شارۆن لینزەی پرۆفیسۆر لەبواری سۆشیۆلۆژی لەزانكۆی ڤانگوارد (Vanguard University) لەباشوری كالیفۆرنیا. بەكالۆریۆسی لە لێكۆڵینەوە كۆمەڵایەتیەكان هەیە و دكتۆرای لەبواری سۆشیۆلۆژی لەزانكۆی ئیندیانای ئەمریكی هەیە و ماستەری لەیاسا نێودەوڵەتیەكان هەیە. لەزانكۆی ڤانگوارد و زانكۆی شاهانەی بەریتانی و چەندین زانكۆ و سەنتەری تر وانەی داوەتەوە. چەندان كتێب و وتار و لێكۆڵینەوەی لەسەر كورد و ئافرەتی كورد نووسیوە و تائێستا پێنچ جار سەردانی كوردستانی كردووە و بە شێوەی مەیدانی چەندین لێكۆڵینەوە و چاوپێكەوتنی ئەنجامداوە. گوڵان لەتەوەری ئەمجارەیدا لەبارەی ستراتیژییەتی سیاسی پەرەپێدان لەكۆمەڵگای كوردستان ئەم دیمانەیەی لەگەڵ ئەنجامدا.
* وەك دەزانن سیستمی پارێزی كۆمەڵایەتی (Social Security) لەبنەڕەتدا سیستمێكە بۆ رزگاركردنی كەسانی هەژار و كەمدەرامەت لەهەژاری و بێكاری و دابینكردنی ژیانێكی باشتر بۆیان هاتۆتەكایەوە، لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئەمڕۆی سیستەمی سیاسی عێراق و هەرێمی كوردستان تاچەند كاری بۆ خوڵقاندنی ئەو سیستمە كردووە؟ یان لەكوێی ئەو سیستمەدایە؟
- بارودۆخی ئێستای ئابووری زۆر جێگای سەرنجپێدانە. سیستەمی پارێزی كۆمەڵایەتی خۆی پرۆگرامێكە بۆ پاراستنی ئەو كەسانەی بێ كار و دانەمەزراون و خواردنیان كەمە و شوێنی ژیان و مانەوەیان نییە. سیستەمی مرۆڤپەرستی مرۆڤدۆستان داوا لەكۆمەڵگا دەكەن شتێك بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامبدات بۆئەوەی ئەوجۆرە كەسانە لەهەژاری و برسان نەمرن. بۆیە پێویستە ئاڵتەرناتیڤێك هەبێت بۆ كۆمەككردنی ئەو كەسانەی ناتوانن یارمەتی خۆیان بدەن. مەترسی ئەوەش لەسەر سروشتی مرۆڤ چییە، چونكە ئێمە ئەو كێشەیەمان لەئەمریكا هەیە، واتە تا چەند تۆ مرۆڤ بێبەش دەكەیت لەشەڕەفی كاركردن و بۆ نموونە كاركردن لە پێناو ژیانی خۆیان. كاتێك ئابوری بەرەو باشتر دەچێت و ئەوانیش بەردەوام پشت بەیارمەتی و پێدانی خۆراك و شوێنی نیشتەجێبوونی دەوڵەت دەبەستن، واتە تا چ ئاستێك تۆ شكۆ و سەربەرزی ئەوانت دوور خستووەتەوە لە كاتێكدا ئەوان ئێستا بۆ پەیداكردنی خۆراكی خێزانەكەیان پشت بەخۆیان نابەستن. لێرەدا ئەمە خاڵی گرنگە و دەبێت ئاگاداری بین.
* هەندێك پێیانوایە ئەو سیستمە، سیستمێكی بەسەرچووە و زیانی لەو وڵاتانەدا هەبوو، كە دەوڵەت بەهۆی هزری سۆشیالیزمەوە كۆمەڵگەی بەڕێوەدەبرد، ئایا ئەو بۆچوونە تاچەند هەقانییەت لەخۆدەگرت؟
- لەئەمریكا كە خاوەنی سیستەمگەلێكی پارێزی كۆمەڵایەتی گەورەیە، نەمزانیوە لەهیچ ویلایەتێك ئەو سیستەمە بەسەرچووبێت و ئێستا خەڵك هیچ شتێك پشتگیریان نەكات. بەهەمان شێوە سیستەمی پارێزی كۆمەڵایەتی ئەوروپایش بەسەرنەچووە. لەڕاستیدا كێشەكە ئەوەیە، سیستمی پارێزی كۆمەڵایەتی (Social Security) ساڵ بەساڵ گەورەتر و فراوانتر دەبێت و بەشێكی زۆری بودجەی نیشتمانی بۆخۆی دەبات و بەو هۆیەوەش بودجەیەكی كەمتر بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە گرنگانەی تر دەمێنێتەوە كە حكومەت دەیەوێت بیكات، مەبەست ئەوەیە پشت بەستن بەو سیستەمە بەردەوام زیاتر دەبێت و بەرەو فراوانی دەچێت.
