دوای تێپەڕبوونی دووهەفتە بەسەر یەكەم دانیشتنی پەرلەمانی عێراق كە لە رۆژی 13/7/2010 گرێدراو تیایدا تەنیا بەتەمەنترین ئەندام كە د.فوئاد مەعسوم بوو بۆ سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێردرا، بەبێ ئەوەی پەرلەمانتاران سوێندی یاسایی بخۆن دانیشتنەكە بۆ ماوەی دوو هەفتە بەكراوەیی هێڵرایەوە بە ئامانجی ئەوەی لەماوەی ئەو دوو هەفتەیە لایەنە عێراقییەكان بگەنە رێككەوتن و سێ پۆستە سەرۆكایەتیەكە (سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی كۆمار و سەرۆكایەتی وەزیران) یەكلایی بكەنەوە، بەڵام لەرۆژی 27/7/2010 و دوای تەوابوونی ئەو ماوە دەستوورییە، عێراقییەكان نەیانتوانی بگەنە هیچ رێككەوتنێك و بۆیە دانیشتنی رۆژی 27/7/2010 بەم دوو بڕیارە كۆتایی هات:
1- هێشتنەوەی دانیشتنی پەرلەمان بەكراوەیی بۆ كاتێكی نادیار، ئەمەش مانای ئەوەیە ناتوانرێت هیچ كاتێكی دیاریكراو بۆ لایەنە عێراقییەكان دابنێن بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن، هەروەها نیشانەی ئەوەیە هیچ ئاسۆیەك بۆ رێككەوتن لە نێوان هەرسێ لیستی دەوڵەتی یاسا و ئیتیلافی نیشتمانی و لیستی ئەلعێراقیە نییە بۆ ئەوەی كێشەی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران یەكلایی بكەنەوە.
2- وەسفكردنی حكومەتی ئێستای عێراق، بەحكومەتی كار راییكار (تەسریفی ئەعمال)، بێگومان وەسفكردن لەگەڵ بڕیاردان لەسەر ئەوەی حكومەتی ئێستای د.مالیكی حكومەتی كار راییكردنە جیاوازە و لەبەر ئەوەی ئەندام پەرلەمانەكانی خولی نوێی پەرلەمان سوێندی یاساییان نەخواردووە، ئەوا ناكرێت حكومەت بە حكومەتی كار راییكردن دابنرێت، هەر بۆیە وەك گوشار خستنە سەر حكومەتی ئێستای مالیكی پەرلەمان بەوجۆرە ئاماژەی پێكردووە كە حكومەتەكە بەحكومەتی كار راییكردن وەسف دەكرێت، ئەمەش یەكێكە لەو بۆشاییە دەستووریانەی كە لەئاكامی دواكەوتنی حكومەتەوە رووبەڕووی عێراقییەكان دەبێتەوە.
بێگومان ئەم حاڵەتەی كە ئێستا عێراقییەكان رووبەڕووی دەبنەوە، یەكێكە لەو تەحددیانەی كە داهاتووی سەقامگیری عێراق دەخاتە ژێر پرسیارەوە و زەمینە دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی دەستێوەردانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بێتە ناو پرۆسەكە و عێراقییەكان كەم تازۆر رۆڵیكی ئەو تۆیان لە پرۆسەكەدا نەمێنێت، سەبارەت بە دانیشتنی رۆژی 27/7/2010، لە بەڕێز هادی ئەلعامری سەرۆكی رێكخراوی بەدر و یەكێك لەسەركردە دیارەكانی ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقمان پرسی ئایا دوای ئەو دانیشتنەی پەرلەمان و نەگەیشتن بەهیچ ئاكامێك چۆن بارودۆخی سیاسیی لەعێراقدا هەڵدەسەنگێنن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا بەڕێز ئەلعامری بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە: ((سەبارەت بە مەسەلەی دانیشتنە كراوەكەی پەرلەمان، لە راستیدا ئەو مەسەلەیە مایەی داخە. ئەو نەریتەی ئەمڕۆ لە عێراقدا دەبینرێت، لەهەموو جیهاندا بوونی نییە، نەبووە پەرلەمان دانیشتنی كراوەی بۆ كاتێكی نادیار هەبێت. ئەوە نزیكەی 50 رۆژە ئەم دانیشتنە كراوەیە درێژەی كێشاوە، هۆكارەكانی درێژەپێدانیشی بۆ مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكان بوو. پێموایە مانەوەی