پێشەكی
تیرۆر ( الإرهاب یان terror ) لەو چەمكانەیە كە لە ساڵانی دوایینی ڕابردوو زیاتر لە هەر چەمكێكی تر لە نێو ئەجێندای میدیاكانی جیهانی و ناوچەكە دا گوێ بیستی بووینە و جێگەی سەرسوڕمان نیە كە چەمكێكی لەم چەشنە ئەوەندە دەنگی داوە، و ئەوەش لە سۆنگەی ئەوەوە كە ئەو دیاردەیە سوودی لە هەموو كەرەستە نوێ و هەنۆكەییەكانی تەكتەلۆژیای هاوچەرخ، بگرە لە دزینی بنەماكان زانستە جیاجیاكان و هەروەها كەرەستە كۆنكرێتەمادیەكانی وەك جۆرەها چەك و كەرەستەی ڕاگەیاندنی وەك تۆڕەكانی ئەنترنێت و مۆبایل وەرگرتووە بۆ جێبەجێكردنی مەرامە پیس و قێزەوەنەكانی خۆیان، كە ئەمرۆكە دەبینین بەرهەمەكانی جگە لە كۆشتن و تالانكردن و سوتاندن و سەربڕین و تەقاندنەوەی شوێنەوارە مێژووییەكان و مزگەوت و كەنیسە و دێرەكان و دەزگاكانیترێ كۆمەڵایەتی هیچ شتێكی تر نەبووە و نیە. هەر ئەوەیە وایكردووە تیرۆر وەك دێوەزمەیەك هەڕەشە لە ئاسایش و تەناهی و ئاسوودەیی نەتەوە و ئایین و وڵاتانی جیهان بكات بە بێی جیاوازی ئایینی و رەگەزی و تەمەن، و بۆەتە مۆركێكی جیهانی سەردەم كە هێز و توانا و وزەیەكی زۆری جیهانیانی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردووە و لە جیاتی ئەوەی كی جیهانیانی ئەمرۆكە خەریكی چارەسەركردنی دەهان كێشە و گرفتی گەورەی وەك زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوانی گۆیی زەوی و كەمبوونی خۆراك و پێداویستیەكانیان، پیسبووونی ژینگەه و تێكچوونی چینی ئۆزۆن، ململانێی بازرگانانی جەنگ و چەك و تەقەمەنی لە لایەن داگیركەرانی هەمە جۆر، و سەرهەڵدانی چەندەها نەخۆشی كۆشندە و چەندەها كێشەی هاوشێوە، ببێ، جیهان تێكڕا خەریكی بەرەنگاربوونەوەی ئەو هەڕەشە مەترسیدارەیە كە بەناوی تیرۆر دەناسرێتن.

تیرۆر وەك پێناسە
وەك چەمكێك تیرۆر لە فەرهەنگنامەی ئۆكسفۆردی ئینگلیزی دا بە واتای هەستكردن بە ترسێكی زۆر و لەڕادەبەدەر یان ئەو كەس یان بارودۆخ یان شتەیە كە مرۆڤ دوچاری ترس دەكات یان كردرەوەیەكی تووندوتیژانەیە كە زیاتر بۆ مەبەستی سیاسی بەكاردێتن لە پێناو دروستكردنی ترس و نێگەرانی [1342:8]پێناسەكراوە. لە فەرهەنگی سیاسیدا پێناسەیەكی هاوشێوەی بۆ كراوە و تێیایدا تیرۆر بریتیە لە ترس و تۆقاندن [396:6]، كە لە ژێدەر و سەرچاوەكانی تریش بە هەمان واتا بەكار هاتووە، و لە هەمان كاتدا ئەم چەمكە چەمكێكی تری بەدواوە هاتووە كە ئەویش تیرۆریزمە كە بریتیە لە بەكارهێنانی تووند وتیژی لە پێناو وەدەستهێنانی ئامانجە سیاسیەكانی تاخم و گرووپێك یان نەچاركردنی دەستهەڵات و حكۆمەتێكە بۆ جێبەجێكردنی كار یان بڕیاریك [14:2]. و زانستەكانی تری مرۆڤایەتی وەك كۆنەڵناسیش پێناسەی هاوشێوەیان بۆ تیرۆر پێشكەش كردووە.