* بەڵام گەر بەدیوێكی دیكە تەماشای مەسەلەكە بكەین، دەبینین ئەو سیستمە سیاسیانەی وابەستەی بازاڕی ئازادن و بەفەلسەفەی سەرمایەداریی دەوڵەت بەڕێوەدەبەن، بەشێویەكی دیكە هەوڵیان بەو ئاراستەیە ناوە، ئایا لەهەرێمی كوردستاندا چۆن دەتوانین سوود لەهەردوو تەجرەبە وەربگیرێ لەكاتێكدا عێراق تائێستا لەنێوان هەردوو فەلسەفەدا گەمە دەكات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باش و گرنگ بوو، چونكە سروشتی مرۆڤایەتی دەردەخات. بۆ نموونە ئەگەر ڕێچكەی یەكێتی ئەوڕوپا، سوید یان بەریتانیا بگریتەبەر، كە هەندێ جار ڕێژەی باج دەگاتە 75%، ئەمە وا لە خەڵك دەكات هەوڵی بەدەستهێنانی زیاتر نەدەن و كار نەكەن. یان ئێمە لە ئەمریكا سكاڵا دەكەین، چونكە ڕێژەی باج لەوێ 33% و دەڵێین زۆر بەرزە. ئەگەر بتەوێت بەرهەمهێنان بكەیت و لەكاردا سەركەوتووبیت دەبێت ڕێژەی باج كەم بكرێتەوە، چونكە كاری بچووكیش پشتێنەی ئابوریی ئەمریكایە. دەبێت ڕێژەی باج بەردەوام كەم بكرێتەوە. بۆیە پێموایە كوردستان دەتوانێت لە هەردوو مۆدێلێكەوە ئەزموون وەربگرێت. ئایا دەیانەوێت باج بە ڕێژەی 75% وەربگرن لە كاتێكدا حكومەت بیمەی تەندروستی و خزمەتگوزاریە كۆمەڵایەتی و ئەمنی و پەروەردەییەكان بدات یان دەیانەوێت زیاتر بڕیارەكان و سەربەخۆییەكان بۆ خەڵك جێبهێڵن تاكو بڕیاری لەسەر بدەن؟ وەك ئەوەی مۆدێلی سەرمایەداری دەیكات. ئێستا لە ئەمریكا دیموكراتەكان دەیانەوێت ڕۆڵی فیدڕاڵی لە ژیانی تاكەكەسیمان فراوان بكەن، بەڵام كۆنسەرڤاتیڤ و كۆماریەكان دەڵێن وا باشترە هەندێ شكۆ و سەبەخۆییمان بۆ جێبهێڵن یان ئەوەتا وەك ئەوروپامان لێ دێت. ئەمەش لەكۆتاییدا نەك هەر زیان بەحكومەت دەگەیەنێت بەڵكو زیان بەچینی هەژاریش دەگەیەنێت.
