ گۆڕینی رەفتار و ئەقڵییەت و بڕوابوون بەدیموكراتی. بەدیوێكی دیكە، ستیفن هادلی راوێژكاری پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا دەڵێت: لەئیدارەی داهاتووی ئەمریكادا ئەو پرۆسەی پێی دەڵێن (بونیادنانی دەوڵەت، یان بونیادنانی نەتەوە) ئەمریكا درێژەی پێنادات، بەدیوێكی دیكەدا ئیدی ئەمریكا بەناوی (دەوڵەتی هاوچەرخ و سیستمی دیموكراتی) هیچ شتێك بەسەر هیچ دەوڵەت و نەتەوەیەكدا فەرزناكات، بەڵكو دەبێت نەتەوەو دەوڵەتەكان تێڕوانینی راشكاوانەی خۆیان وەك پرۆژە بە روونی بخەنەڕوو، هەروەها هەر خۆشیان توانای سەركردایەتی ئەو پرۆژەیەی خۆیان هەبێت، ئەوجا ئەمریكا لەپرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت، یان نەتەوە هاوكارییان دەكات.

پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە ئەم وەرچەرخانە گەورە و گرنگە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە فەشەلی ئەمریكا لەدووبارە بونیادنانەوەی عێراق و ئەفغانستان و بەرهەمهێنانی داعش لەبری دیموكراتی دەیداتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەمریكا لەهەردوو شەڕی عێراق و ئەفغانستان و لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئەو دوو دەوڵەتە زیاتر لە 6-8 ترلیۆن دۆلاری خەرجكردووە، ئاكامەكەشی ئەوەیە سوننەو شیعە، عەرەب و فارس و تورك و ئەفغانی هەموویان بەیەك دەنگ بە ئەمریكا دەڵێن شەیتانی گەورە، بەڵام لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی و لەمیانەی پرۆژەی مارشاڵ لەماوەی پێنج ساڵدا تەنیا 4 ترلیۆن دۆلاری خەرجكرد، دەبینین لەدوای كەمتر لە25 ساڵ لەتەوابوونی شەڕی دووەمی جیهانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی دەستی پێكرد، كە ئەم شەپۆلە لەماوەی كەمتر لە 15 ساڵدا رانەوەستا هەتا دیواری بەرلینی رووخاند، بەڵام ئەو پارەو قوربانییەی ئەمریكا لەماوەی 15-16 ساڵی رابردوو خەرجی كردووە، داعشی بەرهەمهێناوە كە مەترسیی داعش گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بیرمەندان بڵێن ئەمریكا ئەزموونی ئیمپراتۆریەتی رۆما دووبارە دەكاتەوە و بەدەستی تیرۆریستان دەڕووخێت.

بۆ ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واقیعەكە پێمان دەڵێت، ئیسرائیل بەكردەیی و بەتەواوەتی جێگەی هەژموون و باڵادەستی پێشانی ئەمریكای لەناوچەكە گرتۆتەوە، مەترسیی هەژموونی ئێران لەسەر دەوڵەتانی ناوچەكەو كەنداو سعودیە وایكردووە كە دەوڵەتانی عەرەبی لەدژی ئێران، بیر لەهاوپەیمانی لەگەڵ ئیسرائیل بكەنەوە. سەبارەت بەم وەرچەرخانە دیپلۆماتكارانی توێژەر لەناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە، ئەم وەرچەرخانە بەمەترسییەكی گەورە بۆ نفوزی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەدەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئیسرائیل نەك كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراستی پێ چارەسەر ناكرێت، بەڵكو ئیسرائیل خۆی بەشێكە لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێویستی بە ناوبژیوانێكە كە كێشەكانی خۆی بۆ چارەسەر بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەمریكا نەك هەر خۆی نفوزی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆتایی پێدێت، بەڵكو وەك ئێستا دەیبینین رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتەواوەتی بۆتە كێشە بۆ ئاشتی و ئاسایش لەجیهاندا. وەك هەموو راپۆرت و راپرسییەكانیش ئاماژەی پێدەكەن، كێشەی سەرەكیی رۆژهەڵاتی ناوەراست نەبوونی حوكمڕانی باش و نەبوونی ژێرخانێكی ئابووری پتەوە كە خۆشگوزەرانی و كەرامەت بۆ تاكەكانی دروست بكات، بۆیە ئەگەر ئەمریكا چۆن لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی رێگەی نەدا دەوڵەتانی ئەوروپی دوچاری تەنگژەیەكی ئابووریی ئەوتۆ ببنەوە كە پەنا بۆ كۆمۆنیستی بەرن، بەهەمان شێوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش پێویستی بەپلانێكی هاوشێوەی مارشاڵە بۆ ئەوەی خەڵك ناچار نەبێت دوای داعش و هاوشێوەكانی داعش بكەوێت.