هەرچەندە چەمكی تیرۆر رەهەندەكانی سیاسی بەخۆیەوە گرتووە بەڵام لە هەمان كاتدا سادەترین مرۆڤەكانی سەردەم شارەزای لایەنەكانی بوونە و بەبەردەوامی لە لایەن زۆر كەسەوە بەكاردەهێنرێتن و تاڕادەیەكی زۆریش وەك پێناسە و ڕامان لایی زۆر كەس ناسراو و دیارە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا هەندێ بسپۆر و شارەزا لەو بڕوایەدان پێناسەكردنی تیرۆر كارێكی ئالۆزە، چونكە جۆرێكی ناكۆكی هەیە لە نێوان رۆانگەی لایەنەكان بۆ ئەم دیاردەیە. هەندێ وڵات و لایەن لەو برَوایەدان هەر جۆرە تووند وتیژییەك جۆرێكی تیرۆرە، بەڵام بە دیتنی هەندێ كەسی تر تووند وتیژی كە ئەو تیرۆریستانە بەكار دێنن جۆرێكی پاڵەوانەتی و بزاڤێكە نێشتمانییە بۆ وەدەستهێنانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و بەرگریكردن لە خۆ و دژایەتیكردنی داگیركەران [67:3]. بەڵام كام دادپەروەری كۆمەڵایەتی و كام داگیركەر؟ ئایا خۆدی ئەو تیرۆریستانە چەند توانیویانە ئەو ئازادی و دادپەروەرییە بۆ خەڵكانی ژێر دەستهەڵاتی خۆیان دابین بكەن و نموونەشی هەموو ئەو كاوڵكارییانەیە كە لە ناوچەكانی ژێر دەستهەڵاتی ئەوان روو دەداتن و جگە لە وێرانكاری و تاڵانكردن و دزی و كۆشتار شتێكی تری بۆ خەڵك بەدیاری نەهێناویانە.

تیرۆر لە نێو لاپەڕەكانی مێژوودا
هەرچەندە وەك سیاسەت چەمكی تیرۆر بۆ یەكەم جار لە سەردەمی ڕاپەرینی فەرەنسا و لە ساڵانی نێوان ( 1793 تاوەكو 1794 ) بەكار هاتووە كە لەو ماوەیەدا هزاران كەس بە ڕێگە گیڤتین لە ملیان درا و كوژران و كار گەیشتە ئەوەی كە لە مێژوودا ئەو ماوەیە بە سەردەمی حكومەتی تیرۆر ناسراوە [396:6]، بەڵام بە جۆرئەتە و بۆێرانەوە و ئەگەر زیادەڕۆیی نەبێ دەبێ بگۆترێ كە پێشینەی تیرۆر بۆ ماوەیەكی زۆر كۆنتر لەوە دەگەڕێتن و بگرە بۆ كاتی ئادەم و حەوا دەگەڕێتن كە قابیل بۆ مەبەستی تایبەت و بەرژەوەندییەكانی خۆی پەنای بۆ ئەو كارە بردووە و برایەكەی خۆی دەكۆژێتن و دواتر بە درێژایی مێژوو و لە سەردەمانی جیاجیا ئەم كردەوەیە بەردەوام بووە تاكۆ ئەمرۆكە، بە جۆرێك كە هیچ نەتەوە و گەڵ و وڵاتێك بێبەش نەبووە لە زەبرە كۆشندەكانی، و نموونەكانی ئەم كردەوە تیرۆریستیانە لە پەرتووكە ئایینییەكان ئایینە جیاوازەكان و زۆر سەرچاوەی تر تۆماركراوە و شارستانیەتی مرۆڤایەتی هیچ كات لە یادیان ناكاتن. و دوایین قۆربانی ئەم دیاردە قێزەوەنەش نەتەوەی كورد و كوردستانیان بووە كە لەماوەی ئەم چەند دەه ساڵەی دوایی و بەتایبەتیش ساڵی ڕابردوو گەورەترین تاوانەكانی دژی مرۆڤایەتی لە لایەن تیرۆریزمی جیهانیەوە لە دژی ئەنجام درا و نەتەوەی كورد و پێشمەرگەی قارەمانی كوردستان، وەك بەڕێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئاماژەی پێدەداتن لە جیاتی هەموو جیهان لەگەڵ تیرۆر دا جەنگ دەكات.