دانیشتنی كراوە زیان بە پرۆسەی سیاسی دەگەیەنێت، لەبەرئەوەی تاكو دانیشتنی كراوە بەردەوام بێت، ئەوە كاتەكەش كراوە دەبێت و كاتی زیاتر بەفیڕۆدەچێت، بەداخەوە لای ئێمەی عێراقیش لادان لەدەستوور بۆتە شتێكی ئاسایی. هەربۆیە بەڕای من درێژەپێدانی زیاتر بە دانیشتنی كراوە زیانێكی زۆری لێ دەكەوێتەوە و كاردانەوەی نێگەتیڤانەی لەسەر پرۆسەی سیاسی دەبێت. دەكرێ لە كۆبوونەوەیەكی پەرلەماندا چەند كاتژمێرێك تەرخان بكرێت بۆ دانیشتنێكی كراوە و هەروەها دەكرێ دانیشتنەكە بۆ رۆژی دواتر درێژەی پێبدرێ، بەڵام درێژەپێدانی دانیشتنی كراوە بۆ ئەو ماوە زۆرە زیان بە پرۆسە سیاسییەكە دەگەیەنێت و ئاكامی نێگەتیڤانەی لێدەكەوێتەوە. بەڵام سەبارەت بە حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان، دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە حكومەتی عێراقی لە ئەمڕۆوە حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان نییە، ئێمە پێشتریش پێشنیارمان كرد بۆ ناوبردنی حكومەت وەكو حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان، بەڵام بەداخەوە حكومەت داخوازییەكانمانی رەتدەكردەوە. بەڕای ئێمە لە 16ی مارتی رابردووەوە، حكومەتی تەسریفی ئەعمالە، ئەمەش واتە دوای تەواوبوونی خولی پێشووی پەرلەمان. لەلایەكی دیكە و بەپێی ماددەی 64ی دەستووری عێراق، كە تیایدا هاتووە «لەكاتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمان، حكومەت بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەبێت بە حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان». ئەمەش پێوەندییەكی بەهێز لەنێوانی پەرلەمان و حكومەت دەردەخات، لەبەرئەوەی هەر كاتێك پەرلەمان بوونی نەما، ئەو كاتە حكومەت دەبێت بە حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان، لەبەرئەوەی لە عێراقدا سیستەمی پەرلەمانی بوونی هەیە. بەو شێوەیە، ئێمە نەك تەنیا لە 27ی تەمموزەوە، بەڵكو هەر لە 16ی ئاداری 2010ەوە ئەم حكومەتە بە حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان دادەنێین، لە بەرواری كۆتایی هاتنی خولی پەرلەمانی پێشوو)).
سەبارەت بە ناڕازیبوونی لیستی دەوڵەتی یاسا بەناوبردنی حكومەتی ئێستا بەحكومەتی بەرێوەبردنی كارەكان، عامری لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ ئەم راپۆرتە وتی : ((با مالیكی ناڕازی بێت و بەئارەزووی خۆی كار و رەفتارەكانی ئەنجام بدات. ئێمەیش لەلایەن خۆمانەوە و هەر لەگەڵ دامەزراندنی پەرلەمان، پێداچوونەوە لەگەڵ حكومەتی پێشوو دەكەین لەسەر هەموو ئەو كارانەی كە ئەنجامی داون. هەر كە سەرۆكی پەرلەمان دەستنیشانكرا و دانیشتنەكانی رێكخرا، ئەو كات هەموو ئەو وەزیر و بەرپرسە حكومییانە سزادەدرێن و لێپێچینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت، كە وەزیر و دەسەڵاتدار بوونە و بەشێوەیەك مامەڵەیان كردووە هەروەكو ئەوەی كە دەسەڵاتی تەواویان هەبووە نەك وەكو بەڕێوەبردنی كارەكان. هەروەها بەدواداچوونی هەموو ئەو بڕیارانە دەكەین كە حكومەت دەریانچوواندووە و بڕیاری لەسەر داوە، هەر لە 16ی ئادار تا ئەو رۆژە و سزای حكومەت دەدەین لەسەر هەموو كارەكانی كە وەكو حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان ئەنجامی نەداون))..
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەوەی ئایا چەقبەستنی لایەنە عێراقییەكان بۆ رێكنەكەوتنیان سەبارەت بە یەكلاییكردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران، لە ئەحمەد عەلی تۆژەر لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیكمان پرسی ئایا تاچەند ئەم چەقبەستنە داهاتووی عێراق دەخاتە مەترسیەوە؟ تۆژەر ئەحمەد عەلی كە خۆی تایبەتمەندە لەسەر پرۆسەی سیاسی عێراق لە ئامۆژگای ناوبراو بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری ئەم راپۆرتەی دایەوە و وتی: ((دەبێت سیاسەتمەدارانی عێراق رێز لە ئیرادەی خەڵك عێراق بگرن كە بە ژمارەیەكی گەورە بەشداری هەڵبژاردنەكانیان كرد و ئەو ئیرادەیە جێبەجێ بكەن. ئەگەرنا خەڵكی عێراق لە پرۆسە سیاسییەكە ناڕازی دەبن و بە دڵنیاییەوە ئەمە دەبێتەهۆی لەقكردنی متمانەیان بە سیستمەكە. گرنگە ئەوەمان لەبەرچاوبێت كە دواخستنی پێكهێنانی حكومەت مایەی نائومێدیە، هەروەها گرنكە حكومەتێكی راست و دروست بە رەوتێكی خاو پێكبهێنرێت، نەك حكومەتێكی هەڵە بە رەوتێكی خێرا بهێنرێتە ئارا. هەموو پارتە سیاسییەكان ئەم راستیە دەزانن و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە گفتوگۆكان كاتێكی زۆر دەخایەنێت بۆ پێكهێنانی حكومەت. لە كاتێكدا سەرقاڵی گفتوگۆن، ئەوا دەبێت ئەو راستیە فەرامۆش نەكەن كە دوورخستنەوە و پەراوێزخستنی هەر گرووپێك لە حكومەتی نوێدا زۆر مەترسیدارە بۆ سەر داهاتووی عێراق. كەواتە پێوستە حكومەتێكی نوێنەرایەتی پێكبهێنرێت)).
سەبارەت بە دەستێوەردان یان دروستكردنی گوشار لەلایەن ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی عێراقییەكان لێكنزیك ببنەوە و بگەنە رێككەوتنێكی هاوبەش، ئەحمەد عەلی لەدرێژەی لێدوانەكەی بۆ ئەم راپۆرتە وتی: ((ئێستا رۆڵی ئەمریكا لە عێراقدا گۆڕاوە. مەبەستی پشت سەردانەكەی بایدن بۆ عێراق، بۆ پیشاندانی پابەندبوونی ئەمریكا بوو بە یارمەتیدانی عێراق لە داهاتوودا. ئەمریكا درك بەوە دەكات كە دەبێت پرسی پێكهێنانی حكومەت لە دەستی عێراقییەكان خۆیاندا بێت و بێ هیچ دەستێوەردانێكی دەرەكی ئەنجام بدرێت. بەڵام رۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان و هەر ئەندامێكی دیكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە پێی پرس و مەسەلەكان دەگۆڕێت. بۆ نموونە، ئەوان هیچ رۆڵێك نابینن لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا. بەڵام رۆڵی UNو یەكێتی ئەورپا رۆرڵێكی گرنگ دەبێت لە كێشەكانی وەك كەركوك و دۆخی ئابووری عێراقدا)).
بەڵام پرۆفیسۆر تۆماس ماتئایەر ئەندامی ئامۆژگای ئەنجومەنی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق و كەندا و ئێران، راشكاوانەتر ئاماژە بە شكستی عێراقییەكان دەكات و لە وەڵامی پرسیارێكی ئەم راپۆرتە وتی: ((وەك دەیبینم، لەنێوان سەركردەكاندا چاوپێكەوتن و كۆبوونەوەی زۆر ئەنجام دەدرێت، بەڵام هیچ ئەنجامێك یان رێككەوتنێك لەو كۆبوونەوانەدا نابینم، تەنانەت هیچ رێككەوتنێك راناگەیەندرێت. هەر بۆیە، ناتوانین ناو لەو كۆبوونەوانەدا بنێین بە هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەت و تاكو ئەمڕۆ شكستیان بەدەست هێناوە. هەر لە پاش پرۆسەكانی هەڵبژاردنەكانەوە عێراقییەكان نەیانتوانیوە حكومەت پێكبهێنن لەبەرئەوەی هەروەكو دیارە عێراقییەكان ئەو ئیرادەیەیان تێدا نییە كە بتوانن حكومەتێك پێكبهێنن كە نوێنەرایەتیی هەموو هاووڵاتییەكانی عێراق بكات. هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لیستی «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی» لەگەڵ لیستی «دەوڵەتی یاسا» ئیئتیلافێكی شیعەی زلهێزیان پێكەوە پێكهێناوە و ئەوەش بەڕای من ئەو راستییەم بۆ دەسەلمێنێت كە بەو كارەیاندا دەرفەت بە سوننەكان نابەخشن بۆ بەشداری بكەن لە حكومەت. هاوكات پێموایە كە ئەوان ئامادەنین تەنانەت لەگەڵ كوردەكانیش سازش بكەن و دەرفەتیان پێ ببەخشن. بەڵام بەڕای من، پێموایە كە «عەللاوی» و لیستەكەی پێگەیەكی بەواتایان لە حكومەتدا نییە. لە حكومەتی داهاتوو گەشبین نیم و لەو بڕوایەدانیم كە حكومەتێكی سەركەوتوو و كارای لێ دەرچێت، هەروەها لەو بڕوایەدانیم كە حكومەتی عێراقی، تەنانەت پاش پێكهێنانیشی، بتوانێت هاوڕایی و كۆدەنگیی هەبێت بەتایبەتی لەبارەی هەندێ كێشە، وەكو یاسای نەوت و پرسی كەركوك)).
