دكتۆر عزەت مەلا عەلی خاوەنی بڕوانامەی كارگێڕی لە زانكۆی تەهران(Management ph.D)كە ئێستاكە راوێژكاری ئابووری و سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی و دارایی یە لەئەنجومەنی وەزیران، لە وەڵامی چەند پرسیارێكی گۆڤاری گوڵاندا ئاماژەی بەو هەنگاوانە دا كە لە دوای پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەبواری چاكسازی ئەنجامی داوە، بەتایبەت لەبواری رەفتاركردنی فەرمانبەران لەگەڵ موراجیع و پەیڕەوكردنی شەفافییەت لە تەندەرات و چەندین بواری تر. هاوكات چەند پێشنیارو بۆچوونێكیشی سەبارەت بەیاساو رێنماییەكانی تایبەت بەوەبەرهێنان و لابردنی خانەنشینكردنی پەرلەمانتاران و نەدانی مونحەی حزبە سیاسییەكان خستەڕوو، لێرەدا بەپێویستی دەزانین پوختەی وەڵامەكانی بەڕێزی بڵاو بكەینەوە..

سیستمی رەفتاری فەرمانبەرانی حكومەت دەرچووەو لەماوەی سێ مانگیشدا ئەم سیستەمە دەچێتە قۆناغی پراكتیكییەوە

لەناو هەموو حكومەت و حكومڕانییەكی باش و سەركەوتوودا پێویستە بۆ پرۆسەی ریفۆرم و چاكسازی بەرنامەیەكی بەردەوام و درێژخایەن هەبێت، بەڵام تا ساڵی 2004 بەحوكمی ئەوەی بودجەیەكی زۆر كەم لەبەردەستدا بووە، هەر بۆیە حكومەتی هەرێم خاوەنی بەرنامەیەكی كورتخایەن بوو و تەنیا بەشی بەڕێوەبردنی كارەكانی دەكرد، لەدوای ئەو بەروارەوەو لەگەڵ یەكگرتنەوەی ئیدارەو دەستپێكردنی كارەكانی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی پێشووی حكومەت كە بە خاڵی وەرچەرخان لەپرۆسەی حوكمڕانی كوردستان دادەنرێت، ئەو كات بۆ یەكەمین جار لەمێژووی هەرێمەكەدا دەسەڵاتی دادوەری لەدەسەڵاتی جێبەجێكردن جیاكرایەوەو دواتر دادگای كارگێڕی دامەزرا بەمەبەستی چاكسازی و بەدواداچوونی لادانەكان لەیاسا ئەمەش هەنگاوێكی گەورەی ریفۆرمسازی بوو، لەلایەكی ترەوە بەهەماهەنگی لەگەڵ گەورە كۆمپانیایەكی ئەمەریكی بواری رەفتاری فەرمانبەرانی حكومەتی هەرێم رێكخرا..ئێستاكە دووهەفتەیە سیستەمی رەفتاری فەرمانبەرانی حكومەت دەرچووەو لەماوەی سێ مانگیشدا ئەم سیستەمە دەچێتە قۆناغی پراكتیكییەوە، كە سەرەتایەكی باشە بۆ چاكسازیی ئیداری، بەپێی ئەم سیستەمەش پێویستە هەموو فەرمانبەرانی حكومەت لەچوارچێوەو سیستەمێكی ئیداری مۆدێرندا رەفتار بكەن، كە لەبواری رۆتین و مامەڵەكردن لەگەڵ موراجیع رەنگدانەوەی دەبێت، ئەمەش هەمووی لەدوای بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی هەرێمەوە هات، كە ئەگەر لە ڕووی ئابوورییەوە بڕوانینە ئەم پەیامەی سەرۆكی هەرێم ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت، كە پێویستە پەیامەكە وەكو یەك سیستەم بۆ چاكسازی سەیر بكرێت و كەرتەكانی پەروەردەو فەرهەنگی و ئابووری و ئیداری و سیاسی و كشتوكاڵ و وەبەرهێنان بەیەكەوە بەستراونەتەوە، هەروەكو چۆن كێشەكانی گەندەڵی و رۆتین و مەحسوبیەت و نەبوونی شەفافییەتیش بەیەكەوە گرێدراون و چارەسەری یەكێكیان پێوەندی بەچارەسەركردنی ئەوانی تریشەوە هەیە، لەم روانگەیەوە پێویستمان بەبەرنامەی درێژخایەن هەیە و ئەولەویەتیش لەڕووی ئابووری و شەفافییەتی داراییەوە دێت.