و نابێ ئەوەشمان لە یاد بچێ كە تیرۆر لەدوای هێڕشەكانی ساڵی ( 2001 ) كە لە لایەن گرووپی تیرۆریستی " ئەلقاعیدە " و بە سەركردایەتی ئۆسامە بن لادن، لە دژی وڵاتانی یەكگرتووی ئەمریكا ئەنجامدرا، پێی نایە قۆناغێكی نوێ و دژایەتیكردنی تیرۆر بۆەتە یەكێك لە خاڵە هەرە سەرەكیەكانی سیاسەتی ئەم وڵاتە بە تایبەتی و جیهان ب گشتی[397:6].

جۆرەكانی تیرۆر
هەرچەندە كە بسپۆران و سەرچاوەكانی زانستی لەو بڕوایەدان كە دەكرێ جۆرەكانی تیرۆر لە خاڵەكانی خوارەوەدا پۆلین بكرێن، بەڵام یەك خاڵی هاوبەش هەموو ئەو جۆرە كردەوانە بەكەترەوە دەبەستێ و ئەویش هەڵسانی هەندێ كەس و لایەنەە بە هەندێ كرداری دژی مرۆڤایانە كە لە دیوەكەی تری ئەم كارانە كۆمەڵێك تاك و مرۆڤ و گرووپ و لایەن و نەتەوە و ئایینی ستەملێكراون كە مافەكانیان خوراوە و زۆریان لێوە دەكرێتن:
1- تیرۆری دەستهەڵات كە تیایدا دەستهەڵاتدارێتی دەستە و گرووپێك بۆ مەرەم و بەرژەوەندیە تایبەتەكانی خۆی هەڵبستێ بە ئەنجامدانی كردەوەی تیرۆریستانە لە دژی ژێردەستەكانی خۆی، و دیارترینی ئەم جۆرە تیرۆرە لە قۆرئانی پیرۆز دا نموونەی فیرعەونەكانە كە لە دژی نەتەوەی بەنی ئیسرائیلییەكان ئەنجامیان دەدا و لە دواییدا حەزرەتی موسا ( س. د ) قۆرتالیان دەكات و لە فەڵەستینی ئێستا دا جێگیریان دەكات [23:2]، و خۆای گەورە ئەو وڵاتەیان وەك دیاری پێشكەشی ئەوان دەكات. نموونەیەكی تری ئەم جۆرە تیرۆرەش هەمان ئەو تاوانانەیە كە دیكتاتۆری سەدەی بیست و یەكەم سەدامی گۆڕ بە گۆڕ و رژێمە بەعسیە فاشیستیەكەی لە ماوەی دەستهەڵاتداری خۆی لە دژی كوردستانیان جێبەجێكرد.
2- تیرۆری ئایینی: كە لایەنگران و پەیرەوانی ئایینێكی دیاریكراو لە دژی ئایینێكی تر پیادەی دەكەن و نموونە بۆ ئەو جۆرە تیرۆرە كردەوە هۆڤ و دڕندانەی تیرۆریستانی دەوڵەتی خیاڵاوی داعشە كە بە ناوی پیرۆزی ئیسلام لە دژی كوردە ئێزیدییەكان ئەجامیان دا و بە هزاران كەسیان لێ شەهید و بێ سەراوشوێن كردن، لە كاتێكدا كە ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەو هەموو كردەوە تیرۆریستیانە پاكە.
3- تیرۆری چینایەتی: كە چینێكی دیاریكراو و بەتایبەت چینە دەوڵەمەند و دەستڕۆیشتووەكان لە دژی خەڵكانی هەژار ئەنجامی دەدەن.
