سایكۆلۆژیا بایەخێكی زۆری داوەتە چەمك و تێگەهی ئاسایش ( الأمن یان security )، و ئەم بایەخە خۆی لە چەمكەكانی وەك جێگیری ئاسایشی دەروونی و یان ئاسایشی سایكۆلۆژیدا دەبینێ. ئەگەر ئاسایش وەك وشە لە لایەنی زمانەوانیەوە ئاماژە بە ئەو بزاڤ و چاڵاكیانە دەدات كە پەیوەستن بە پاراستنی وڵات یان ئاوایی یان مرۆڤێك لە بەرامبەر هێڕشێك یان مەترسیەك یان پاراستنی مرۆڤ لە هەر شتێكی خراب كە لەوانەیە لە ئاییندەدا رووبدات [ 7: 1155 ]، ئەو چەمكە لە زانستی سایكۆلۆژیا دا و وەك پێناسە بریتیە لە هەستێك كە مرۆڤ لە ترس و نیگەرانی دووردەخات و پەیوەستە بە دابینكردنی هەندێ لە پێداویستیەكانی [ 2 : 1359]. واتە هەستێك كە مرۆڤ تیایدا خۆشحاڵە لە وەی كە لە مەترسیەك یان شتێكی مەترسیدار كە دەبێتە هۆكاری نیگەرانكردنی قۆرتالبووە یان دوردەكەوێتەوە.
لە زانستی سایكۆلۆژیادا ئەم چەمكە جێگەی خۆی لە نێو چەند تیۆرێكدا كردووتەوە. ئەوەتا هێری ستیك سولیڤان لە میانەی ئەو چەمكانەی لە ناوەرۆكی بیروباوەرەكانی خۆیدا هیناویەتی ئاماژە بە پرۆسەی ئاسایش دەدات و بەو بزاڤ و چاڵاكیانە دەژمێرێت كە بۆ مەبەستی پاراستن یان بەرزكردنی ئاستی ئاسوودەیی و دورخستنەوەی مرۆڤ لە نیگەرانی و دڵەڕاوكێ ئەنجام دەدرێن، و هەروەهاش فرام-رایشمان ئەو چەمكە وەك جۆرەك لەو میكانیزمە سایكۆلۆژیانەی بەرگری لەخۆكردن ( psychological defense mechanism ) دەژمێرێت [ 2 : 1359 ]، كە جۆرێكی پرۆسێسی دەروونین كە زۆر جار مرۆڤەكان لەسەر ئاستی نەستی و جاریش لەسەر ئاستی هەستەوەری بەكار دەهێنن بۆ مەبەستی پاراستنی كەسێك كە لە دۆخێكی تایبەتی كۆمەڵایەتیدا نیگەرانە بەرامبەر بە ئەنجامەكەی ئەم دۆخە كە لەوانەیە ئێش و ئازارێكی دەروونی بەدواوە بێت. بۆ نموونە منداڵێك كە بە بەر شوشە دراوسێیەكەی خۆی دەشكێنێ لەوانەیە لە ترسی تەمبێ كردنی و لێدانی پەنا بباتە بەر دۆركرن یان كەسێك بەردەوام تایبەتمەندییەكانی خراپی خۆی بداتە پاڵ كەسێكی تری كە حەزی لێناكات بۆ مەبەستی قۆرتاڵبوون لەو فشارە دەروننیانەی كە بەرهەمی هەبوونی ئەم سیفاتە خراپانەن لە ناخ و دەروونی خۆیدا. هەتاوەك كارین هۆرنای وەك ئافرەتێكی سایكۆلۆژیست لەو بڕوایە دایە كە بزاڤ بۆ گەیشتن بە ئاسایش لە لای مرۆڤ وەك یەكێك لەو ڕێگایانەیە كە تیایدا و بەڕێگەی زاڵبوون بە سەر بنیاتی نیگەرانی سەرەكی، كە بەرهەمی هەستكردنە بە گۆشەگیری و بەپەراوێز خستنەوەی مرۆڤ لەم جیهانە پڕ لە كێشە و گرفتە دا و بەشێك لە لە سێستەمی دروستبوونی ستراكچەری كەساتیەكەی [ 1: 457 ]، و مرۆڤ بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵیدا پەنا بۆ یەكێك لەم ڕێگایەنە دەبات: یان هاوتەریب و لەگەڵ كەسانیتر دا بەردەوام دەبێ و هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا دەكات، یان دژیان دەوەستێ یان خۆیان لێدەپارێزێ. هۆرنای دەستپێكی ئەم پرۆسێسە بۆ یەكەم ساتەكانی منداڵێتی دەگەڕێنیتەوە، كاتێك كە منداڵ لە پەیوەندییەكانی دا لەگەڵ دایك و باوكیدا تووشی ئاستەنگ دەبێ و تێكدەچێ، ئەو كاتەیە كە منداڵ هەست دەكات كە ئەم جیهانە شوێنێكە پڕیەتی لە مەترسی و ئێش و ئازار. لەو كاتە دایە كە پێداویستیەكەی بۆ ئاسایش و تەناهی دەكەوێتە مەترسیەوە و بە ڕاوی هۆرنای، ئەمە هەمان نیگەرانی بۆنیاتی و بنەڕەتیە كە لە لای مرۆڤ دروست دەبێ [6: 463 ]. ئابراهم ماسلو ( Abraham Maslow ) گەورە دەروونناسی ئەمریكی یەكێكە لەو كەسانەی گرنگی بە تێگەه و چەمكی ئاسایشی سایكۆلۆژی داوە و بەستوویەتی بە ڕێبازی مرۆڤگەرایی ( Humanism )، و تیۆرێكی پێشكەشی وێژە و ئەدەبیاتی دەروونناسی كردووە كە بە تیۆری پەیژەیی پێداویستیەكان ناوزەد دەكرێ. ئەم تیۆرە پێداویستیەكانی مرۆڤی لە چەند خاڵێكی یەك لە دوای یەك ڕیز دەكات و پێداویستی ئاسایش دكەێتە قۆناغی سەرەكیی دووهەمی ئەم تیۆرە. بە بڕوای ماسلو پێداویستیەكانی سەرەكی مرۆڤ پێداویستیەكانی فیزیۆلۆژیكن كە وەك خواردن و خواردنەوە و سێكس و .. هتد، و ئەو پێداویستیانە گرنگانەن كە پاڵدەدەن مرۆڤ بۆ مانەوە هەوڵی تێركردن و دابینكردنیان بدات، و پێداویستی بە ئاسایش هەمدیسان یەكێكە لەو جۆرە پێداویستیانەی كە بۆ مانەوەی مرۆڤ زۆر گرنگن و لە دوای پێداویستیەكانی فیزیۆلۆژیك دێت. لە قۆناغەكانی دواتر هەر یەكە لە پێداویستیەكانی خۆشەویستی، و پابەندی بە مرۆڤەكانیتر، پێداویستی ڕێزلەخۆگرتن، پێداویستی بەدەستهێنانی خود، پێداویستی زانین و تێگەیشتن، و پێداویستیەكانی پەیوەست بە جوانی دێت [5 : 104]. هەرچەندە كە ئەم تیۆریە هەندێ ڕەخنەی لێدەگیرێتن، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی، تیۆرێكە، ڕاستیەك دەردەخات كە ئەویش گرنگی و كاریگەری هەندێ لەو پێداویستیانە لەسەر یەكترە. بە بڕوای ماسلو مرۆڤێك مە برسی بێ بیر لە خۆشەویستی یان لە ڕێز لەخۆگرتن یان گرنگیپێدان بە لایەنی جوانی سروشت نادات و بەلكۆ ئەو شتانە هیچ ڕامانێكی خۆ لە لای ئەم كەسە نابێ. ئەو جۆرە بیركردنەوەیە، لەوانەیە لێرە ئەو قسەیەی باب و باپیرانمان بیر بهێنێتەوە كە دەلێت " زگی برسی لە كەس ناپرسێ "!