چیتر تەندەرات و ئیحالە لە ئەنجومەنی وەزیران ناكرێت، ئەمەش بڕیاری پێ دەرچووە

سەبارەت بەچاكسازی لەبواری تەندەرات و كۆنترۆڵكردنی ئەم لایەنە گرنگە، سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی و دارایی لەئەنجومەنی وەزیران وتی : یەكێك لەو خاڵانەی كەلە پەیامەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێم باسكراوە پەیوەندی بەسیستەمی تەندەراتەوە هەیە، كە پێویستە گۆڕانكاری بنەڕەتی لەمبوارەدا ئەنجام بدرێت، خۆشبەختانە لەبەرواری 1/4 بەپێی رێنماییەكی وەزارەتی پلاندانان هاتووە كە پێویستە لەمەودوا هەموو گرێبەستەكان كە لەكوردستان دەكرێت لە ڕێگای راگەیاندنی شەفاف و ئاشكرا دەبێت، كە بوار بۆ هەموو كۆمپانیاكان و بیزنسكارانی ناوخۆیی و دەرەكی دەدات، تاوەكو لەمەودوا لەبواری تەندەرات بەشێوەیەكی شەفاف و لە ڕێگای كێبركێوە پرۆژەكان جێبەجێ بكرێن، ئەم خاڵە كە جەنابی سەرۆكی هەرێم ئاماژەی پێ كردووە گرنگە چونكە لە 30%ی بودجە لەبواری وەبەرهێنان و تەندەراتەوەیە، تەنانەت بە پێی یەكێك لە بڕیارەكانی چاكسازی جەنابی سەرۆكی هەرێم چیتر تەندەرات و ئیحالە لە ئەنجومەنی وەزیران نەكرێت و هەمووی بگەڕێتەوە بۆ وەزارەتەكان، ئەمەش بڕیاری پێ دەرچووەو چاوەڕوان دەكرێت لەمساڵدا دەرئەنجامێكی باشی لێبكەوێتەوەو شەفافییەتی تەواو لەبواری ئیحالەكردنی پرۆژەكان هەبێت، پێشترحكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو تواناكان و ئاسانكاری خستبووە گەڕ لەپێناو راكێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی و ناوخۆیی، تەنانەت سەرۆكی پێشووی حكومەتی هەرێم ئامادەیی نیشاندابوو بۆ وەبەرهێنەرەكان كە چییان پێویست بووایە بۆیانی دابین دەكردو راستەوخۆ لە ئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەگەڵ دەكردن و هانی دەدان بۆ وەبەرهێنان، خۆشبەختانە لە رابردوو ئەمە وایكردووە سیاسەتێكی سەركەوتوو بناغەی بۆ دانرێت،



پێویستە بەپێی ئەو قەبارەیەی وەبەرهێنان كە لەكوردستان هەیە پێداچوونەوە بەسیستەمی وەبەرهێنان بكرێت

لەتەوەرەیەكی دیكەی وەڵامەكانی بەڕێزیانەوە كە تایبەتە بە كەرتی وەبەرهێنان لەمبارەیەوە وتی : هەرێمی كوردستان لەبواری وەبەرهێنان زۆر پێشكەوتووەو بۆ نموونە هەولێر دەچێتە ریزبەندی چوارەم لەبواری دەرفەتی سەرمایەگوزاری، ئێستاكە بیزنسكارو وەبەرهێنەری زیاتر دێنە پێشەوە ئالێرەدا پێویستە پێداچوونەوەیەك بەو یاسایانە بكرێت كە تایبەتن بەبواری وەبەرهێنان، چونكە زەمینەیەكی باشترو یاسایی گونجاوتر رەخساوە بۆ بیزنسكاران و وەبەرهێنەران.
بۆچوونێك هەیە لەبواری وەبەرهێنان، كە تەملیككردن تەنیا بۆ پرۆژە ستراتیژییەكان بكرێت، بۆ ئەوەی وەبەرهێنانی گەورەو گرنگ ئەنجام بدرێت، بەتایبەتی لەبواری گەشتوگوزار و پیشەسازی و كشتوكاڵ و دروستكردنی كارگەو. تاد، بەمشێوەیە پێویستە بەپێی ئەو قەبارەیەی كە وەبەرهێنان لەكوردستان هەیەتی پێداچوونەوە بەسیستەمی وەبەرهێنان بكرێت، سەبارەت بە ستراكچەری وەبەرهێنان بەپێی بارودۆخی نوێ چەند خیاراتێك لەبەردەستدایە یەك لەوان دامەزراندنی وەزارەتی وەبەرهێنانە بەتایبەتی دوای ئەوەی قەبارەی وەبەرهێنان لەكوردستان گەیشتە 17 ملیار دۆلار، كە رەنگە سەرپەرشتیكردن و بەدواداچوونی پرۆژەكان لەلایەن وەزارەتێكەوە بەمیكانیزم و دەسەڵاتێكی باشترو بەهێزتر بڕوات بەڕێوەو چەندین لایەنی پۆزەتیڤی تر لەخۆ دەگرێت. خیاری دووەم یەكەی وەبەرهێنان لەناو خودی وەزارەتەكانی پەیوەست بە بوارەكانی وەبەرهێنان كە لەكوردستان پێویستە دروست بكرێت، خیاری سێیەمیش ئەوەیە كە پێداچوونەوە بەیاسای وەبەرهێنان و میكانیزمەكانی ئوجوری ئەو پرۆژانەی مۆڵەتیان پێ دەدرێت بكرێت لە ناو دەستەی وەبەرهێناندا.



