پێشبینیەكان بۆ ساڵی 2011
پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر
پێدەچێت دەسەڵات ئەوەندە دابەشكرابێت و ئەوەندە شەریكایەتی و پشكدرای تێداكرابێت بە چەشنێك ئاسانە ئەوە بەدی بكەین حكومەتە نوێیەكەی مالیكی دووچاری ئیفلیج بوون ببێت، ئەمە لە كاتێكدا خەڵكی عێراق داوای چارەسەری خێرا بۆ كێشە كۆمەڵایەتی و ئەمنیەكان دەكەن، ئەو كێشانەی بۆ ماوەی چەندین ساڵ ئاڵۆزبوونە. هەروەها هێشتا وەزارەتە سەرەكیەكانی وەك وەزارەتی، بەرگری، ناوخۆ و ئاسایشی نەتەوەیی بڕیاریان لە بارەوە نەدراوە. لەوەش زیاتر، سەرەڕای بەڵێنەكانی مالیكی بۆ كورد، ئەوە ڕوونە كە هەم عەرەبی شیعە و هەم عەرەبی سوننە خواستی هەمواركردنی دەستووری عێراقییان هەیە بۆ ئەوەی دووبارە عێراق بە مەركەزی بكرێتەوە و ئۆتۆنۆمی كوردەكانیش كەم بكرێتەوە.
دەبێت كوردەكان وریا و چاكراوە بن لە بەرگری كردن لە دەستووری عێراق و لەو دەستكەوتەی كە بە زەحمەتیەكی زۆر بەدەستهاتووە و بەخششی خوایە بۆیان كە بریتیە لە مافە دیموكراتیەكان بۆ ئەوەی ببنە خاوەنی ئۆتۆنۆمی. خۆشبەختانە سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەسعود بارزانی بەردەوام ئەوەی دووپات كردۆتەوە كوردەكان پێویستیان بەوە هەیە بەرگری لە دەستوور بكەن. هەروەها بەم دواییە بارزانی بانگەشەكەی خۆی دووبارە كردەوە كە كوردەكان مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەیە. ئایا ئەمە سەربەخۆیی لە خۆدەگرێت لە داهاتوودا؟
جەلال تاڵەبانی لە ڕۆڵە بەردەوامەكەیدا وەك سەرۆكی عێراق بە دەستێكی متمانەدار كەشتی دەوڵەتی عێراق ئاڕاستەدەكات كە لە لایەن هەموو عێراقیەكانەوە بە ڕۆڵێكی عادیلانە و خێردار لێی دەڕوانرێت.
هەروەها وەك كوردێك، دەكرێت ئەوە لە تاڵەبانی پێشبینی بكرێت كە چاودێر دەبێت بەسەر پاراستنی بەرژەوەندیە ڕەواكانی گەلی كوردەوە.
ئایا داهاتووی گۆڕان چی دەبێت؟ ئایا زیان بە یەكێتی هەڵوێستی كورد دەگەیەنێت لە بەغدا؟ یان حاڵی حازر لە پاشەكشەدایە؟ ساڵی 2011 وەڵامی ئەم پرسیارانە دەداتەوە.
بە شێوەیەكی وردتر، لە ساڵی داهاتوودا، حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوی لەوەیە یاسای نەوت و گاز لە عێراقدا جێبەجێبكرێت كە ڕێگە بە كوردەكان دەدات مومارەسەی مافە سیادییە ڕەواكانی خۆیان بكەن لەسەر ئەم سەرچاوە بەهادارە. هەرچۆنێك بێت، بەرزكردنەوەی پایەی حوسێن ئەل شەهرستانی بۆ پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران كە بەرپرسیارێتی تەواوی كەرتی وزەی لە ئەستۆیە ڕەنگە نیشانەی خێر نەبێت بۆ ئومێدی كوردەكان بۆ ئەوەی بەو شێوەیەی بە گونجاوی دەزانن سەرچاوە نەوتیەكانی خۆیان بەكاربهێنن.
