چ گۆمان تێدا نینە كە دیاردەیا گەندەلكاریێ بابەتەك ئالۆز و زەحمەتە و شرۆڤەكرنا وێ، وەكی گەلەك ژ دیاردە و بوویەرێن مرۆڤاتیێ، یا بسانەهی نینە، چونكی دروستبوون و سەرهلدان و هەتاكۆ دۆماهیكا وێ ژی گەلەك فاكتەر و بناس كارتێكرنێ تێدا دكەن، و ژبەر ڤێ ئێكێ ژی گۆتارەكا هۆسا كۆرت هەمی لایەنێن وێ نائێخیتە بەرچاڤێن خواندەڤانی، لێ دگەل هندێ دا ژی ئەم دێ لڤێرێ ب كێمترێن وشە و دەمدا ئێك ژ مەزنترین بناسێن وێ ڕۆهن و ئاشكرا كەین، كە مل ب ملێ فاكتەرێن دەرەكی یێن وەكی ئابووری، جڤاكی، سیاسی، دیرۆكی، كەلتووری و فەرهەنگی، و .. هتد، كاردكەن لسەر هەبوون و بەلاڤبوونا گەندەلكاریێ و ئەو ژی فاكتەرێ دەروونی یان سایكۆلۆژیكە.

ڕاستە د كاودانێن شەڕی و قۆناغێن دەمەكی و نەبوونا جێگیرییا سیاسی و ئابووری و دیرۆكی سەقایێ ژیانێ بشێوەیەكێ ئۆتۆماتیك پالێ ب هندەك یان گەلەك مرۆڤانڤە دنیتن كە چ ژبەر دابینكرن و تێركرنا پێدڤیاتیێن مادی و بووژەنی و فیزیۆلۆژیكیێن خۆ و یێن كەس و كار و خزمێن خۆ بیتن پەنایێ بۆ گەندەلكارێی ببەتن. لێ د جهێ خۆ دایە لڤێرێ زانایێ بناڤ و دەنگێ " عەلی وەردی " بهێتە بیرا مە كە سەرهلدانا ڤێ دیاردێ ل دەڤەرا مە بۆ هەڤدژییا دناڤبەرا بۆهایێن جڤاكی، ئەو جڤاكا خۆ د دوو جۆرێن بۆهایێن شارستانی و یێن بیابانیدا دبینیتن، ددەتن و باوەرا وی ئەوە كە هندەك بۆهایێن وەكی شانازیكرن ب دەستكەفتێن جڤاكی و ئابووری و سیاسی و .. هتد، وەك پشكەك ژ كەلتوور و فەرهەنگێ ئەرەبی-بیابانی وی هندا دیتر پالددەتن بۆ شكاندنا سنوورێن ئەخلاقی و جڤاكی و مرۆڤی، كە دبیتن پشكەك ژی بڕێكا كارێن گەندەلیێ جێبەجێ ببیتن. و ئەڤە ژی تشتەك سایكۆلۆژیك و ئاساییە، وەك چەوا سكینەر (1904-1990) دەروونناسێ بناڤ و دەنگێ ئەمریكی ئاماژەی پێددەتن دەمێ دبێژیتن خۆرتكرن ( التعزیز یان reinforcement) لدویڤ ڕەفتارەكێ ئەرینی بیتن، ئەڤ چەندە دبیتە پشتەڤانەك بۆ دووبارەبوونا ڕەفتارێن هاوشێوە لنك وی كەسی. ئانكۆ بگۆتنەك دیتر دەمێ كەسەك دبینیتن لبن سیبەرا دەستكەفتێن مادی و بووژەنی یان یێن ( مەعنەوی ) یێن كارەكێ گەندەلیێ هژمارەكا خەلكێ و كەسان لدۆر كۆ دبن و بەلكۆ ژی پشتگیرییا وی دكەن ئەو كەس هندێ دیتر خۆرتتر دبیتن و گەلەك ژ بۆهایێن مرۆڤی و ڕەشتی ژبیر دكەن و لبەرچاڤ ناگرن و بزاڤێ دكەتن بڕێكێن نەدروست و دویر و ڤاڕێ ژ یاسا و ڕێسا و ڕێنمایێن ئاسایی وان تشتان بدەستخۆڤە بینیتن، یێن كۆ د ڕاستیدا نەمافێن وینە هەبن و نەهەژی وان تشتانە، و دبیتن ئەڤ چەندە كارەك یان پارەیەك یان باوەرنامەیەك یان هەر تشتەك دیتر بیتن. هەروەسا و ژبلی ڤی ئەگەری، هندەك دەروونناس د وێ باوەرێدانە كە ساخلەتێ گەندەلكاری هاوشێوەی گەلەك ژ وان تایبەتمەندییانە یێن كۆ د ناڤەرۆكا كەساتیەك سایكۆپاتیك (psychopathic) دا هەی، كە وی هانددەتن بەردەوام ل دژی یاسا و بۆهایێن جڤاكی و ڕەوشتی بیتن و تام و چێژێ ژ ڤان كریارێن خۆ یێن نەئاسایی وەرگریتن. هەژی گۆتنێ یە كە بهێتەگۆتن سیگمۆند فرۆید ( 1856-1939) دەروونناسێ بناڤ و دەنگێ جیهانێ پشكەك ژ دروستبوونا كەساتیەك گەندەلكار، وەك پشكەك ژ كەساتیەك نەئاسایی و دەرووننساخ، بۆ وێ پەروەردا خەلەت دزڤڕینیتن كە بۆ قۆناغا زارۆكینیێ و نەخاسمە ( 5-6) سالێن ئێكەمی ژیانێ ڤەدگەڕێتن. فرۆید د وێ باوەرێدایە كە ئەڤ قۆناغا ژیانا مرۆڤی گەلەك گرنگە د دروستبوونا ئێك ژ پێكهاتەیێن سەرەكیێن سایكۆلۆژیایا تاكێ مرۆڤی، كە ناڤێ وێ سوپەر ئیگۆ ( أنا العلیا یان super ego) یان " منێ بلند "ە. ئەڤ بەشە ژ كەساتیا مرۆڤی ل چارچۆڤەی ئاسایی و سروشتیێ خۆ بشێوەیەكێ دروست و ئاسایی پێدگەهیتن و گەشەی دكەتن و بۆ ماوێ هەتاهەتایە جێگیر دبیتن و بڕیارێ لسەر هەمی ڕەفتار و كریار و هزرێن مرۆڤی ددەتن، بەلێ هەردەمەكێ چەپرزەیی و تێكچۆنەك كەفتە د قۆناغێن پێگەهاندنا وێ هنگی ئەڤ مرۆڤە دێ تووشی ململانێیەكا دەروونی بیتن و بالانسا هەر دوو پێكهاتەیێن دیتر، ئانكۆ " ئید " ( هو یان هی یان Id) و هەروەسا " ئەز " (ego) ژی دگەلدا تێكدچیتن و ئەڤ كەسە ژ لایەنێ ویژدانی ڤە مرۆڤەك نەگەهشتی و كال و خاڤ و ب كیموكاسی دهێتە هژمارتن و دبیتن ئێك ژ ڕەفتارێن وی یێن نەئاسایی خۆ د بزاڤێن وەكی گەندەلكاریێدا ببینیتن. لێ هەكەر ئەم ڤێ دیاردێ بدیتنا ڕێبازێن دیترێن سایكۆلۆژی، وەك نموونە قوتابخانەیا " پاڤلۆفی " شرۆڤە بكەین دێ بینین ئەڤ ڕەفتارە، ئانكۆ گەندەلكاری، خۆ د مەرجیبوونەكا كلاسیكییدا دبینیتن كە دیسان بەرهەمێ پەروەردە و خێزان و جڤاكەك نەئاساییە.
*مامۆستایێ ئەكادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگەها زاخۆ