* لەوڵاتێكدا گەر بێكاری و هەژاری بەڕادەیەكی زۆر بڵاوبێ لەوانەیە دامەزراندنی تۆڕی پارێزی كۆمەڵایەتی وەسیلەیەكی تەواو سەركەوتوو نەبێ بۆ خوڵقاندنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و دابینكردنی ژیانێكی خۆشگوزەران، بەڕای ئێوە جگە لەو پارێزییە پێویستیمان بەچ رێگە و سیستمێكی دیكە هەیە؟
- كاتێك تۆ خزمەتگوزاری بۆ هەژاران و بێكاران دابین دەكەیت كە بارودۆخی ئابووری باش نەبێت، مەبەستم ئەوەیە كەسێك دەبێت خەرجیەكەی بدات. مۆدێلی ئەوروپی یان مۆدێلی دیموكراتیی كۆمەڵایەتی بەدروستی وەڵامی ئەو پرسیارە ناداتەوە كە ئەگەر حكومەت هەموو خزمەتگوزاریەكان دابین بكات كێ ئەو پارەیە دابین دەكات؟ بۆیە لێرەدا مەترسی دروست دەبێت، سەرەڕای ئەو گریمانەی كە هەمیشە پارە پەیدا دەبێت بەڵام ئەوەی ڕوودەدات ئەوەیە تۆ داوای باج لەو ژمارە كەمەی بەرهەمهێنەرە سەربەخۆیانەدەكەیت كە بەرهەمدەهێنن. ئێوە خاوەن ڕێكخراوێكی زۆری ناحكومین، خاوەنی مزگەوت و كەنیسەیەكی زۆرن، ئێمە لەئەمریكا خاوەنی نەریتێكی خۆبەخشانەی زۆر بەهێزین، ئێمە خاوەن بەرزترین ڕێژەی خۆبەخشین و كەسانی خۆبەخشین لەجیهاندا، ئەمەش بەهۆی ڕەوشتی چاكە و بەخشینە كە لەئایینەوە سەرهەڵدەدات. بە بۆچوونی من ئەگەر كوردستان تیژبین بێت، كە پێموایە بەو شێوەیە چونە ئازادیەكی فراوانی ئایینی بۆ هەموو كەسێك دەستەبەر كراوە. ئەگەر زیرەك و دووربین بن سەربەخۆیی ڕەها بەكەرتە ئایینیەكان دەدەن، هەر لە موسڵمان و مەسیحی و جولەكە تا دەگاتە یەزیدی و ئایینەكانی تر تاكو گەشە بەڕێكخراوە ناحكومیەكانیان بدەن. پێویست ناكات حكومەت وەك ئەوروپا تاكە لایەنی جێبەجێكار بێت، ئەوروپیەكان پێیانوایە تەنها حكومەت دەتوانێت ئەو كارانە بكات، ئەو هەڵەیەكی گەورەیە. لەو ڕووەوە پێموایە ئەمریكا باشتر و پێشكەوتووترە و تێدەگەن كە كەرتی چاكە و بەخشینی تایبەتیی ڕێكخراوە ناحكومیەكان گەورەترین كەرتی بەخشینە لەجیهان و لەئاستی ئەو كەرتە كەم ناكەنەوە و پشتگوێی ناخەن. پێویستە ئازادییان پێ بدەیت و ئەوانیش دەتوانن یارمەتیەكی زۆر پێشكەش بكەن.
* بەڕای ئێوە دەستەبەری كۆمەڵایەتی (تأمین الاجتماعی) چۆن دەتوانێ خزمەتی سیستمی پارێزی كۆمەڵایەتی بكات؟