بە بۆچونی ماسلو، بۆ نموونە، پێداویستی بە ئاسایش و تەناهی دەبنە پاڵنەر بۆ ئەوەی مرۆڤ بەردەوام بە دوای دڵنیایی و سەڵامەتیدا بگەڕێ و خۆی لە ترس و تۆقین و كێشە و شلەژان و نیگەرانی بەدوور بگرێ، بەڵام لێرەدا ئەو پرسیارەمان لە لا دروست دەبێ چین ئەو هۆكارانەی كە مەترسین بەسەر لایەنی ئاسایش و تەناهیی مرۆڤەكان؟ ئایا بارودۆخی نەئاسایی دەبن بە هۆكاری نەرێنی لەسەر گەشە كەسایەتی مرۆڤەكان؟ ئایا ئەم چەندە پەیوەندی بە گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵات و نەتەوەكان هەیە یان نە؟ هەرچەندە وەڵامی ئەم پرسیارانە تا ڕادەیەك روون و ئاشكران، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێویستیان بە روونكردنەوەیەكی زیاتر هەیە. نموونەی هەرە دیاری ئەم مژار و بابەتە لەوانەیە زۆر ڕاشكاوانە لەسەر كوردستان و دانیشتوانی بگونجێ.
كوردستان وەك دەڤەرێكی دەوڵەمەند لە رووی ئاو و خاك و نەوت و زۆر لایەنی سروشتی تر بۆ ماوەی زیاتر لە چەندەها دەه ساڵانێكە بە دەست مەترسیە جیاوازەكاندا دەناڵێنێ و هەموو ئەو مەترسیانە بە شیچوازی جیاواز كاریگەریان لەسەر ناخ و دەروونی تاكی كوردی و كۆمەڵگای كوردەواری بە هەموو پێكهاتەكانی كردووە و بوونەتە بەربەست لە بەردەم گەشەكردنی بشێوەیەكی نۆرمال و ئاسایی، جا چ لەسەر ئاستی تاكی و چ لەسەر ئاستی كۆمەڵگا. ئەوەتا ئەو هەموو تاوان و جینۆسایدەی كە بە مەهانە و ناو و شێوازی وەك ئەنفال و كیمیابارانكردن، ڕاگۆاستنی بەزۆرە ملێ، جەنگە یەك لە دوای یەكەكانی دژی نەتەوە و كۆمەڵگای كوردەواری، و دواینیشیان جەنگی نەخوازراوی قەڵەڕەشكانی بەناو دەوڵتە خەیاڵیەكەی داعش و ئاوارەبوونی سەدان هزار خەلكی ئەم دەڤەرە و بێسەراوشوێنبوونی هزارانی تر و بەتایبەت كوردانی ئێزدی، چەندانێكن لە هزاران نموونە، كە مێژوو هەتاهەتایە لە یادی ناكاتن و وەك دەقێكی ڕەش بەنێو چاوانی دوژمنانی نەتەوەكەمان دەمیننەوە.
مەزنترین مەترسی بەسەر گەشەی تاكی مرۆڤ و كەساتیەكەی بۆ تێرنەبوونی پێداویستیەكانی مرۆڤەكان ( need deprivation )، كاتێك كە ئاستەنگێك دەكەوێتە نێوان مرۆڤ و پرۆسەی تێركردنی ئەم پێداویستیە جیاوازانە، روودەدات. بوونی ئەم ئاستەنگانە دەبێتە هۆكاری هەستكردن بە مەترسی و شلەژانی بەسەر ناخ و دەروونی تاكی كوردەواری و ناهێڵێ ئەم تاكە بیر لە پێداویستیەكانیتری خۆی بكات. تاكێكی كۆمەڵگای كوردەواری چۆن دەتوانێ بیر لە داهێنان و ئاییندە و خۆشەویستی و زانست و جوانناسی بكات لەكاتێكدا لە سایەی دوژمنانیەوە بەردەوام هەڕەشەی جەنگ و كیمیابارنكردن و ئەنفال و جینۆسایدكردنی لێدەكرێت؟ ئەو تاكە چۆن دەتوانێ بیر لەوە بكات كە بە چ شێوازێك سوود لە ئەو هەموو سەرچاوە سروشتیانەی كوردستان، خاكێكی بەپێز و دەوڵمەند پڕ لە ئاو و سروشتە جوان دلڕفێنەكەی، وەربگرێ، لە كاتێكدا كە هەوری ڕەشی رەگەزپەرستان و شۆڤینیزم و دوژمنانی گەلەكەمان بەردەوام بەسەریدا دەسووڕێ؟ ئایا ئەگەر ئەم هۆكارانە نەبوانە و كوردستانیەكانیش وەك زۆر نەتەوەی تر دوربوایە لە ترس و كۆشت كۆشتار، ئایا نەیدەتوانی لە ئاستەنگەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری دەرباز ببێ و بگاتە بەرزترین ئاستەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی؟ بۆچی نە؟ كۆمەڵگای كوردەواری كە بە شایەتی زۆر گەڕۆكی بیانی، ئەوانەی لە سەدەكانی ڕابردوو بۆ مەبەستی جیاواز ڕێیان كەوتووتە ناوچە جیاوازەكانی كوردستان، هەڵگری كۆمەڵێك بەهای جوانی مرۆڤایەتیە وەك بڕوابەخۆبوون، هۆشیاری و ژیری، ویستی فێربوون و بەئەزموون پەروەردەكران، بەهێزی و خۆڕاگری لەبەردەم سروشت، وێرەكی و توانایی بەرزی جەنگ كردن، ئازادیخوازی، ڕێزگرتن و زۆر بەهای تری لەو جۆرانە [4 ]، كە بۆ گەشەی ئاسایی تاكی مرۆڤ و لەدوایشدا بۆ كاركرن لە پێناو بەرزكردنی ئاستی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگا پێویستن، وەك هەوێنی گەشەسەندنی ئابووری و زانستی دەتوانرێ لەسەر و لەبارەی كوردستان وەك هەر كۆمەڵگایەكی تر بوونی خۆی هەیە. بەڵام ئایا بۆچی ئەو چەندە لە كوردستان نابینرێت؟
هەڵبەت زیادەڕۆییە ئەگەر بمانەوێ هەموو تاوانەكانی دواكەوتنی كوردستان بخەینە سەرشانی خەڵكانی تر و نەبوونی پێداویستی و پاڵنەرەكانی ئارامی و ئاسایش، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ ئەو ڕاستیەمان لەیاد نەچێ سەرباری زۆر هۆكاری خۆدی و بابەتیانەی دەرەكی، ئەم لایەنەش گرنگییەكی تایبەتی خۆی هەبووە لەسەر ستراكچەری كەساتی تاكی كوردی و دروستبوونی كۆمەڵگایەكی پڕ لە كێشە ئاڵۆزییەكانی هەمە جۆر كە هەموویان راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بەستراون بە دیاردەی تێرنەبوونی یەكێك لە پێداویستیە هەر سەرەتایی و گرنگەكانی مرۆڤی كورد و كوردستانیان كە ئەویش ئاسایشە، كە دەرەنجام و بەرهەمی هەموو ئەو بۆچوونە تەسك و شۆڤینییانەن كە دوژمنان هەمیشە لێی ڕوانیویانە دۆزی ڕەوای گەلەكەمان.