دیپلۆماتی ئەمریكی تۆماس ماتئایەر لە درێژەی لێدوانەكەیدا و سەبارەت بە هەوڵەكانی ئەمریكا بە تایبەتی هەوڵەكانی جۆزیف بایدن بۆ لێكنزیككردنەوەی لایەنە عێراقییەكان راشكاوانە ئاماژەی بەوەكرد، كە ئەمریكا پێی باشترە د.عەللاوی پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت و لەمبارەوە پێی راگەیاندین: (( «بایدن» لە میانەی سەردانەكەی بۆ عێراق، گوزراشتی لەهەمان ئەو خاڵە كرد كە من بیرم لێدەكردەوە، ئەویش بریتییە لەوەی كە لە عێراقدا هەوڵێك هەیە بۆ دوورخستنەوەی سوننەكان لە حكومەت. ژمارەیەكی زۆریش لە سوننەكان دەنگیان بە «عەللاوی» داوە و لیستەكەی نوێنەرایەتی رێژەیەكی زۆر لە سوننەكان دەكات. ئێستاش لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاتر جەخت دەكرێتە سەر كشانەوەی هێزەكانمان لە عێراق و تا كۆتایی مانگی ئاب ژمارەی هێزە سەربازییەكانمان تاكو 50،000 سەرباز كەمدەكەینەوە. هەروەها، هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە دەسەڵات و كاریگەرییەكەی جارانمان لە عێراقدا نەماوە و لە پێشتر كەمتر بووە، وێڕای ئەوەش كاریگەریمان لەسەر رەوتی شیعە زۆر لاوازە لەكاتێكدا ئەوان پێوەندیی بەهێزیان لەگەڵ ئێران هەیە. هەربۆیە، ئەمڕۆ كاریگەریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر عێراق دەستی بە لاوازبوون و نەمان كردووە. ئێستاش مەسەلەكان تەنیا لە دەستی عێراقییەكانە بۆئەوەی بەخۆیان بڕیارە ئەستەمەكان بدەن. بەڵام بەڕای من شتێكی باش نییە ئێران كاریگەریی لەسەر عێراق هەبێت. سەبارەت بە چاوپێكەوتنەكەی نێوان «سەدر» و «عەللاوی»، هەرچەندە نازانم هۆكار و مەبەستەكانی ئەو چاوپێكەوتنە چی بوون، بەڵام ئەگەر مەبەستەكەی پشتگیریكردنی «عەللاوی» بێت، ئەوە شتێكی زۆر باشە، بەڵام ئەگەرێك هەیە كە «سەدر» لەو چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ «عەللاوی» تەنیا مەبەستی ئەوە بووە كە فشاری زیاتر بخاتە سەر «مالیكی» بۆئەوەی دووبارە پۆستی سەرۆك وەزیران وەرنەگرێت. خەمڵاندنی ئەگەر و پێشبینییەكان لەدوای ئەو كۆبوونەوە و چاوپێكەوتنانە كارێكی زۆر زەحمەتە، بەڵام بە بۆچوونم، هەر یەك لە وڵاتانی سوریا و عەرەبستانی سعودیە و تەنانەت ئەمریكا-ش پشتگیری لە «عەللاوی» دەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران. هەربۆیە، ئەمڕۆ بڕیاری ئەستەم و گەورە لەبەردەم عێراقییەكاندا هەیە بۆئەوەی بڕیاری لەسەر بدەن، بەڕای من دوورخستنەوەی سوننەكان لە حكومەت بۆ داهاتووی عێراق باش نابێت. هەروەها لەبەرئەوەی ئەمڕۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاریگەرییەكی ئەوتۆی لە عێراقدا نەماوە. هەر بۆیە، نە ئەمریكا و نە ئێران بۆیان نییە دەستێوەردانی كاروبارەكانی عێراق بكەن یان بڕیاری لەسەربدەن)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەوەی ئایا تاچەند شكستی ئەم پرۆسەیە كاریگەری لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا دەبێت و تاچەند دوای شكستی عێراقییەكان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاریكار دەبێت بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا ماتئایەر بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەو و وتی: ((سەرەتا سەبارەت بە رۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم پرۆسەیەدا، بەڕای من ناكرێ رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان نوێنەرەكانی بۆ عێراق بنێرێت و بتوانێت قەناعەت بە سەركردە و لایەنە سیاسییەكانی عێراق بێنێت بۆئەوەی بگەنە رێككەوتنێك. نابێت چاوەڕوانی ئەو شتە بكرێ؟ هەروەها بۆچی عێراقییەكان گوێ لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بگرن، لەكاتێكدا كە دەتوانن گوێ لە وڵاتانی دراوسێی خۆیان بگرن، یان لە ركابەرەكانیان لەناو عێراق؟ بەڕای من ئەوە شتێكی هەڵەیە كە عێراق چاو لە وڵاتانی دەرەوە ببڕێت و چاوەڕوانی ئەوان بكات بۆئەوەی كێشەكانی بۆ چارەسەربكات. جیهانی دەرەوە دەتوانێ هاوكاریی عێراق بكات لە نووسینەوەی دەستوور، یان لە چاودێریكردنی شێوازەكانی بەڕێوەچوونی پرۆسەكانی هەڵبژاردن، هەروەها دەتوانێت هاوكاربێت لە كارەكانی وەبەرهێنان بەتایبەتی لە بوارەكانی نەوت، لەبەرئەوەی عێراق خاوەن نەوت و داهاتە و لەتوانایدا هەیە وڵاتەكەی بونیاد بنێتەوە. بەڵام جیهانی دەرەوە بەهیچ شێوەیەك دەسەڵاتی نییە لە بڕیاردان لەسەر پرسەكانی عێراق، وەكو فشارخستنە سەر پارت و لایەنە سیاسییەكانی عێراق و دەركردنی بڕیارەكان و دەستنیشانكردنی كەسایەتییەكان بۆ پۆستە سەروەرییەكان (سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و سەرۆك پەرلەمان)، یان لەبارەی رێژە و ئاستی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و دەستنیشانكردنی وەزیرەكان و پۆستەكانیان. جیهانی دەرەوە ناتوانێت لەبری عێراقییەكان بڕیار لەسەر ئەم لایەنانە بدات. سەبارەت بە كاریگەری ئەم شكستەش لەسەر سیاسەتی ئەمریكا، دەبێت لەو خاڵەوە سەیری مەسەلەكە بكەین، كاتێك كە بۆ ماوەی 7 ساڵدا لە جەنگێكی درێژخایەن بن و كاتێك كە هەزارەها سەرباز لەدەست بدەن و بلیۆنەها دۆلار سەرفبكەن، ئەو كات خەڵكی لەو بارە بێزاردەبن و پرسیار ئاراستەی دەسەڵاتداران دەكەن و دەپرسن: «بۆ ئەوەندە پارە سەرفبكەین و تاكەی رۆڵەكانمان بكەین بە قوربانی؟» پێموایە پرۆسەی ئازادكردنی عێراق كارێكی هەڵەبووە و زیانێكی یەكجار زۆری بە دەوڵەتی عێراق گەیاندووە. بەڵام هاوكات و كەمترین شت، ئەمریكا توانیی لە عێراقدا سیستەمێكی دیموكراسی بخوڵقێنێت و یارمەتییان بدات لە بڕیاردان، هەروەها كەمترین شت توانیمان لە عێراق رێگەچارەیەك بدۆزینەوە لە كەمكردنەوەی ئاستەكانی توندوتیژی و شەڕی ناوخۆیی، ئەویش لەرێگەی دۆزینەوەی رێگەچارەیەكی گونجاو لەمیانی هەماهەنگی و هاوكاری لەگەڵ «سەحوەی سوننەكان» و «مالیكی». ئێمە تا هەتا لە عێراقدا نابین، هەروەها ناتوانین هەتا هەتا بڕیارەكان لەسەرتان بسەپێنین و لەبری ئێوە بڕیارەكان بدەین. بەڵێ، دان بەوە دەنێین كە داگیركردنی عێراق هەڵەبوو و كە ئەمڕۆ لە ئەفغانستان كێشەی گەورەترمان لەبەردەمدایە، هەروەها كەسیش نایەوێ عێراق لە قۆناغێك جێبهێڵێت، بەتایبەتی كاتێك كە ئەگەری بەهێز بوونیان هەیە بۆ سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی و ناكۆكی لەنێوانی پێكهاتەكانیدا. بەڵام پێموایە كە مەسەلەكان لە دەستی سەركردەكانی عێراقە بۆئەوەی لە راستییەكان تێبگەن و بزانن مەترسییەكان چین و بتوانن خۆیان لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی دووربخەنەوە، ئەویش لەرێگەی سازشبوونەوەی گرنگ و پێویست كە لە بەرژەوەندیی هەموو لایەنێك بێت)).