لە ڕۆڵی پێشوویدا وەك وەزیری نەوت، شەهرستانی هەڵوێستێكی سەرسەختانەی گرتەبەر لە ئاست هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی كوردەكان سیادەی خۆیان لەسەر سەرچاوە نەوتیەكانی خۆیان بچەسپێنن و بووە یەكێك لە هەرە گرنگترین دوژمنەكانی كورد. لە ئێستادا لە پێگەیەكدایە كە دەسەڵاتی زیاتری پێدەدات. ئایا چۆن ئەم دەسەڵاتە لە ساڵی 2011دا بەكار دەهێنێت؟ هەر هەفتەی ڕابردو بوو بەغدا ڕایگەیاند بەشی كوردەكان لە داهاتی فیدراڵی كەم دەكاتەوە ئەگەر كوردستان نەیتوانی لە ساڵی داهاتوودا نەوت بەرهەم بهێنێت. ئەمە لە كاتێكدا باس لەوەكرا حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی سازشی گرنگ بەدەست بهێنێت لە بارەی بەكارهێنانی نەوتەكەیەوە. ئەو كاتە مەسەلەكە بۆ سەركردایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە كە داهاتی نەوتەكەیان بەشێوەیەكی ژیرانە بەكاربهێنێت بۆ خزمەت كردنی هاووڵاتیانی كوردستان، نەك دووچاری ئەو كێشەیە بن كە نەهامەتی نەوت تووشی دەوڵەتە ڕەیعیەكانی كردووە، وەك ئەوەی لە چەندین وڵاتی دەوڵەمەند بە نەوتدا بەدی دەكەین.
لەوەش زیاتر، بە دڵنیاییەوە، ماددەی 140ی دەستووری عێراق و ئایندەی كەركوك لە ساڵی 2011دا وەك دوو كێشە دەمێننەوە كە دەبێت مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت. دەبێت كوردەكان لەم ڕووەوە بگەنە چارەسەرێكی مام ناوەند «تسویە» لەسەر ئەم پرسە، بەڵام ئەمە بە مانای خۆبەدەستەوەدان نایەت! هەروەها دەبێت عەرەب و توركمانە عێراقیەكانیش بە چارەسەری مامناوەند ڕازی بن.
هەروەها دەبێت لە ساڵی 2011دا بایەخ بە چەندین كێشە بدرێت. چۆن ڕۆڵی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا وەك دوا زامنكاری حكومەتی هەرێم كوردستان لەگەڵ پابەندبوونی ئەمەریكا بە خشتەی كشانەوەی باقی هێزە جەنگاوەرەكانی لە عێراقدا لە كۆتایی ساڵی نوێدا یەكدەگرێتەوە.
ئایا دراوسێكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمە وەك ئاماژە و نیشانەیەك وەردەگرن بۆ ئەوەی جارێكی دیكە بەسەر كوردەكان باڵادەست ببنەوە؟ پێشبینی من ئەوەیە ئەمەریكا بەردەوام دەبێت لە بینینی ڕۆڵی زامنكار بۆ بوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو كاتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام بێت لە گرتنەبەری ڕۆڵی نەرم ڕەوانە لە ئاست كێشە و پرسەكانی ساڵی نوێدا. هەرچۆنێك بێت، پشتر ئەمەریكا پشتی لە كوردەكان كردووە و حاڵی حازر زیاد لە توانای خۆی؛ خۆی بارگران كردووە بەهۆی كێشە ئابووریەكانی و ئەو ئیلتیزاماتانەی بەهۆی شەڕی ئەفغانستانەوە لە ئەستۆیدایە. لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2006دا، ڕاپۆرتی بەیكەر هامڵتون داوای دووبارە بە مەركەزیكردنەوەی عێراقی كرد لەسەر حسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
هەروەها ڕۆڵی بەرەوپێشچوونی توركیاش گرنگە، وەك گرنگترین دراوسێی كوردستان. حاڵی حازر 1000 لە پیاوانی كاری توركی و زیاتر لە 5000 كارمەندی توركی بە تەنیا لە هەولێردا بوونیان هەیە. خزمەتگوزاری بانكی وەك پێویست نییە. پێشبینی دەكرێت بانكی ڤەكی توركی كە لە لایەن دەوڵەتەوە بەڕێوەدەبرێت لقی خۆی لە هەولێر و لە سەرەتای ساڵی نوێدا بكاتەوە و ئومێدی ئەوە دەكرێت بتوانێت ئەم پێداویستیە زۆر بەپەلەیە دابین بكات. ئاشكراشە پەرەپێدانی خزمەتگوزاری بانكی گرنگە بۆ ئایندە، ئەمە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان خوازیاری ئەوە بێت بەردەوامی بە گەشەی ئابووری بدات.