- ناڵێم دەستەبەری كۆمەڵایەتی پێویستە و گرنگە بەڵام دەبێت سنووردار بێت و هاوسەنگ بكرێت. ئێمە لەئەمریكا فێڵ و ساختەی زۆرمان هەبووە بەتایبەتی لەچاودێری تەندروستی، ملیۆنان دۆلار لەحكومەت وەرگیراوە بەناوی چاودێری تەندروستی لە كاتێكدا ئەو كێشەیان نەبووە. ئەمەش گەندەڵیە لەناو سیتمەكەدا دەكرێت. خۆی سیستمەكە بۆ یارمەتی دانی ئەو كەسانە دروست كراوە كە ناتوانن یارمەتی خۆیان بدەن. لەم حاڵەتەدا با بڵێین نەخۆشێكی دڵت هەیە و پێویستی بە نەشتەرگەری دڵ هەیە و پارەی ئەنجامدانی ئەو نەشتەرگەریەی نییە، تەنانەت ڕەوشتی ئایینی مرۆڤایەتی ناهێڵێت هەروا بە ئاسانی بمرن، تۆش پارەی نەشتەرگەریەكەی دەدەیت و یارمەتی دەدەیت، بەڵام ناتوانیت ڕەوشت و ئێتیكێكی وەها فێری خەڵك بكەیت كە حكومەت خودایە و هەموو شتێكت بۆ دابین دەكات و پێویست ناكات تۆ هیچ بكەیت. نابێت حكومەت وەك دایك و باوك بێت و كاتێك برسیت دەبێت نانت پێبدات و گەر پێویستیەكت هەبێت بۆت پڕبكاتەوە، وەك ئەوەی دانیمارك و سوید دەیكەن. ئافرەت لەسوید پێویست ناكات هاوسەرگیری بكات لەبەرئەوەی حكومەت جیگای هاوسەری بۆ گرتۆتەوە، ئەو ئافرەتە پێویستی بە پیاوێك نییە خەرجیی تەندروستی بدات حكومەت بۆی دەدات، پێویستی بە پیاو نییە خۆراكی بۆ پەیدا بكات حكومەت بۆی پەیدا دەكات، بۆ هیچ شتێك پێویستیی بە پیاو نییە چونكە حكومەت وەك مێردی وایە. ئەو ڕێگایەش سودی نییە. بۆیە پێموایە ئێوە پێویستتان بەپارێزی كۆمەڵایەتی هەیە تەنها بۆ حاڵەتی تەنگەتاوی، بەڵام با كورد وەك ئەوروپیەكان تەنها پشت بەحكومەت نەبەستن و با كورد بەردەوامی بە سەربەخۆیی تاكەكەسی و ڕاستگۆیی خۆی بدات و كاتێك دەكەوێتە سەرپێیان و كاری دەست دەكەویت بەرهەمی باشی دەبێت. چونكە مرۆڤ زوو فێردەبێت و بەمشێوەیە كاردانەوەی دەبێت كە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، ئەگەر وەك منداڵ ڕەفتاری لەگەڵدا بكرێت و نانی پێ بدەیت ئەوا هەروەك منداڵ دەمێنێتەوە.
* بەشێك لەبیرمەندان سەنتێز و جۆرە تێكەهەڵكێشێك لەنێوان پەرەپێدانی مرۆیی یان كۆمەڵایەتی دەكەن و پێیانوایە بێ دەسەبەركردنی كۆمەڵایەتی (تأمین الاجتماعی) مەحاڵ و ئەستەمە پەرەپێدانی مرۆیی بێتە كایەوە، لەمبارەیەوە رای ئێوە چییە؟
- من پێموایە ئەمە لەنرخ كەمكردنەوە و بڕوا نەبوونە بەعەقڵ و مێشكی مرۆڤ كە وەك گیاندارێكی كۆمەڵایەتی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. وەك ئەوەی لەگەڵ سەگدا دەكرێت، نانی پێدەدەیت و زەنگەكە لێ دەدەیت، زەنگی بۆ لێدەدەیت و نانی پێدەدەیت و بیست جار دووبارەی دەكەیتەوە، تەنانەت كاتێكیش زەنگ لێدەدەیت و نانی پێنادەیت ئەو هێشتا لیك دەردەكات. مرۆڤ بەمشێوەیە نییە. مرۆڤ بیركردنەوەی هەیە و پلانی هەیە و كاردانەوەی هەیە، هێندە تێنەگەیشتوو و گیاندارانە نین كە پێویست بكات بە شێوەیەك ڕەفتاریان لەگەڵدا بكەیت وەك ئەوەی نیوەی مێشكیان لەدەستدابێت.