هەموو ئەو جۆرە كردەوە تیرۆریستیانە خاڵێكی هاوبەشیان هەیە و و ئەویش ئەوەیە كە لە سۆنگەی ئەوەی كە بكەر و ئەنجامدەری ئەم تاوان و كردەوە تیرۆریستیانە مرۆڤن، كەواتە هەندێ فاكتەر و هۆكاری دەروونی و سایكۆلۆژی لە پشتەوەی ئەو كردەوانەن كە پاڵ بە ئەو كەسانە دەنێن بۆ ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی.هەربۆیەش گرنگە كە جگە لە فاكتەرە سیاسی و كۆمەڵایەتی و مادییەكان، فاكتەرە دەروونیەكانیش لە پشتەوەی ئەو كردەوانە بن و لە شرۆڤەكردنیان هاوكاریمان بكەن، لە وەڵامدانەوەی پرسیاری وەك ئایا ئەو هۆكارە سایكۆلۆژییانە چین كە لە پشتەوەی ئەنجامدانی كارە تیرۆریستیەكانن؟

شرۆڤەكردنی رەهەندەكانی سایكۆلۆژیكی تیرۆر
سایكۆلۆژیا وەك ئەو زانستەی كە ڕاستەوخۆ لە ناخ و دەروونی مرۆڤەوە دەكۆڵێتەوە دیاردەی تیرۆری خستوتە بەردەم میكرۆسكۆپی توێژینەوەی خۆی و گەیشتووتە ئەو ئەنجامەی كە هەندێ هۆكاری سەرەكی هەن كە پەیوەستن بە لایەنی سایكۆلۆژی هەندێ لە مرۆڤەكانەوە كە پاڵیان پێوە دەنێتن بۆ ئەنجامدانی كردەوەی تیرۆریستی.

تیرۆر و تێكچوونی مێنتالی و نەخۆشیەكانی دەروونی
لایەنی مێنتالی ( ئەقلی ) مرۆڤەكان بەشێكی گرنگی ژیانی ئاسایی ئەوانی بە خۆیەوە بەستووە و كاتێك هاوسەنگی و بەلانسی ئەو لایەنە لای مرۆڤێك تێك دەچێ رەفتارەكانیشی لە چارچێوەیەكی ئاسایی لادەداتن. هەندێ لە زانایانی دەروونناسی لەو برَوایە دان كە لە نێوان تاوانەكانی كە هەندێ كەس پێی هەڵدەستن و لەوانەیش كاری تیرۆریستی دا و هەروەها نەخۆشیەكانی مێنتالی پەیوەندی هەیە.واتە ئەو كەسانەی كە هەڵدەستن بەو جۆرە كارە تووند و تیژانە لەوانەیە بەدەست هەندێ نەخۆشی و تێكچونی مێنتالی دەناڵێنن و ئەو نەخشیانە پاڵیان پێوە دەنێتن تا هەڵبستن بە ئەنجامدانی كاری لەو جۆرە. ئەوەش بەهۆی ئەوەوە دەسەڵمێندرێتن كە هەندێ لەو كەسانەی كە تووشی نەخۆشیەكانی گرانی وەك شیزۆفرینیا هاتوون ( كە لە جێگەی خۆیەتی ناوی لێ بنرێتن شێرپەنجەی دەروونی ) بە ئاسانی هەڵدەستن بە كاری تووندوتیژی لە دژی كەسانی تر. بەڵام كۆمەڵێكی تر لەو بڕوایەدان كە كەسانی نەخۆش دەروون ناتوانن بە كاری تیرۆریستی هەڵبستن چونكە كارە تیرۆریستیەكان پێویستیان بە وردەكاری و شارەزایی و هۆستاییەكی زۆر هەیە كە بتوانێ بە كارێكی لەم جۆرە هەڵبستێ. بۆ نموونە نەخۆشێكی سایكۆلۆژی ناكەوێتە نێو چارچێوەی ئەو كەسانەی بتوانن كارێكی تیرۆریست ئەنجام بدەن كە پێویستی ب كاركردن لەسەر چەندەها جۆری كەرەستە و ئامێری ئەلكترۆنی هەیە.