بە دڵنیاییەوە كوردەكانی توركیا، پێشبینی گرنگی خۆیان هەیە بۆ ساڵی 2011. بڕیارە لە حوزەیرانی ساڵی 2011دا هەڵبژاردنی پەرلەمانی لەسەر ئاستی نیشتمانی ئەنجام بدرێت. ئەگەر سەرۆكی وەزیرانی ئێستا و سەرۆكی پارتی داد و گەشەپێدان سەركەوتووبێت و خولێكی دیكە مسۆگەر بكات، كە ئەگەری ئەوە لە ئارادایە، ئەوا ئەو پرسیارە دروست دەبێت ئایا دەتوانێت دەستوورێكی نوێ و دیموكراتیتر بنووسێتەوە كە یارمەتیدەر بێت لە چارەسەركردنی كێشەی كوردی وڵاتەكە كە كێشەیەكی بەردەوامە، وەك ئەوەی بەڵێندراوە؟ بە بێ هەڵگرتنی هەنگاوی گەورە لە لایەن توركیاوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كوردی وڵاتەكەی، ئەوا ناتوانرێت پەرە بە پێوەندی نێوان توركیا و حكومەتی هەرێمی كوردستان بدرێت.
هەروەها ئایا توركیا بەستەڵەكی خۆی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپادا دەشكێنێت و گوڕو تینی خۆی نوێ دەكاتەوە بۆ ئەوەی ببێتە ئەندامی تەواوی یەكێتی ئەوروپا؟ لەبەر ئەوەی توركیا سنووری هاوبەشی هەیە لەگەل حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، ئەوا بە نزیكبوونەوەی زیاتری توركیا لە یەكێتی ئەوروپا، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لە یەكێتی ئەوروپا نزیك دەبێتەوە. ڕەنگە شتێكی گەورە بڵێین ئەگەر وێنای ئەوە بكەین ڕۆژێك دێت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بە ڕاستی دەبێتە بەشێك لە ئەوروپای گەورە؟ ئەگەر ئەمە ڕووبدات، ئەوا دیموكراسی و خۆشگوزەرانی ئابووری بە ڕاددەیەكی گەورە لە كوردستان دێتەئاراوە.
كوردەكان دەتوانن لەسەر بنەمای ئەم مەزەندانە، بە حەزەرەوە بۆ ساڵێكی نوێی سەركەوتوو بڕوانن!
كورد وەك گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت لە جیهاندا
((فەرهەنگی مێژوویی كوردان)) ناونیشانی كتێبە نوێیەكەی مایكڵ گەنتەری هاوكارمانە كە لە ساڵی 2011 چاپی دووەمی بڵاودەبێتەوە، پێشتر ئەم كتێبە لە نۆڤەمبەری ساڵی 2010 كەوتە بەر دەستی خوێنەران و وا بڕیارە لە چاپی دووەمیدا بازنەی زانیاری و بابەتەكانی فراوانتربكرێن..
نووسەری ئەم كتێبە مایكڵ گەنتەر پرۆفیسۆری بەشی زانستە سیاسیەكانە لە زانكۆی تیێنسی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لە ساڵی 2002 ەوە تا ئێستاش لە زانكۆی نێودەوڵەتی ڤێنای نەمساوی وانەبێژەو خاوەنی چەندین كتێبی ترە دەربارەی پرسی رەوای كوردان لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا...
((فەرهەنگی مێژوویی كوردان)) لە چوارچێوەی ئەو زنجیرە كتێبانەدا بە چاپ دەگەیەنرێت كە تایبەتن بە فەرهەنگی مێژوویی گەلانەوە چ بە كەلتووری دێرینیان یان چۆنیەتی بەسەربردنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیری ئێستایان..