* ئامانجی سەرەكی لەپەرەپێدانی كۆمەڵایەتی دروستكردنی گۆڕانی ئیجابیە لەكایە جیاوازەكانی كۆمەڵدا، یان گەشەكردنیانە لەڕووی فیكری و كولتووری و ئابوورییەوە، لێرەوە رۆڵی میدیا و نێوەندەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی چی دەبێت؟
سەرەتا پێموایە ئێمە بڕوا و بایەخێكی زۆرمان بەكۆمەڵگا داوە. سەیری وڵاتانی جیهان بكە كۆمەڵگا وێرانی كردووە، هەڵەی زۆر گەورەیان كردووە. ئێمە لەسەرتاسەری جیهان بەرەو پاشەكشە و دواكەوتن ڕێ دەكەین. من پێموانییە كۆمەڵگا بتوانێت هەموو ئەو شتانە ئەنجامبدات كە پێویستن. پێشموانییە بتوانن پێشبینی ئاكامی پرۆگرامە كۆمەڵایەتیەكان بكەن. بەڵام خاڵێكی زۆر گرنگ هەیە دەربارەی گرنگیی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، چونكە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سەربەخۆیی و بەرپرسیاریەتی مەیدانی دەخەنە سەر شانی خەڵك نەك حكومەت، دەیخەنە سەر شانی حكومەت و پێیاندەڵێن ئێوە كاربكەن و بەشێوەیەكی دیموكراتی تێكەڵی یەكتر ببن، ئێوە خۆتا هاریكاری لەگەڵ یەكتربكەن و كاری خۆبەخشانە لەپێناوی یەكتر بكەن و دەتوانن زۆر شت بەبێ حكومەت ئەنجامبدەن، هەموو شتێك نا بەڵام هەندێ لەشتەكان. با ڕێگە بە خەڵك بدەین ڕۆڵێكی گرنگ لەیارمەتیدانی خۆیان بگێڕن. لێرەدا كوردستان گەورەترین و سەرسوڕهێنەترین وانە و دەرسی هەیە كە دەتوانێت فێری ببێت و لێیبكۆڵێتەوە، ئەویش هێزی خەڵكە لەناو ڕێكخراوە ناحكومیەكان و نێوەندەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی. هێزی خەڵك سامانێكی گەورەیە و دەتوانرێت بۆ هاندان و یارمەتیدانی یەكتر و دروستكردنی بناخەی بزوتنەوە دیموكراتیەكان بەكاربهێنرێت و بۆ سوودی هەمووان كەڵكی لێوەربگیرێت. با وا بیرنەكەینەوە تەنها حكومەت دەتوانێت ئەو كارە بكات، با خەڵكیش دەستی تێدابێت، ڕەنگەهاوڵاتیان كاری باشتر لەحكومەت بكەن.
* ئەی لەبارەی ڕۆڵی راگەیاندنەكان چ سەرنجێكتان هەیە؟
- ڕۆڵی میدیا زۆر گرنگە. ئێمە بۆ نموونە لە ئەمریكا كێشەی زۆرمان لەگەڵ میدیا هەبووە و لەهەمان كاتیشدا شانازیەكی زۆری پێوە دەكەین. میدیا لە بنەڕەتدا دەبێت ئازاد و سەربەخۆ بێت. بەڵام ئێستا لەگەڵ ئۆباما كەوتوونەتە داوی خۆشەویستیەوە و پێیانوایە هەر شتێكی ئێستا دەیكات هیچ هەڵەیەكی تێدا نییە. پێموایە كەمێك ساویلكانە سەیری مەسەلەكە دەكەن و باشترە بەمشێوەیە نەبێت و بابەتیانە سەیری ڕووداوەكان بكەن. بەڵام میدیا گرنگە، چونكە دەتوانم بڵێم 90%ی خەڵك ئەو شتانەی فێری بوون لەو شتانەی میدیا دەیڵێت فێری بوون. زۆربەی خەڵك لەهەر كۆمەڵگایەكدا بێت نازانن بیر لەچی بكەنەوە جگە لەو شتانەی میدیا نەبێت كە پێیانڕادەگەیەنێت. بۆ نموونە تەنانەت باس و خواسەكانیش لەمیدیاوە وەردەگرن وەك تەلەڤزیۆن و ڕادیۆ و ڕۆژنامە و ئینتەرنێت، بۆیە میدیا ڕۆڵێكی گەورەی هەیە، بۆ نموونە وڵاتێكی دیكتاتۆری سەیر بكەین، وەك عێڕاقی سەردەمی سەدام حسێن، مەبەستم ئەوەیە خەڵك تەنها بیری لەو شتانە دەكردەوە كە ئەو دەیویست بیری لێ بكەنەوە، هەڵوێستەكانیشیان تەنها لەلایەن سەدام حسێنەوە ئاراستە دەكرا. بەڵام ئەگەر خەڵك لە ڕێگەی میدیایەكی دیموكراتی و ئازاد فێركرا و ڕا و بۆچوونی جیاوازیان هەبوو، ئەوا ئەو مێشكەی خودا پێیداون گشت كێشەكان چارەسەر دەكات و ڕۆشنبیر دەبێت و ڕەخنە دەگرێت و لەگەڵ خۆی و ئەوانی تر گفتوگۆ دەكات. میدیا هۆكار و بزوێنەرە. بۆیە پێویستمان بە میدیای ئازاد و هەمەجۆر هەیە، پێویستمان بە كۆمەڵێك میدیا هەیە كە ڕا &