ئەو بابەتە بەرەو لایەنێكی تری تیرۆر پاڵمان پێوە دەنێ كە ئەویش بیركردنەوەیە لەوەی كە ئایا چ پەیوەندییەك هەیە لە نێوان ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی و لایەنی بۆماوەیی؟ بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری لەو جۆرە دەبێ ئاماژە بەوە بدرێتن كە لەو بۆارەشدا زانایان بیروڕای جیاوازییان هەیە. زانایانی وەك لانگ و گالتۆن و كرانز بایەخیان بەو لایەنە داوە و لەو بڕوایەدان كە هیچ پەیوەندییەك لە نێوان ئەنجامدانی تاوان و لایەنی بۆماوەیی نیە، بەڵام هەندێكی تر بە پێچەوانەوە بیردەكەنەوە كە تاوانیش وەك هەر خەسلەتێكی تری مرۆڤەكانی وەك رەنگی چاو و پێست و قژی مرۆڤەكان یان باڵایان لە ڕێگەی بۆماوە لە نەسلێك بۆ نەسلێكی تر دەگۆازرێتەوە[153:4]. بەم شێوەیە دور نیە تیرۆریش وەك رەفتارێكی تاوانبارانە پەیوەندی بەم لایەنەوە هەبێ، بەتایبەت ئەگەر بزاندرێتن كە زۆر جۆری دەمارگیری وەك بەشێك لە رەفتاری تیرۆریستی لە نێو ئەندامانی تەمەن جیاوازی هەندێ گرووپ و نەتەوە دەبینرێتن. هەرچەندە لێرەدا نابێ كە رۆڵی پەروەردەكردنی كەسانی جیاواز لە هەر تەمەن و هەر رەگەزێك لەو گرووپ و نەتەوانە دا لە یادمان بچێ كە كاریگەری لەسەر گوشكردنی ئەندامانی ئەو كۆمەڵگایە دەكات و دەبنە هۆی پەروەردەبونیان لەسەر یەك بیروبۆچونی رەگەزپەرستانە و پاڵیان پێوە دەنێ كە بە كاری تووندوتیژی و لەوانەشە كاری تیرۆریستی هەڵبستن.
بۆ پشت بەستن بە رۆانگەی لایەنگرانی بۆ ماوەیی لە روودانی كاری تیرۆریستی، دەكرێ ئاماژەیەك بە بیروباوەرەكانی سایكۆپاتۆلۆژیست و تاوانناسی بەناوبانگی ئیتالی چزارێ لۆمبرۆسۆ ( 1836- 1909 ) بدرێتن كە لە میانەی هەوڵ و توێژینەوەكانی خۆی ئاماژە بە پەیوەندی نێوان فاكتەری بۆماوەیی و تاوانكاری ددەاتن، لە كاتێكدا كە دوای چەندەها ساڵ زۆر لە بیروباوەرەكانی رەتكرانەوە [854:5]. بەڵام لایەنی فیزیۆلۆژیكی و بایۆلۆژیكی جەستەی مرۆڤ دوور نیە لە ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی و لەوانەشە تاوانەكانیان. چونكە وەك سەرچاوە زانستیەكان ئاماژەی پێدەدەن ڕژێنە( گلاند )كان و ئاستی بەرزی و نزمی ڕشتنیان بۆ ناو خوێن و جەستەی مرۆڤەكان كاریگەری بەرچاویان هەیە لەسەر جەستەی مرۆڤ و لایەنی سایكۆلۆژیای پێكهاتە و ستراكچەری كەسایەتی مرۆڤەكان. ئاستی ئەم ڕژێنە دەبێتە ئەگەری ئەوەی كە كاتی رووبەرووبوونی مرۆڤ لەگەڵ وروژێنەرەكانی دەرەكی هەڵبستێ بە كاردانەوەی جیاواز و لەوانەشە كاری تووندوتیژی و تاوان و تیرۆریستی دژی كەسانی تر و یان نەتەوەیەك ئەنجام بداتن.
ئەو پەیوەندییە لە نێوان تیرۆر و نەخۆشیە دەروون و مێنتالییەكان زەنگێكی مەترسیدارە بۆ سەردەمی ئێستامان، چونكە وەك پسپۆرانی دەروونی بۆی دەچن ئەم نەخۆشیانە مۆركێكی سەردەمن و ڕێژەی تووشبووانی رۆژ لە دوای رۆژ پەرە دەستێنێ چونكە لە بەنڕەتدا ئەم نەخۆشیانە بەشێكن لە سیمای شارستانیەتی پێشكەوتووی ئەمرۆكەییمان كە لەگەڵ خۆیدا تەنها ئالۆزی و زێدەخوازی و ململانێ و كێبڕكێیەكی تووند و دژوار و كۆشندەی بۆ مرۆڤەكان بە دیاری هێناوە، و ئەو نەخۆشیە سەردەمیانەش بریتین لە ترس، خەمۆكی، نیگەرانی، هیستریا، و .. هتد [9:7].