پێویستە روانگەیەكی نوێ بۆ بودجە لەكوردستان داڕێژرێتەوە

سەبارەت بەخاڵێكی تری گرنگ كە تایبەتە بەبواری بودجە دكتۆر عزەت مەلا عەلی وتی :خاڵێكی تری گرنگ مەسەلەی پێداچوونەوەو رێكخستنەوەی سەر لەنوێی بواری بودجەیە، چونكە گەربێتوو بودجە وەك بەیسك تەماشا بكرێت كە كۆڵەكەی پێشكەوتنی وڵاتە، ئەم ریفۆرمەش پێویستە لە وەزارەتی داراییەوە دەستی پێ بكرێت، پێویستە روانگەیەكی نوێ بۆ بودجە لەكوردستان داڕێژرێتەوە بودجە تا ئێستا وای لێك دەدرێتەوە كە تەنیا داهات و خەرجییەكانی بەدی بكرێت، بەڵام لە حەقیقەتدا دوا رۆژی وڵاتەكە لەسەر ئەم بودجەیە راوەستاوە كە ئەمڕۆ دادەڕێژرێت، بۆیە پێویستە سیستەمی بودجە كە بۆ ساڵانی داهاتوو دادەڕێژرێت لەسەر بنەمای ( zero- based budget system) بێت واتا سیستەمێكی نوێ دابنرێت، بەو مانایە بۆ هەموو دەزگاكانی حكومەت لەبنەڕەتدا بودجەی سفری بۆ دادەنرێت و دواتر دەبێت داوای بەرنامەی وەزارەتەكان بكەیت، واتا بەپێی بەرنامە بودجەكە دیاری بكرێت، ئەمەش دەبێت لەچوارچێوەی پلانە ستراتیژییەكانی حكومەتدا بێت، بۆنموونە لە 2009 بۆ یەكەمجار لە مێژووی كوردستان پلانی ستراتیژی بۆ كشتوكاڵ دانرا، پێویستە حكومەت ئەم پلانەی لەبەرچاو بێت و بەرنامەی تریش بۆ كەرتەكانی تری گونجاو لەگەڵ ئەم پلانە دابڕێژرێت، چونكە وەزارەتی دارایی بەرپرسیاری یەكەمە لەبواری داڕشتنی بودجەدا، هەربۆیە ئەركی ئەم وەزارەتەیە پشت بەكەسانی ئەكادیمی و تەكنۆكرات لەبواری دارایی ببەستێت، بۆ ئەوەی كەسانی شارەزا بەم سیستەمە نوێیانە بەرنامەرێژەیی بودجەیی بۆ ساڵانی داهاتوو دانرێت، لەوڵاتێك یا هەرێمێك كە لەقۆناغی وڵاتێك كە لە دەسپێكی گەشەكردندایە بۆ قۆناغی ئابووری بازاڕ هەنگاو دەنێت، پێویستە سیستەمی دارایی بەپێی ئەم قۆناغە دابنرێت، لەمبارەشەوە چەندین ئەزموونی سەركەوتوومان لەجیهانی پێشكەوتوو هەیە.