حكومەتی كار راییكردن
پێداگرتنی مالیكی بۆ مانەوە
ئێستا دوای دواكەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت، دوو ئاستەنگی دیكە لە پرۆسەكە سەریانهەڵداوە، ئەویش ئەوەیە كە لیستی دەوڵەتی یاسا بەوە رازی نییە حكومەتی ئێستا بە حكومەتی كار راییكردن وەسفبكرێت و هەروەها رازی نابێت بێجگە لە د.مالیكی كەسێكی دیكە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران كاندید بكرێت، سەبارەت بەم دوو ئاستەنگە ئەحمەد عەلی تۆژەر لە ئامۆژگای واشنتۆن لەسەر پرسی عێراق، بەم راپۆرتەی راگەیاند و وتی: رازینەبوونی لیستی دەوڵەتی یاسا بە ناونانی حكومەتی ئێستا بە حكومەتی كار راییكردن، ئەمە پێشێلكردنی دەستور نییە، لەبەر ئەوەی لە دەستووردا هیچ ماددەیەك نەهاتووە كە موعالەجەی پرسی ئەوە بكات ئایا ئەو حكومەتەی لە نێوان هەڵبژاردنەكان و لە پێكهێنانی حكومەتی نوێدا چی دەبێت. هەروەها ئەم ناكۆكیەی نێوان هاوپەیمانی نیشتمانی و دەوڵەتی یاسا، دەرفەتی عەللاوی بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیرانی زیاتر دەكات بۆئەوەی دووبارە ئەم پۆستە بگرێتەوەدەست. بەڵام هێشتا هاوپەیمانی نیشتمانی دەتوانێت لە دوا ساتەوەختەكانی گفتوگۆكاندا پاڵێوراوێك بۆ ئەم پۆستە دەستنیشان بكات و رێگە لە عەللاوی بگرێت ئەم پۆستە بگرێتەدەست، لەم پرۆسەیەدا رۆڵی كوردەكان رۆڵێكی زۆر گرنگ دەبێت، لەبەر ئەوەی هەموو لایەنە سیاسییەكان درك بەو راستیە دەكەن كە بێ بەشداربوونی چالاكانەی كوردەكان پێكهێنانی حكومەتی نوێ زۆر زەحمەتە. بەڵام هێشتا زووە دەستەواژەی گەشبین یان رەشبین بەكار بهێنین بۆ وەسفكردنی بارودۆخی ئێستای عێراق. دەبێت پارتە سیاسییەكان كار بۆ ئەوە بكەن كە حكومەتی داهاتوو و هەموو پێگەكان رەنگدانەوەی كۆمەڵگەی عێراقی بێت)).
بەڵام هادی ئەلعامری وەك سەركردەیەكی ئیئتیلافی نیشتمانی زۆر پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە د.مالیكی خۆی بۆ ئەو پۆستە كاندید نەكاتەوە و دەربارەی سووربوونی مالیكیش لەسەر ئەم پۆستە بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو وتی: ((سەبارەت بە دووبارە كاندیدكردنەوەی مالیكی، ئەوە پرسیارێكە كە پێویستە ئەو وەڵامی بداتەوە و تەنیا ئەو دەتوانێ وەڵامەكەی بداتەوە، ئێمەیش ئەم پرسیارە دەورژێنین و دەپرسین و دەمانەوێ بزانین كە ئایا بۆچی دەیەوێ دووبارە خۆی هەڵبژێرێت و بۆچی لە كاندیدكردن پاشەكشە ناكات؟ بەڵام بۆ مانەوەی حكومەتی ئێستا وەك حكومەتی كار راییكردن ئەمەیان شتێكی ئاساییە و لە هەموو وڵاتێكدا هەبووە و روودەدات، لەبەرئەوەی تاكو حكومەتی نوێ پێكنەهێنرابێت ئەوە حكومەتەكە وەكو حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان دەمێنێتەوە تا ئەو كاتەی كە حكومەتی نوێ پێكدەهێندرێت، ناكرێ وڵاتەكە بەبێ حكومەت بمێنێتەوە، سەبارەت بەمانەوەی حكومەتی ئێستای عێراق هیچ كێشەیەكی تێدانییە، بەڵكو پێویستە حكومەتەكە بمێنێتەوە و ئەرك و كارەكانی جێبەجێ بكات، بەڵام ئەم حكومەتە تەواوی دەسەڵات و كارەكانی لەدەست نابێت، بەڵكو بەپێی ئەو دەسەڵاتانە دەبێت كە لە دەستووردا باسكراون، سەبارەت بەو خاڵەی كە پێی دەوترێت حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكان)).