ناسنامەی نەرێنی و كاری تیرۆریستی
ئێریك ئێریكسۆن ( 1902-1994 ) دەروونزانی بەرنیاسی ئەمریكی، لە تیۆری خۆیدا كە پشت بە بیربۆژون و تیۆرییەكەی شرۆڤەكاری فرۆیدی دەبەستێ، لەو بڕوایەدایە كە گەشەی مرۆڤ لە سایەی ئەو پەیوەندییەی كە لە نێوان كەسایەتی و ژینگەی كۆمەڵایەتیەكەی بە ئەنجام دەگیرێتن. بە دابەشكردنی ژیانی مرۆڤ بۆ چەند قۆناغێك، ئێریكسۆن لەو بڕوایەدایە كە دەرووندروستی سایكۆلۆژی تاك پەیوەستە بە چۆنیەتی خۆگونجاندن لەگەڵ كێشەكانی هەر قۆناغێك، كە ئەگەر بە شێوەیەكی ئاسایی چارەسەر نەكرێتن، ئەوە ئەو كێشەیە بۆ قۆناغەكانی دواتر دەگۆازرێتەوە و دەبێتە ئەگەری ررودانی ململانێ لە ناخ و دەروونیدا [394:8]. ئێریكسۆن لەو تیۆرییە دا لە بارەی ناسنامەی كەسایەتی مرۆڤ، لەو بڕوایەدایە كاتێك كە تاك هەست بە گرژی دەروونی دەكاتن و هەست دەكاتن نەگەیشتووتە ئاسایشی سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتی، و روانگە سیاسیەكەی ئەو تاكە تەسك بێ، ئەوە ئەو كاتەیە كە ئەو تاكە هەست دەكات ناسنامەی خۆی وونكرددوە، بۆیە لەو كۆمەڵگایە زوور دەبێ و لێی هەڵدەگەڕێ و دەبێ بە كەسێكی سایكۆپاتی و دژە-كۆمەڵگا و تیرۆریستی [155:4].

تیرۆر و تیۆری ناكامبوون
ناكامی ( frustration ) بریتیە لە كاری تێكەڵاوی یان ڕێگەگرتن یان پچرانی رەفتارێكە كە بۆ مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێك ئەنجامدراوە. گریمانەی ناكامی –تووندوتیژی (frustration- aggression hypothesis ) كە لە لایەن جان دالێرد پێشكەشكراوە ئاماژە بەوە دەكاتن كە هەر ناكامیەك و سەرنەكەوتنێك دەبێتە مایە تووندوتیژی و هەر تووندوتێژییەك بەرهەمی ناكامی و نەگەیشتنە بە ئامانجەكان [603:5]. ئەو پسپۆرانەی كە لایەنگێری ئەم جۆرە بیردۆزە دەكەن لەو بڕوایەدان كە تیرۆر لەوەوە دەست پێدەكاتن و دوروست دەبێ كە كاتێك تاك هەست بە ئەو خەمۆكییە سایكۆلۆژیك و مێنتالیە دەكات، كە لە ئەنجامی ئەگەرەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە لایەك و بە پلەی دووهەمدا ئەو بۆشاهیەی كە لە ئەنجامی بەڵێنەكانی سیاسەتوانان و جێبەجێكردنی ئەم بەڵێنانە هاتووتە ئاراوە و دوروست بووە جۆرێك لە نارەزایەتی لە لای خەڵك دروست دەكات كە بە شێوەیەكی لە ناخەوە پاڵیان پێوە دەنێتن كە ئەو گرژییە بە شێوازی تووندوتیژی دەرببرَن [155:4]. لە ڕۆانگەی ئەم تیۆرییە كاتێك مرۆڤ هەست بە ناكامی دەكاتن و هەست دەكات ناتوانێ بگاتە ئامانجەكانی خۆی و ناتوانێ پێداویستیەكانی خۆ دابین و تێر بكات، دوور نیە كە هەڵبستێ ب رەفتاری تووندوتیژانە، بەتایبەت لە دژی ئەو كەس و لایەنانەی كە ئەو وا دەزانێ بەربەستن لەبەردەم گەیشتنی بە ئامانجەكانی.