بە گشتی ناوەڕۆكی كتێبی ناوبراو باس لە نەتەوەی كوردان دەكات كە لەسەرەتای دروستبوونی مرۆڤایەتییەوە لە ناوسنووری زنجیرە شاخەكانی نیشتمانی خۆیاندا نیشتەجێن و بەهۆی پرۆتۆكۆلاتە نێودەوڵەتیەكانەوە وڵاتیان بە توركیا و ئێران وعێراق و سووریاوە لكێنراوە، دیارە نووسەر پشتی بەستووە بە ئامارێكی نافەرمی سەرەتای ساڵانی هەشتایەكانی سەدەی ڕابردوو كە ڕێژەی كوردی بە25تا30 ملیۆن هاووڵاتی تێداخەمڵێنراوە..
ئەو رێژەیەشی بە زۆرترین و مەزنترین پێكهاتەی نەتەوەیی لەجیهاندا داناوە كە تا ئێستا خاوەنی دەوڵەت و كیانێكی سەربەخۆی خۆیان نین، دواتر باس لەم چەند ساڵانەی دوایی دەكات كە پرسی كورد بەشێوەیەكی دیارو بەرچاو لە ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا برەوی سەندووەو تەنانەت بووە بە روكنێكی بنەڕەتی لە ناو باس و خواسەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ئەوەش لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی:
یەكەمیان :دوو جەنگە گەورەكەی لە هەردوو ساڵی 1991و2003 لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە لە دژی سەدام حوسێنی دیكتاتۆر بەرپا كران كە هەر لە دوای یەكەمین جەنگیانەوە پەرلەمان و حكومەتێكی نیمچەسەربەخۆ لە هەرێمی كوردستانی عێراق دامەزراوە و لە دوای دووەمین جەنگیشیانەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە عێراقێكی فیدراڵدا هەر لەرێی هەڵبژاردنەوە درێژە بە مانەوەی دراوە، ئەم حكومەتەش بەڕای مایكڵ گەنتەر بووەتە مایەی سرووش بۆ كوردانی دیكە لە شوێنانی تر تا ئەوانیش وەك كوردانی هەرێمی كوردستانی عێراق بگەڕێن بە دوای رێگەچارەی گونجاو بۆ وەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمییەك كە مافە كەلتووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانیانی تێدا مسۆگەر بن..
لەوانەشە گەر دیموكراتیانە چارەسەری پرسیان نەكرێت بیرلە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی بۆ وەچەكانیان بكەنەوە..
دووەمیان : داواكارییە بەردەوامەكانی توركیا بۆچوونە ناو یەكێتی ئەوروپاوە هۆكارێكی تر بووە تا پرسی كورد سەرنجی ئەوروپیەكان رابكێشێت..
ئەم چاپەی دووەمی فەرهەنگی مێژوویی كوردان درێژەدانە بە چاپی یەكەمی كتێبەكە بەڵام لە ڕووی كرۆنۆلۆژیاو نەخشە و وێنەی فۆتۆگرافیەوە بابەتی تری بۆ زیادكراوەو هەروەها زیاتر لە 400 فەرهەنگۆكی هەمەچەشنەی وەك ژێدەر سەبارەت بە كەسایەتیە ناودارەكان و پێگەو شوێنەكان و رووداوەكان و دامەزراوە فەرمییەكانی كوردستان تێدایە ئەمانەش بۆ روونكردنەوەی زیاتری لایەنەكانی كەلتووری و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی لە نیشتمانی كورداندا بە گرنگیانی زانیوە. ئێمەش وێرای ئەوەی وەك گۆڤاری گوڵان پیرۆزبایی لە هاوكارمان پرۆفیسۆر گەنتەر دەكەین و هیوادارین دەزگاكانی چاپ و وەشاندن لە هەرێمی كوردستان، هەوڵبدەن بەزوویی چاپە كوردیەكەشی بخەنە كتێبخانەی كوردیەوە.
كتێبی «فەرهەنگی مێژوویی كوردان» مایكل گەنتەر لە 2011 دا