لەرووی پراكتیكییەوە بەرنامەی چاكسازی دەستی پێكردووەو تەندەرات و زەوی موساتەحات و سیستەمی فەرمانبەران و چەندین بواری تر بڕیاری لەسەر دەرچووە
ئەو پاڵپشتییەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوێتی بە پرۆگرامی چاكسازی لەهەرێمەكەدا هێزو دەسەڵاتێكی گەورە دەبەخشێتە جێبەجێكارانی، كە پێشتر لە رووی شۆڕشگێڕییەوە ئەم پێشمەرگەیە خاوەنی قوربانیدان و خەباتێكی دوورودرێژە، ئێستا دەیەوێت نیشتمانێك بنیات بنێت كە ئێستاو نەوەكانی داهاتوو هەمووان شانازی پێوەبكەن، بۆیە باوەڕی تەواوم هەیە ئەو ئیرادەو هێزەئەنجامی گەورەی لێدەكەوێتەوە، ئەوەتا لەرووی پراكتیكییەوە بەرنامەی چاكسازی دەستی پێكردووەو تەندەرات و زەوی موساتەحات و سیستەمی فەرمانبەران و چەندین بواری تر بڕیاری لەسەر دەرچووە، كاتێك پێدانی زەوی ڕاگیراوەو دووبارە رێك دەخرێتەوەو چاكسازی و پێداچوونەوەش لەسەر زۆر كەموكوڕی و گەندەڵی دەكرێت. پێداویستی كوردستان وەكو حكومەتێكی مۆدێرن لە 4 ساڵی رابردوو كاری جدی بۆ كراوە كە بریتین لە چوار كۆڵەگە:
1- پیترۆڵ و غاز؛ بۆ نموونە كە 4 ساڵ پێش ئێستا دەست كرا بە دەرهێنانی پێترۆل زۆر كەس بڕوایان نەدەكردوو بگرە دژایەتیشیان كرد، بەڵام لە ئاكامی پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی جەریئانەو حەكیمانە ئێستا رۆژانە 115 هەزار بەرمیل رەوانەی دەرەوە دەكرێت پێشبینی دەكرێت تا 5 ساڵی داهاتوو ئەم بڕە بگاتە 1 ملیۆن بەرمیل.
2- كشتوكاڵ؛ بەپێی پلانی 5 ساڵەی كشتوكاڵی حكومەت لە بوارەكانی بۆ نموونە گەنم و جۆ ئەمساڵ بەپێی پلانەكە كار دەكرێت و لەساڵی داهاتوو دەگاتە خۆبژێوی .
3- پێوەندییەكانی دەرەوە؛ بۆ نموونە پێوەندی بەهێزی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتە زلهێزەكان و وڵاتانی دەروروبەر هەیە كە ئێستا زۆر لەم وڵاتانە بەرژەوەندییان لە ڕووی سیاسی و ئابووری لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە.
4- هێزێكی مۆدێرنی سەربازی؛ بۆ نموونە هێزی ئەمنی و زێڕەڤانی توانیویانە كوردستانێكی سەقامگیر بۆ هاونیشتمانانیان لەناوچەیەكی ئاڵۆزو پڕ لە پشێوی بپارێزن.
واتا سەرچاوەی داهاتی هەرێم و سەقامگیری و پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی بەم 4 خاڵە جێبەجێ دەكرێت. ئێستا ئەو بۆشاییەی كە لە هەندێك لەوەزارەتەكان بەدی دەكرێت پێویستە جگە لە دەسەڵاتەكانی كارگێڕی و دارایی كە دراوەتە وەزیرەكان، لەگەڵیشدا بودجەی وەزارەتەكان چ بودجەی بەگەڕخست یا وەبەرهێنان بخرێتە ژێر دەسەڵاتی وەزیرەكانەوە، بۆ ئەوەی دواتر بتوانرێت بەدواداچوونی وردو لێپرسینەوە لەگەڵ هەر وەزیرێكدا بكرێت كە ئەدای وەزارەتەكەی لاوازە چونكە دەسەڵاتی كارگێڕی و دارایی و بودجەی خراوەتە بەردەست و چیتر پاساوی نامێنێت ئەو كات كاری ئەنجومەنی وەزیران سەرپەرشتیكردن و دانانی ستراتیژییەكان دەبێت.