كوردستان وێستگەی یەكەم دەبێت
لەنەخشەی جیۆپۆلیتیكی ئەمریكادا

هەموو ئەو راپۆرتانەی هەتا ئێستا وەك پێشنیارو راسپاردە بۆ سیاسەتی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەخرێنەڕوو، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە باشترین شوێن كە ئیدارەی داهاتوو بیكاتە دەستپێك بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست عێراقە، تەنیا سیستمێكی حوكمڕانیش لەهەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەو ئاستەدا پەرەی پێبدرێت و پێویستی بە دەستكاری ریشەیی نەبێت، سیستمی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستانە. لەمەش زیاتر بۆ ئەوەی هاوكێشەی سیاسی ئاسان بێت و ئاڵۆزی زیاتری تێنەكەوێت، پێشنیارەكان بەو ئاراستەیەن یەكەمجار كێشەی نێوان عێراق و كوردستان لەچوارچێوەی جیابوونەوەیەكی ئاشتییانە چارەسەر بكرێت، ئەوجا كێشەی عێراقی عەرەبی چارەسەر بكرێت.

ئەو خاڵ و تایبەتمەندییانەی وادەكات، ستراتیژیەتی ئابووری وەك ئامراز بۆ ئامانجی جیۆپۆلیتیكی یەكەمجار لەكوردستان جێبەجێ بكرێت ئەمانەن:
1. پێكهاتەی كوردستان لەگەڵ ئەوەی پێكهاتەیەكی فرەنەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی جیاوازە، بەڵام بەشێك نییە لەشەڕی نێوان شیعەو سوننە و سەرۆكی كوردستان هەر لەدوای ساڵی 2003وە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق رایگەیاندووە كورد دەبێتە بەشێك لەچارەسەری كێشەی نیوان شیعەو سوننە، بەڵام نابێتە بەشێك لەو كێشەیە.

2. ماوەی 25 ساڵە سەركردایەتی سیاسیی كوردستان و حزبەكانی كوردستان روانگەی راشكاوانەی خۆیان بۆ شێوازی حوكمڕانی بۆ جیهان سەلماندووە، كە هەموو حزبەكان بەئایینی و عیلمانی و نەتەوەییەوە، بروایان بەسیستمێكی دیموكراتی و فرەیی و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان هەیە، لەمەش زیاتر كە خاڵی بەهێزی كوردستانە، سەركردایەتی سیاسی كوردستان سەلماندوویەتی هەمان توانای سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردنی سیستمێكی لەوجۆرەی هەیە كە هەم توانای سەركردایەتیكردنی سوپا و هەم توانای تێكشكاندنی تیرۆریستانیشی هەیە.

3. سیستمی حوكمڕانیی كوردستان ژینگەیەكی سیاسیی ئەوتۆی دروستكردووە، كە فیكری توندڕۆیی تێیدا سەرنجڕاكێش نەبێت، بەپێچەوانەوە لەزۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا بە ئەمریكاشەوە، ئێستا ئایدیۆلۆژیەتی توندڕۆیی ئەوجا ئیسلامی بێت، یان غەیرەئیسلامی سەرنجڕاكێشە و خەڵك دوای دەكەوێت و زوو بڵاودەبێتەوە.
4. كوردستان لەشەڕی دژی داعش سەلماندی، گرنگیی سلیكۆن ڤالی بۆ سەركەوتنی شۆڕشی تەكنەلۆژی چەندە، گرنگیی كوردستانیش بۆ شۆڕشی بەتاڵكردنەوەی ئەفسانەی داعش هێندە گرنگە، بۆیە ئەگەر سلیكۆن ڤالی بە پایتەختی شۆڕشی تەكنەلۆژی لەقەڵەم بدرێت، ئەوا كوردستان بۆ شكۆی مرۆڤایەتی پایتەختی تێكشكاندنی تیرۆریستانە.