كەواتە دوور نیە، ئەگەر، لە سایەی هەموو ئەو گۆڕانكارییانەی ئەم دواییە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانی، و بە سایەی هێز و شیان و خۆڕاگری كوردستانیان و نەتەوەی كورد و بەتایبەت هێزی پۆڵاینی پێشمەرگە، و نواندنی ئاستێكی بەرزی دیپلۆماسیەت لە نێو سەركردایەتی كوردستانیان و بەتایبەتیش دوورئەندیشی سەرۆك مەسعود بارزانی بەرامبەر رووداوەكانی هێڕشكردنەكانی تیرۆریستان بۆ كوردستان و داگیركردنی زۆر ناوچەی كوردنشین، و دواتر رەزامەندی كۆمەڵگای نیۆنەتەویی، و پێویستی بەدەنگەوە هاتنیان بۆ هاوكاریكردنی كوردەكان، دەبێ ناوچەیەكی ئارام و دوور لە كێشە و جەنگ بێتە ئاراوە، كە تاكی كوردی تیایدا زیاتر بحەسێتەوە و بتوانێ لە رووی پێداویستیەكانی گرێدراو بە ئاسوودەیی و ئارامی و سایكۆلۆژیەوە، كەمتر یان چیتر بیر لە جەنگ و ماڵوێرانی و ترس و تۆقین و جینۆساید و ڕاگۆاستنی زۆرەملێ و كیمیابارانكردن نەكات بەڵكۆ بیر لە پێداویستیەكانی ئاست بەرزتر بكات و ئەمەش ببێ بە ڕێگە خۆشكردنێك كە مرۆڤی كوردیش وەك زۆر نەتەوە و وەڵاتی تر بیر لە خۆ پێشخستن و پێشكەتن بكاتن، و تەنانەت و دووریش نیە لەم ئاستەدا بگاتە بڵندترین ئاستەكانی وا كە ببێتە جێگەی سەرسۆڕمانی زۆر كەس و لایەن و وڵات، و ببێتە بەڵگەیەك كە بۆچی بۆ كوردیش، وەك هەر نەتەوەیەكیتر، ئاسایش و تەناهی و ئاسوودەیی تاكی و بەكۆمەڵ بە پێویست بزاندرێ. چونكە وەك پرۆفیسۆری زانستی سیاسەت لە زانكۆی میسوری ئەمریكا دێیڤید رۆمانۆ ئاماژەی پێدەداتن " ئەگەر هەر گەڵێك یان بزووتنەوەیەكی سیاسی بۆ ماوەیەكی سنووردار سەركەوتنی بەدەست هێنا بێت و بە جموجۆڵ و ئامادە بێ و ئیرادەی ئەوەی هەبێ بۆ بەدەستهێنانی خەونەكانی خەباتێكی بە كۆمەڵ بكات، ئەوا ئەو بوارە بۆ نەتەوەی كورد هاتووتە پێش "[ 3: 19 ]. بە واتیەكی تر هەموو بوارەكان بۆ ئێمە رەخساوە و ئەگەر كێشە و گرفتەكانمان چارەسەر بن، ئەو كوردستانیانیش دەتوانن قۆناغی باش ببڕن. مێژوو ئەو ڕاستیەی سەلماندووە كە شكۆ و گەشەسەندنی وڵاتان بەشێكە لە قۆناغی ژیانی ئاسایی هەر نەتەوەیەك، چونكە هەر نەتەوەیەك بۆ گەیشتن بەم قۆناغانە بە زۆر هەوراز و نشێوی دا دەرباز دەبێ و گەیشتن بە لوتكەی ئەو هەورازییە بەشێكی زۆری پەیوەستە ب ئیرادە و ویستی ئەو گەلە و لە هەمان كاتیشدا بارودۆخە جیاوازەكانی و لە هەموویانیش سەرووتر ئاسوودەیی و ئارامیش بەشێكی گرنگی ئەو فاكتەرانەن كە گەیشتنی هەر نەتەوە و وڵاتێك بە سەركەوتن و كەنارەكانی ئارامی ژیان و بەختەوەری ئاسانتر و خێراتر دەكات و ئێمەی كوردستانیانیش چاوەڕوانی ئەو ئاسوودەیی و ساتانەین بۆ هەمان مەبەست. و ئەم ئاسایش و ئارامیە سایكۆلۆژییە بۆ نەتەوەی كوردستان تەنها لە سایەی هێزێكی پۆڵاین وەك هێزی پێشمەرگە دێتە ئاراوە و ئەو ڕاستیەش لە ڕابردوو و ئێستا بە ئاشكرایی بۆمان دیار بووە و بەتایبەتی ماوەی چەند مانگی ڕابردوو هێزی بازووی پێشمەرگە سەلماندی كە نەك تەنها لەسەر ئاستی كوردستان و ناوچەكە