هەر سەبارەت بە هەمان پرس و دەربارەی ئەوەی پێشبینی دەكرێت كۆبوونەوەی رۆژی 4ی ئابی دادێی ئەنجومەنی ئاسایش باس لەپرۆسەی سیاسی عێراق دەكات و ئایا تاچەند ئەو كۆبوونەوەیە كاریگەری دەبێت؟ هادی ئەلعامری لە درێژە ئاخاوتنەكەی بۆ گوڵان وتی: ((هیوادارین ئەنجومەنی ئاسایش دەستێوەردانی كاروبارەكانی عێراق نەكات و كێشەكان بەشێوەیەك كە لە ئێستای ئاڵۆزتری نەكات، هەروەها بەهەموو شێوەیەك لەدژی شێواندنی بارودۆخی ئەمڕۆی عێراقین، لەبەرئەوەی عێراق لە مانگی نیسانی ساڵی 2003ەوە داگیركرا و لە ئاكامدا باجێكی زۆرماندا، هەربۆیە هیوادارم ئەو بارودۆخانە دووبارە نەبنەوە. ئێمە ئەمڕۆ هەموو هەوڵێك دەدەین لەپێناوی وەدەستهێنانی سەروەرییەكی گشتگیر بۆ عێراق. هەربۆیە، بەڕای من ئێمە لە بارودۆخی عێراق باشتر تێدەگەین و ئەركەكە كەوتۆتە سەر شانی لایەن و پارتە سیاسییەكانی عێراق بۆ لەئەستۆگرتنی ئەنجامدانی ئەم كارە. «تەنیا خەڵكی مەككە شارەزای رێوشوێنەكانی مەككەن»، هەروەها «هەر بارێكی قورس تەنیا بە خاوەنەكەی هەڵدەگیرێت». بەو شێوەیە، ئێمە لەدژی هەموو دەستێوەردانێكی دەرەكین لە كاروبارەكانی عێراق، تەنانەت گەر ئەو دەستێوەردانە هەرێمی بوو یان نێودەوڵەتی، لەبەرئەوەی دەستێوەردانی دەرەكی كێشەكان چارەسەرناكات، بەڵكو ئاڵۆزتری دەكاتەوە. بەڕای من، جگە لە رێگەچارەی یاسایی و دەستووری و شێوازی ئاشتییانە هیچ رێگەیەكی دیكەمان نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. لەبەرئەوەی پێموایە پەنابردن بۆ هێز یاریدەدەر نییە و كێشەكان چارەسەرناكات، بەڵكو بە پێچەوانەوە كێشەكان ئاڵۆزتر دەكات. ئێمە پێمانوایە كە پیادەكردنی یاساكان و دەستوور و ئەنجامدانی گفتوگۆ و دانوستانی بونیادنەر و دیالۆگی ئاشتییانە و تێگەیشتن لەنێوانی هێزە سیاسییەكانی عێراق تاكە رێگەچارەیە لە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەركراوەكان، هەروەها تاكە شێوازە لە چارەسەركردنی هەموو كێشەكانی عێراق، كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەركراوەكان تاكە كێشە نییە لە عێراق، بەڵكو چەندین كێشەی زۆر و ئاڵۆز لەنێوانی هێزە سیاسییەكاندا بوونیان هەیە. هەر بۆیە، بەڕای ئێمە، ئەنجامدانی دیالۆگی بونیادنەر و گەڕانەوە بۆ یاسا و دەستووری عێراقی و دانوستانی نیشتمانی و برایانە و بونیادنەر باشترین رێگەچارەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان)).
