سەرەڕای جەخت كردنەوەی پلانەكانی گەشەپێدانی نەتەوەیی لە عێراق لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوەوە لەسەر بایەخدان بە ڕەهەندی شوێنی گەشەپێدان لە ڕێگای دابەشكردنی چاڵاكیە ئابووریەكان و دانیشتوان، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم دوو رەگەزە زیاتر چڕبوونەوە لە بەشێكی دیاریكراوی پارێزگاكانی وسەنتەرە شارنشینە گەورەكانی. لە ئەنجامدا هەندێك پارێزگا بوونە ناوندێكی راكێش بۆ كۆچبەران بە هۆی كەڵەكەبوونی وەبەرهێنانی تێاندا. ئەم شێوازە لە گەشەپێدان رەنگدانەوەی نەرێنی جێ هێشت لەسەر شێوازی دابەش بوونی دانیشتوان، چونكە ئەو شوێنانەی كە دانیشتون رادەكێشن بۆخۆیان هەمان ئەو ناوچانەن كە گەشەپێدان و پێشكەوتنی تیدا بەدی دەكرێ وپەێوەندیەكی نەپچڕاوەی لەنێوان گەشەپێدانی ئابووری و ئاستی شارنشینی هینایە كایەوە. سەنتەرەكانی شارنشینی لە هەرێمی كوردستان وەكو سەرجەم شارەكانی تری عێراق و جیهان بە دەر نەبوون لەم دۆخەو لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی رێژەی گەشەی شارنشینی شارەكان ڕووبەڕووی دیاردەی زیادبوونی دانیشتوان و فراوانبوونی ڕووبەرەكانیان بوونەتەوە، ئەمەش وایكردووە كە دیاردەی شارنشینی بەردەوام لە هەڵكشان دابی وشارە گەورەكان ببنە سەنتەرێكی گەشەپێدان و پێشكەوتن لەسەر حیسابی شارۆچكەكان و سەنتەرەكانی دێ نشینی.
بە گوێرەی ڕاپۆرتیكی وەزارەتی پلان دانانی هەریمی كوردستان كە لە ساڵی 2011 بڵاوكراوەتەوە، كۆی داهاتی نیشتمانی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 2003 گۆرانی بەرچاووی بە خۆوە بینووە، بە جۆریك تێكرای داهاتی نیشتمانی لە چوار تریلیون وسێ سەدوو حەفتاوسێ ملیارو هەشت سەدوو هەشتاو حەوت ملیون دینار بۆ سی و پێنج تریلیون شەسەدوو شەست وپێنج ملیار و پێنج سەد ملیون دینار بەرزبووتەوە لە ساڵی 2008 دا كە ئەمەش دەكاتە زیادبوون بە ریژەی لە 715.4% بە بەراورد لەگەڵ 2003 دا.
بەڵام سەرباری ئەم داهاتە زەبەلاحە، هەرێم بە دەست كێشەی جیاوازی شوێنی گەشەپێدان دەنالێنێت لەنێوان پارێزگاكانیدا، ئەمەش لە ئەنجامی پشتگوێ خستنی رەهەندی شوێنی گەشەپێدان بووە لە ساڵانی ڕابردوو سەرباری نەبوونی سیاسەتیكی گەشەپێدانی گشتگیر لە سەر ئاستی ناوچەكان و پارێزگاكان. بۆ سەڵماندنی ئەم ڕاستیەش، گەر پارەی تەرخانكراوو بۆ كەرتی پیشەسازی لە لایەن حكومەتەوە بە گوێرەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە نێوان ساڵانی 2006-2008 بخەینە ڕوو، دەبینین كە پارێزگای هەولێر لە 48.2% كۆی گشتی ئەو پارەیەی بەركەووتووە، پارێزگای سلێمانیش لە 39.2% بەركەووتووە لە كاتیكدا پارێزگای دهۆك كەمترین رێژەی بەركەوتووە كە تەنها 12.6% بووە.
هەر بۆیەش، بە تیڕوانینی رێژەی دانیشتوان لە سەنتەری پارێزگاكان لە كۆی گشتی دانیشتوانی شارنشینی هەر پارێزگایەك، دەبینین كە شاری هەولێر بەرزترین رێژەی تۆماركردوو نزیكەی لە (51%) دانیشتوانی شارنشینی لە سەنتەر كۆبوونەتەوە. ئەمە لە كاتیكدا هەر یەك لە پارێزگاكانی سلێمانی و دهۆك نزیكەی لە (26%) و(33%) دانیشتوانی شارنشینی لە سەنتەر كۆبوونەتەوە بۆ هەر یەكیان بەدوای یەكدا.
بارودۆخی ناوچەكە بە گشتی و گرنگی نەدان بە ڕەهەندی شوێنی لە پلانەكانی گەشەپێدانی نیشتمانی و سیاسەتی كەڵەكە كردنی تەرخانكراوەكانی وەبەرهێنان لە ناوەندەكانی شارنشینی گەورە بە تایبەتی پایتەخت، بووە هۆی قووڵكردنەوەی جووڵەی دانیشتوانی ناوەخۆ و كۆچكردنیان لە دێهاتەوە بۆ شارە گەورەكان. ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە دابەشبوونێكی ناڕێك لە دانیشتوان دروست ببی و ببیتە هۆی تێكچوونی پلە بەندی شارنشینی لە سەر ئاستی پارێزگاكان و هەتا لەسەر ئاستی یەك پارێزگاشدا. بۆ نموونە قەبارەی دانیشتوانی سەنتەرەكانی شارنشینی پارێزگای هەولێر لەگەڵ ئەوبنەما و پێوەرانەدا ناگونجێ كە لەلایەن زیفەوە سەبارەت بەپلە و قەبارەی دانیشتوانی سەنتەرەكانی شارنشینیدا داهێندراوە، چونكە نەقەبارەی دانیشتوانی شاری دووەم یەكسان دەبێت بە(1/2)ی شاری یەكەم و نەشاری سێیەم (1/3)ی كۆی شاری یەكەمە.
لێرەدا ئەوە ماوە بڵیین كە دابەشبوونی هەرێمی ناهاوسەنگ بۆ وەبەرهێنانەكان بێ گومان دەبیت مایەی جیاوازی لە ئاستی داهات لە نیوان ناوچەكانداو گرفتی نیشتەجێبوون وقەرەباڵغی دانیشوان وفشار خستنە سەر ژیرخانی ئابووری لە شارەكان و سەنتەرە پێشەسازیەكانی لێ دەكەویتەوە، كە لە ئەنجامدا كۆمەڵیك گرفتی كۆمەڵایەتی دیتە ئاراوە وەكو(بێكاری، بڵاوبوونەوەی تاوانكاری، خراپ بوونی رەوشی تەندروستی و ڕۆشنبیری وهتد......). بۆیە پێمان گرنگە لێرەدا پەێرەوی پلانێكی گەشەپێدانی هەرێمی هاوسەنگ بكری بۆ دەستەبەر كردنی گەشەپێدانێكی گشتگیری ئابووری وكۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی ناوچەكان وپارێزگاكاندا بۆ پتەو كردنی یەكرێزی نیشتمانی لە ووڵاتەكەماندا.



پسپۆری پلان دانانی شارنشینی و هەرێمی
كۆلێجی ئەدەبیات-بەشی جوگرافیا