بەڵكۆ و بە هەموو جۆرئەتەوە دەتوانرێ بگۆترێ لەسەر ئاستی جیهانی تەنها قەڵایەك كە خۆی لەبەردەم هۆلاكۆیانی داعش پێڕابگیرێ هەمانا تەنها قارەمانانی پێشمەرگەن كە بە سەرپەرشتی سەركردەیەكی وەك بەرێز مەسعود بارزانی ببێتە قەلایەك كە جیهانیان تیایدا خۆیان لە دڕندایەتی ئەم مرۆڤە دور لە هەموو پێوەر و بەها كۆمەڵایەتیەكان و مرۆڤی حەشار دابێ و پارێزراو بن. ئەو تەوژمە هۆڤ و دڕندەیەی كە بە پەروەردەیەكی نەشیاو و هەڵە پەروەردە كراون و بەناوی پیرۆزی ئیسلام و ئایینەوە بە گژ جیهاندا چوونەتەوە و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێ نێوانی بنەما و پرەنسیپە سەرەكیەكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و فەرهەنگ و كەلتووری عەەربی بیابانی لەیەكتر جیاناكەنەوە و بە هەمان مێنتالیتە و ئەقلیەت هەڵسوكەوت لەگەڵ ئایاتی پیرۆزی قۆرئان و فەرمایشتەكانی نێردراوی ئاخیر زەمان محەمەد ( د. خ. ) دكەن و شرۆڤەیەكی هەڵەی بۆ دەكەن و لەسەر ئەو بنەما ساختە و چەواشەكراوانەی خۆیان و بە دوور لە بەها پیرۆزەكانی ئیسلام دەیانەوەێ لەگەڵ ژیانی سەردەم و برایەتی و تەبایی مرۆڤایەتی دژایەتی بكەن، لەكاتێكدا ئەمرۆ مرۆڤایەتی بە گشتی بەدەست زۆر نەهامەتی تر دەستە و یەخە دەجەنگێ كە دیارترینیان هەژاری و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان و كەمبوونی خۆراك و سەرچاوەكانی بۆ ئەو هەموو مرۆڤە و كۆنبوونی چینی ئۆزۆن و پیسبوونی ژینگە و سەرهەڵدانی چەندەها كێشەی سیاسی لەسەر ئاستی ناوچە و جیهان بەگشتی، كە هەموویان هەڕەشە لە مرۆڤایەتی دەكەن و پێشبینی دەكرێت ئەم كێشە و گرفتانە وا بەئاسانی چارەسەریان بۆ نادۆزێتەوە، مەگەر بە هەوڵ و كۆشش و یەكگرتنێكی جیهانی. ئا لەم كاتەدا تیرۆر و تووندڕۆیی و شۆڤینیزمی نەتەوەیی و لەسەر حیسابی گەلان و نەتەوەكانی تر هەڕەشە لە مرۆڤایەتی بەگشتی و كوردستانیان بەتایبەتی دەكات.


سەرچاوەكان:
1) اسدورو،لسترام. ( 1389). روانشناسی،ترجمە: جهانبخشصادقی،چ. 3،مركزتحقیقوتوسعهعلومانسانی،تهران، 618 ص.
2) پورێفکاری . نصرت ا.. (1380) . فرهنگ معاصر جامع روانشناسی وروانپزشکی وزمینه های پیوسته انگلیسی وفارسی، جلد 1 -2،تهران، 814 ص.
3) رۆمانۆ، دێیڤید.( 2015 ). پالنەری كورد لە گرتنەوەی شنگال، گۆڤاری گۆڵان، ژمارە 1009، لە ( 12/1/2015). ل ل. 18-19.
4) السندی،بدرخان (2007). المجتمع الكوردی فی المنڤور الاستشراقی،گ2،دار سبیرێز،دهۆك،614 ص.
5) قەرەچەتانی،كەریمشەریف(2011). سایكۆلۆژیایگشتی،چاپیسێیەم،زانكۆیسلێمانی،سلیمانی، 414ص.
6) كمال، علی(1988). النفس انفعالاتها و أمراچها و علاجها، گ.4، الجزئین الاول و الپانی، دار واسگ، بغداد، ص.818.
7) Hornby، A. S. ( 2003) . Oxford advanced learners dictionary، 7th. Ed. Ed. Oxford university press، چاپ پنجم، چاپخانە نگین، 1539 ص.

*بسپۆری پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/ بەشی دەروونزانی/ زانینگەی زاخۆ