خۆپەرێستی و تیرۆر
خۆپەرێستی ( selfishness ) ناوەرۆكی تیۆری كۆمەڵێك زانای وەك گارۆلد پۆست و جۆن كایرتۆن و ریچارد بیرلستینە كە لەو بڕوایەدان كە كەسانی تیرۆریست بەدەستیەوە دەناڵێنن، كە ئەو خۆ ویستی و خۆ پەرێستیە لە قۆناغە زووەكانی ژیانی لە پێكهاتە و ستراكچەری سایكۆلۆژی و كەسایەتیان دوروست بووە و گەشەی سەندووە و بۆوەتە هۆكاری ئەوەی كە ببن بە خاوەن خەسلەتی ناڕاست، كە خۆی لە كەسایەتییەكانی وەك سایكۆپاتی شێواو، لووت بەرز و گۆێ مەدەرێ دەبینیتن. ئەم كەسانە رۆحی هاوكاریكردنی خەڵكانی تریان نیە و ڕێگە نادەن كەسانی تر بیروڕایەكانی خۆیان دەرببڕن و ئەو جۆرە خەسلەتان هانیان دەداتن كە حەزێكی بێ وێنەیان هەبێ لە تێكدانی خەلكی تر و بەكارهێنانی تووندوتیژی لە دژی ئەوان یان هەوڵدان بۆ زاڵبوون بە سەریاندا. حەزیان لەوەیە كە هەموو كەسێ تەركیز بخاتە سەر دەستكەوتەكانی و بیروباوەرەكانی و بۆ خەلكی باسیان بكەن، و هەموو ئەو خەسلەتە تاكگەرایانە ڕێخۆشكەرن بۆ ئەوەی كە ئەو جۆرە كەسانە هەست بە جیابوونەوەی خۆیان لە كۆمەڵگا بكەن [157:4]. دیارە وەك پسپۆران بڕوایان وایە خەسلەتی لەو جۆرە و هەوڵدان بۆ سەپاندنی بیروڕاكانی تایبەتی تاك بەسەر خەڵكانی تر و هەروەها داننەنان بە لایەنی بەرامبەر و نكۆلیكردن لە بوونیان یەكێكە لە هۆكارە سەرەكیەكانی سەرهڵدانی تووندوتیژی و كردەوەكانی تیرۆریستان [53:2] .

تیۆری بایلۆژیكی و كاری تیرۆریستانە
توێژینەوەكانی گۆدارد ( Goddard، 1912 ) ئاماژەیان بەوە داوە كە ڕێژەی ( 25% ) ی تاوانباران ئەو كەسانەن كە ئاستی هۆش ( intelligence quantity ) لای ئەوان لاوازە، و دوای دوو ساڵ ڕێژەكەی گەیاندە ( 50% ). بەڵام سەرباری ئەوەش هەندێ كەسی وەك چۆمسكی ( Chomsky، 1988 ) بڕوایان وایە توێژینەوەكانی تایبەت نایسەلمێنن كە لاوازی ئەقلی فاكتەرێكی راستەوخۆی كار و كردەوەی تیرۆریستی بن. واتە مەرج نیە هەر كەسێك ئاستی ئەقلی لاواز و بیركۆڵ یان گەمژە بێ دەبێ بە سروشت مرۆڤێكی تووندوتیژ و تیرۆریست بێ، بەڵام ئەو لاوازییە هۆكارێكی ڕێخۆشكەرە بۆ ئەوەی كە ئەو كەسە بە ئاسانی بكەوێتە ژێر كاریگەری ژینگەی خۆی و كردەوەی تیرۆریستی ئەنجام بداتن [157:4]. بە واتەیەكی تر ئەوان دەیانەوێ بڵێن ئەو كەسانە ساویلكەترن لە خەڵكانی تر و ئاسانتر هەڵدەخەڵەتێن. لایەنگرانی ئەم بیردۆزە زیاتر پشت بە توێژینەوەكانی خۆیان لەبارەی كەسایەتی مرۆڤەكانی یەك خێزان و بەرەباب دەبەستن كە خەسلەتی هاوشێوەیان لە نێوانیاندا ب ئاشكرایی تێبینی دەكرێتن.