ئەگەر لەسەر بنەمای ئەم تایبەتمەندییانەی كوردستان، ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا هاوكاری كوردستان بكات بۆ ئەوەی زیاتر بەرەو پێشەوە بچێت و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام لەهەموو سێكتەرەكان دەست پێبكات و سەركردایەتی سیاسی كوردستانیش خۆیان سەركردایەتی ئەو پرۆسەیە بكەین، ئایا پابەندبوونی كوردستان وەك هاوپەیمانێك بە ئەمریكاوە دەگاتە چ ئاستێك؟ ئایا كوردستان نابێتە گرنگترین ناوچە بۆ شكۆی جیۆپۆلیتیكی ئەمریكا؟ لەوانەیە وەڵامی ئەم پرسیارە كۆنتراكتی ئیكسسۆن مۆبیل لەگەڵ كوردستان بیداتەوە، ئایا كۆنتراكت لەگەڵ كوردستان بۆ ئیسكۆن مۆبیل گرنگترە، یان عێراق؟ بێگومان ئەوەی كەس مەزندەی نەدەكرد، ئەوە بوو كە ئیكسۆن مۆبیل عێراق بە كوردستان ناگۆڕێتەوە، لەبەر ئەوەی كۆنتراكتی ئیكسۆن مۆبیل لەگەڵ عێراق لە رووی ماددییەوە قازانجی زیاتر بوو، بەڵام كە كوردستانی هەڵبژاردو نەچووە ژێر گوشاری عێراقەوە، ئەمە مانای ئەوەیە تایبەتمەندیەكانی كوردستان لای ئیكسۆن مۆبیل لە قازانجەكانی عێراق باشترە، هەروەها پێشتر زۆر جار دیپلۆماتەكانی ئەمریكا بەكوردیان دەگوت: كارێك مەكەن لەنێوان ئەنكەراو هەولێر، ئەنكەرا هەڵبژێرین، بەڵام رەفتاری 12-10 ساڵەی رابردووی توركیا بەرامبەر ئەمریكا سەلماندی ئەمریكا لەساڵی 2003 ئەنكەرای لەدەست چوو، بەڵام هەولێر فریای كەوت، لەساڵی 2014 ش كە داعش هات، ئەنكەرای لەدەست چوو، بەڵام هەولێر وەك هاوپەیمان لەگەڵی مایەوە، ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت ئەمریكا زیاتر لە 70 ساڵە لە رێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ توركیاو دانانی توركیا بە ئەندامی ناتۆ و ئەو هەموو هەوڵەی ئەمریكا بۆ ئەوەی توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، بەڵام وەك ئێستا دەیبینین ئەو رای گشتییەی لەناو توركیا دژی ئەمریكایە، لەوانەیە لەوڵاتانی عەرەبی ئەو ئاستە دژی نەبن، بەڵام لە كوردستاندا كە هەتا ئێستا ئەمریكا وەك پێویستیش هاوكاری نەكردووە، رای گشتی دژی ئەمریكا بوونی نییەو كوردستان تەنیا وڵاتە گوڵ پێشكەشی ئەمریكییەكان دەكات، هەر بۆیە ئەگەر بە هاوشێوەی كۆریای باشوور هاوكاری كوردستان بكرێت، ئەوا ئەگەر سیئۆل تەنیا لە دەریای باشووری چین و لە رووبەڕووبوونەوەی كۆریای باكوور خاڵێكی جیۆپۆلیتیكی بێت بۆ نفوزی ئەمریكا، ئەوا هەولێر نەك هەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵكو لەتەواوی هاوپەیمانی دژەتیرۆر و رێزگرتنی پێكەوەژیان و فرەیی ئەو پێگە جیۆپۆلیتیكییە جیهانییە دەبێت بۆ ئەمریكا كە تەواوی ستراتیژیەتی خۆی لەهەولێرەوە بەسەركەوتوویی جێبەجێ بكات.ش