پرۆفیسۆر ماتئایەرزیش سەبارەت بەوەسفكردنی حكومەتی ئێستای د.مالیكی بەحكومەتی كار راییكردن، رایەكی پێچەوانەی ئەحمەد عەلی تۆژەی لە ئامۆژگای واشنتۆن هەیە، راشكاوانە بەم راپۆرتەی راگەیاند حكومەتی ئێستای مالیكی حكومەتی كار راییكردنەو هیچ شەرعیەتێكی نەماوەو وتی: ((حكومەتی د.مالیكی حكومەتی بەڕێوەبردنی كارەكانی رۆژانەیە و شەرعییەتی نەماوە، بەڵام بەهۆی پێكنەهاتنی حكومەتی نوێ، پێویستە كەسێك هەبێت كە بڕیارەكان دەربكات و دەسەڵاتەكان بەكاربێنێت، بەپێچەوانەوە ئەوە وڵاتەكە دووچاری داڕمان دەبێت. چەندین بڕیاری گرنگ هەیە و پێویستییان بە بڕیاردانە لەسەریان، بۆ نموونە لەبارەی شێوازی دابینكردنی تەزوی كارەبا بۆ هاووڵاتیان، هەروەها بڕیاری دیكەی پەیوەستدار بە رێكخستنی هێزەكانی پۆلیس و سووپا لەپێناوی دابینكردنی ئاسایش و ئارامی بۆ وڵاتەكە. هەر بۆیە، پێموایە كە ئەمە ئەركی حكومەتی ئێستای عێراقە بڕیاریان لەسەربدات، ئەگەر ئەو نەبێت ئیتر كێ دەتوانێت ئەو كارەبكات یان بڕیاریان لەسەر بدات؟ پێویستە حكومەتی ئێستای عێراق بەو كارانە هەستێت تا حكومەتی نوێ پێكدەهێندرێت، بەڵام ئەگەر هەر پارتێك یان هەر لایەنێك ناڕەزایی و بەرهەڵستكاری لەو دەسەڵاتانە هەیە كە حكومەتی ئێستای عێراق پیادەیان دەكات، ئەوە پێویستە ئەو شتە بۆیان ببێت بە هاندەرێك بۆ پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەتی نوێ. سەبارەت بە مەسەلەی پێداگرتنی مالكیش بۆ مانەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا، بەڕای من ئەندامانی «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی» نایانەوێ «مالیكی» بكرێتەوە بە سەرۆك وەزیران. لەكاتێكدا بەخۆی و لیستەكەی لیستی «دەوڵەتی یاسا» دەیانەوێ كاندیدی بكەنەوە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران. هەربۆیە، لێرەدا ئەگەرێك هەیە بۆ لیستی «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی» كە لەوانەیە بتوانێت لەگەڵ لیستی «عێراقییە» بگاتە جۆرە رێككەوتنێك، بەڕای من ئەگەر ئەو شتە رووبدات ئەوە درووستترین رێگەچارەیە كە هەرگیز بگرێتەبەر. تەنانەت گەر ئەم شتەش روویدا، پێویستە رێكبكەون لەسەر ئەو رۆڵەی كە پێویستە كوردەكان بیگێڕن و بڕیاربدەن لەسەر چارەنووسی هەندێ لە كێشەكانی كورد وەكو نەوتی كەركوك، هەرچەندە تاكو ئێستاش قسە لەسەر ئەم لایەنانە نەكراوە، بەڵام ئەو كێشانە بریتین لە كێشە گرنگەكانی عێراق كە پێویستە لەسەر هەردووك لە لیستەكانی «عێراقییە» و «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی» دوای یەكگرتنیان تاوتوێی بكەن)).
لەم پرۆسەیەدا هێشتا كورد رۆڵێكی بەرچاوی هەیە و نەبۆتە بەشێك لە كێشەكە، سەبارەت بەم پرسەش پرۆفیسۆر ماتئایەرز پێیوایە: ((مەسەلەكە پەیوەستە بەوەی كە ئایا كورد توانا و پێگەی پێویستی هەیە بۆ گێڕانی ئەو رۆڵە یان نا. بەڕای من ئەگەر بێت و هەر یەك لە لیستەكانی «عێراقییە» و «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی» یەكبگرن، ئەو كاتە كورد دەتوانێت پاڵپشتی و هاوكارییان بكات لە پێكهێنانی حكومەتی نوێ. بەڵام لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە: ئایا كوردەكان ئامادەن بەم كارە هەستن؟ ئایا كوردەكان لەتوانایاندا هەیە داخوازی و داواكارییەكانیان وەدی بێنن؟ ئەو هەموو پرسانە مایەی گفتوگۆ و تاوتوێكردنن و پێویستییان بە دانوستان هەیە. لەم چوارچێوەیەدا ناتوانم بڵێم گەشبینیم یان رەشبینیم، بەڵكو لێرەدا زیاتر دەمەوێ باس لەوە بكەم كە لە بارەكە هەست بە هیوابڕان دەكەم. تەنیا ئەوەندەم پێ دەوترێت)).
هادی ئەلعامریش سەبارەت بە رۆڵی كورد لەپرۆسە سیاسییەكەدا وتی : ((بەڕای من برا كوردەكان و هەموو هێزە سیاسییەكان لەتوانایاندا هەیە رۆڵێكی گرنگ ببینن. پێموایە كە تاكە رێگەچارە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ئەمڕۆی عێراق بریتییە لە ئەنجامدانی دانوستان و گفتوگۆی دۆستانە و برایانە و بونیادنەر لە نێوانی هێزە سیاسییەكان و برا كوردەكانیش ئەمڕۆ بەشێكن لە هێزە سیاسییەكانی عێراق و هێزێكی سیاسین و پارچەیەكن لە وڵاتەكە و دڵنیام كە ئەوانیش دەتوانن هاوكاربن لە دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بۆ دەربازبوون لەم كێشە ئاڵۆزە.