لاساییكردن و تیرۆر
ئالبێرت باندۆرا و رۆبێرت ڤۆلتێرز تیۆریێكیان پێشكەش كردووە لەژێر ناونیشانی بیردۆزی فێربوونی كۆمەڵایەتی ( social learning theory ) كە تیایدا فاكتەرەكانی تێبینیكردن و لاساییكردنەوە و چاولێكردن لە نموونەی رەفتار ( modeling ) بە فاكتەرەكانی سەرەكیی فێربوونی رەفتارەكان دەژمێردرێتن. ئەوان كە لایەنگری ڕێبازی فێربوونی كۆمەڵایەتین لەو بڕوایەدان كە تاك دەتوانێ بە ڕێگەی تێبینیكردنی رەفتاری خەڵكانی تر، جا چ لەناكاو بێ یان بە هۆشیاری و ئەنقەست بێ، فێری هەر جۆرە رەفتارێك ببێ [1406:5]. هەر بۆیەش پسپۆران هۆشداری دەدەن كە لاوان و هەرزەكاران زۆر ئاسانتر دەكەونە ژێر كاریگەری پرۆسەكانی چاولێكردن و لاساییكردنەوە، چونكە ئەوان هەوڵ دەدەن كە هەندێ نموونە بۆ لاسایی لە نێو كەسانی تر بۆ خۆیان بدۆزنەوە و دروست بكەن كە كەسایەتی بەهێز و دیار بن، بۆیە لەم سۆنگەیەوە دەزگاكانی ڕاگەیاندن و میدیایەكان، بە هەموو جۆرەكانیەوە، ڕۆڵێكی بەرچاو بگێڕن لە پاڵدانی ئەوان بۆ لاساییكردنەوەی كەسایەتیە بەناوبانگەكانی تیرۆریست، تا ئەوان بكەن بە نموونەی ویستراوی خۆیان [155:4]. و دەبینین كە هەموو ڕێكخراوە تیرۆریستیەكان و بەوانەشەوە داعش لەم یاسا و بیردۆز زۆر سوودی وەرگرتووە و هەوڵیان داوە بە ڕێگەی كەرەستە و تەكنەلۆژیای پێشكەوتووی هاوچەرخی وەك تۆڕەكانی ئەنترنێت و مۆبایل كردەوە هۆڤ و دڕندانە و قێزەوەنەكانی خۆیان بكاتە نموونەی ( model ) بەرز بۆ چاولێكەری و لاساییكردنەوەی گەنجان و هەرزەكاران و منداڵان و ئەو كردەوانە لە سەر تۆڕەكانی ئەنترنێت پیشانیان دەدەن، و بەم ڕێگەیەك دوو ئامانج بپێكن، لە لایەك خۆیان بكەن بەو نموونەیەی كە گەنج و هەرزەكاران بۆ لاساییكردنەوە بەدوایاندا دەگەڕێن، و لە لایەكی تریشەوە ترس و دڵڕاوكێ و تۆقان بخەنە نێو دڵ و دەروونی خەلكی.

كــێ تـیـرۆریستە؟
دوای پێشكەشكردنی كۆمەڵێك تیۆری زانستی لە بارەی سایكۆلۆژیای كەسایەتی تیرۆریست، لێرەدا لە جێگەی خۆیەتی كە ئاماژەیەكی گشی بە كۆمەڵێك مەرج بكەین كە بوونی چەند لەو مەرجانە لە كەسێكدا ئاماژەیەكن بۆ تیرۆریستبوونی كەسێك بە پێی پێوەرە زانستیەكان، و ئەو مەرجانەش بریتین لەمانەی خۆارەوە:
أ – كەسایەتیەك بە تیرۆریست دەژمێردرێت كە بیر لە یەكێك لە كار و كردەوكانی خۆارەوە بكات یان بە لایەنی كەمەوە هەڵبستێ و هەوڵبدات بە ئەنجامدانی یەك یان چەند لەو رەفتارانە، بۆ مەبەستی بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقین و شلەژانی لە ناخ و دەروونی خەڵكیدا بۆ گەیشتن بە هەندێ ئامانجی سیاسی یان ئایینی یان ئابووری و لە بەرژەوەندی گرووپ یان وڵاتێكی دیاریكراودا:
1- كوشتن یان ڕفاندن، ئازاردانی كارمەندانی پۆلیس یان دەزگا و دامەزراوە سیاسی یان یاساییەكان یان ڕاگەیاندن یان خەڵكی سیڤیل.
2- تێكدان و تەقاندنەوەی كارگە یان فڕۆكەخانە یان وێستگەی كارەبا یان پەرستگاكان یان باڵیۆزخانەی وڵاتانی تر یان شوێنە گەش?