دەكرێت ئەندام پەرلەمانەكان پەیامی بەهێز بنێرن بۆ هاووڵاتییان ئەمەش لە ڕێگای چاكسازی لەنیزامی خانەنشینی خودی ئەندام پەرلەمانییەوە
لەتەوەرەیەكی تری وەڵامەكانی بەڕێزیانەوە كە تایبەت بوو بە دۆزینەوەی هەلی كاری گەنجان و گۆڕینی نیزامی خانەنشینی ئەندام پەرلەمان و مونحەی حزبەكانەوە بەڕێزیان وتی : بابەتێكی تری گرنگی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم تایبەتە بەهەلی كار لێرەدا بۆ نموونە كەسێك كە تەمەنی خانەنشینینی تەواو بێت چیتر ماوەی بۆ درێژ نەكرێتەوە یان گۆڕانكاری لەبڕگەی تەمەنی خانەنشینی بكرێت و بگەیەنرێتە 60 ساڵ بۆ ئەوەی دەرگایەكی تر بۆ گەنجان بڕەخسێت بۆ كاركردن لەناو دامودەزگاكانی حكومەت لەشوێنی ئەم كەسانە، دەكرێت ئەندام پەرلەمانەكان پەیامی بەهێز بنێرن بۆ هاووڵاتییان ئەمەش لە ڕێگای چاكسازی لەنیزامی خانەنشینی خودی ئەندام پەرلەمانی یەوە، بۆ نموونە جیاوازی لەنێوان فەرمانبەرێك كە لەكەرتی حكومەتدایە لەگەڵ پەرلەمانتارێك هەیە، ئەندام پەرلەمان فەرمانبەر نییە هەر كەسێك خۆی كاندید دەكات بۆ ئەندام پەرلەمان بۆ ئیمتیازات ناچێتە ئەو شوێنەو دوای تەواوكردنی ماوەی پەرلەمانتاری پێویستە بگەڕێتەوە سەر كارەكەی خۆی و خانەنشین نەكرێت، مەسەلەی خانەنشینكردنی ئەندام پەرلەمان لەچەند وڵاتێكی كەم نەبێت لەزۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی دنیا نابینرێت پەرلەمانتار خانەنشین بكرێت.
خاڵێكی تری چاكسازی پێوەندی بە مینحەی دارایی حزبەكانەوە هەیە ئەو كۆمەڵگایانەی كە بەرەو دیموكراسی دەچن حكومەتەكان پاڵپشتی دارایی بە حزبە سیاسییەكان دەدەن، هێدی هێدی كوردستان لەم قۆناغە دەربازی دەبێت، بۆیە پێویستە پارتە سیاسییەكان خۆیان لەڕێگای پرۆژەی وەبەرهێنانەكانیانەوە تەمویلی خۆیان بكەن، چونكە لەدوارۆژدا ئەم تەمویلە نامێنێت. هەر سەبارەت بەگەنج لەدوو ساڵی رابردوو سندووقی گەشەپێدانی ئایندە دامەزرا كە 10 هەزار دۆلار بوو لەدوای پەیامی جەنابی سەرۆك یاسای سندووقی گەنجان دەرچوو كە پارەی قەرزەكە بۆ گەنجان كراوەتە 15ملیۆن دینارو ئەو گەنجانەی پرۆژەی بچووكیان هەیە حكومەت كار ئاسانییان بۆ دەكات و ئەو بڕە پارەیەیان وەكو سلفە دەداتێ، لەلایەكی ترەوە لەماوەی ئەم چوار مانگەی 2011 زیاتر لە 300 مۆڵەتی دامەزراندنی كارگە دراوە، بەبەگەڕخستنی ئەم كارگانە توانای بەدەستهێنانی 2400 هەلی كاری نوێ هەیە، لەبواری وەبەرهێنانیش دەرفەتی كار دەڕەخسێنێت بۆ نموونە پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و ئاوەدانكردنەوە بەسەدان كرێكارو پیشەگەری بەگەڕخستووە، واتا حكومەت توانیوێتی جگە لەو 25 هەزار كەسەی دایدەمەزرێنێت بەسەدان هەلی كاری تریش لەكەرتی تایبەت دابین بكات. هەر بەمەش نەوەستاوین پرۆژەی بیمەی كرێكاری چۆتە پەرلەمان تاوەكو زەمانەتی مووچەی خانەنشینكردن بۆ ئەو كرێكارانەش دابین بكرێت كە لەكەرتی تایبەت كار دەكەن، هەواڵێكی دڵخۆشكەریش بۆ گەنجان، پەرلەمان لە گۆڕانكارییەكانی بودجەدا پێشنیاری زیادكردنی پێشینەی ژنهێنانی بۆ 5 ملیۆن دینار بەرزكردۆتەوە حكومەت بەعەمەلی كار بۆ داواكاری هاووڵاتییان و جێبەجێكردنی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم دەكات كە بەحەقیقەت هەڵقووڵاوی ئیرادەو خواستی میللەتە نەك داواكاری حزبی و هاندانی كەوتنەوەی توندوتیژی كە مەرامی حزبی هەیە، خۆشبەختانەش جەنابی سەرۆكی هەرێم لیژنەیەكی باڵای بۆ بەدواداچوونی بڕیارەكانی چاكسازی دامەزراندووە، ئەمەش وەك دڵنیاییەك بۆ جێبەجێكردنی بڕگە بەبڕگەی پەیامەكەی. وردە وردەش هاونیشتمانان بەچاوی خۆیان چاكسازییەكان دەبینن و لە شوێنی كارو ژیانی رۆژانەیاندا هەستی پێ دەكەن..