لەبەر رۆشنایی سەردان و هاتوچۆی ئەم دواییانەی نێوانی بەرپرسانی عیراق و ئێران كە دوایەمینیان لە سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێراندا خۆی دەدیتەوەو دوای ئەوەش سەرۆكی حكومەتی هەرێم سەردانی تەهرانی كردەوە، بە ئومێدی سەردانی زیاتری هەردوولا لەسەر ئاستی هەردوو سەرۆك كۆمار، بۆ ئەو مەبەستە ئەم لێكۆڵینەوەیەم نووسی تا تیشك بخەمە سەر تەوەرێكی بنەڕەتی كە تا ئێستاش رۆڵی هەیە لەسەر نەخشاندنی پێوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی دراوسێ ئەویش تەنگژەی كوردە فەیللیەكانی عیراقە كە دیارترین پاشماوەی سیاسەتی چەوتی سەردەمانی حكومەتی پێشووە ..
دەسپێك:
كوردە فەیلیەكان لە بنەچەی مێژووییاندا دەچنەوە سەر گەلی للوڕی، زۆربەی كاتیش بە للوڕی رەسەن ناودێر دەكرێن، للوڕستانی ئێستا تا سەدەی شازدەیەمینی زایین بە للوڕستانی فەیلی یان وڵاتی فەیلیەكان ناوی هێنراوە، لە شەرەفنامەی بدلیسی للوڕ لكێكی سەرەكیی چوار لكە كە گەلی كوردیان پێكهێناوە: كورمانج، گۆران، كەلهوڕ، للوڕ..
سپایزەر وای دەبینێت كە للوڕ لە بنەچەدا دەچنەوە سەر لۆلۆیی، بە لای مینۆرسكیشەوە دەخرێنە پاڵ كاشییەكان،توێژینەوە مێژووییەكان ئاماژە بە پێوەندی توندو تۆڵی نێوان للوڕ و كاشییەكان دەدەن كە كەوتونەتە بەرزاییەكانی زاگرۆس ئەمەش واتا للوڕستانی ئێستا..
هەرێمی للوڕستان لە دوو گرووپگەل پێكدێن:
1 ــ گرووپی للوڕی گچكە: ناوچەكانی پشتی كوە لە عیراق و پێشی كوە لە ناو ئیراندایە..
2 - گرووپی للوڕی گەورە: ئەم ناوچانە دەگرێتەوە: بەختیاری، كۆهڵۆ، مامەسانس لە ئیران، واتە كوردانی فەیللی كەوتوونەتە ناوچەكانی قەسری شیرین و خانەقین و باكووری جەلەولا و خۆرئاوای شۆش. گورانی دەڵێت ناوچەكانیان لە باكووری كرمانشاوە درێژ دەبێتەوە بۆ باشووری دیزفوول هەندێكی تر تا كەنارەكانی كەنداویان دەگەیەنن..
پێوەندییەكانی نێوان عیراق و ئێران
بە درێژایی مێژوو هەردوو گەلانی عیراق و ئێران جگە لە دراوسێیەتی كە پێویستی بە تەنسیق و كامڵبوونی كۆمەڵایەتی و ئابوورییە بە تایبەتیش لە هەرێمی كوردە فەیللییەكاندا كۆمەڵێ پێوەندی دیكەی هاوبەشی ئایینی و نەتەوەیی و بازرگانیی ئەم گەلانە بەیەكەوە گرێدەداتەوە، دیواری شاخاوی بەرزاییەكانی زاگرۆس بەشێكە لە سنووری نێوان هەردوو دەوڵەت.
مێژوو شایەتحاڵی پێوەندییە بازرگانی و كشتوكاڵی و ئایینی و نەتەوەییەكانی سەر ئەم سنوورانەیە كە لێرەوە لەچاو شارەكانی ناوەوەی وڵاتیاندا زیاترن، وارێككەوتووە دانیشتووانی بەری عیراق مناڵیان ناردووە بۆ گوندانی ئەودیو سنوور تا لەوێ پێگەییون و دواتر گەڕێنراونەوە بۆ ناو كەسوكاریان..
لێكۆڵینەوە مێژووییەكان شێوازی ئەم پێوەندییانەی نێوان شارو شارۆچكەكانی سەر هەردوو سنوور نیشان دەدەن، لە توێژینەوەیەكی عەبدولرەزاق ئەلحوسەینی هاتووە: شاری خانەقین بە جموجوڵی بازرگانی و گەشتوگوزارییەوە ناسراوە كە تژییە بە بازاڕگەو شەقامی فراوان لەوانە ئۆتۆبانی خوراسان كە بەغدا دەبەستێتەوە بە تهرانەوە بە تایبەت هاتوچۆی گەشتیارانی ئێران بۆ كەربەلا و نەجەف و كازمییەو سامەڕا و لەمسەریشەوە گەشتیارانی عیراق بۆ سەردانی قوم و مەشهەد، جگە لەمەش ناوچەی خانەقین دۆڵێكی قووڵی نەوتییە هەر لە چیاسورخەوە تا نەفتخانە كە ئەمەش بایەخی خۆی هەیە لەرووی ئاوەدانی بۆ هەمووعیراق تا رادەی ئەوەی كێبەركێ دەكات لەگەڵ شاری باقووبەدا.
مەندەلیش هەروەها بە دانیشتووان و كشتوكاڵ و بازرگانییەوە بە تایبەتی بەروبوومی ئاژەڵدارییەوە دەوڵەمەندە چونكە پڕە لە سەرچاوەی ئاویی و بێستان و دارودرەختی میوەو خورما چاك و دانیشتووانێكی زۆر بەر لەوەی دیمۆگرافیای دانیشتووانی تێكبدرێت..
دانیشتووانی هەردوو پارێزگای كوت و عەمارەش كە تێكەڵەیەكن لە عەجەمی و عەرەبی شارۆچكەی سەرەكییان بەناوی حەی پڕی كوردی ئێران و عەرەبی عیراقییە، هەموو دانیشتووانی عەلی غەربی لە كوردی فەیللی پێكهاتوون. لە پارێزگای مەیسان ناوی قەزای كەرادی بۆ رەفاعی گۆڕدرا، لە لێتوێژینەوەكەی ئەنترۆپۆلۆژیكی ئەمریكی هەنری فیڵد كە لەسەر دانیشتووانی عیراقە هاتووە ((كوردانی فەیللی لە بەشێكی فراوانی عەلی غەربیدان، بەلەمیان هەیە بۆ گواستنەوەی خەڵووز، دانیشتوانی كەرادی)ش كە كراوەتە رەفاعی بە كشتوكاڵەوە خەریكن، سێ بەشی دانیشتووانی قەلعەی سوكەر لە كوردانی فەیللین))..
عیراق و گرفتی كوردە فەیللییەكان
بەر لە دروست بوونی دەوڵەتی عیراقی لە ساڵی 1921 كوردانی فەیللی چ گرفتێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییان نەبوو، وێرای بەربەستی سروشتی و لەمپەڕی ئەمنی، كەچی دۆستایەتی لەسەر هەموو ئاستەكان لە نێوان خەڵكانی هەردوو دیوی سنووردا هەبوون، بەپێی یاساكانی باری كەسێتی عیراقی كە لە ساڵی 1925 دەرچووێنراون كوردانی فەیلی لە رووی تیۆرییەوە كەوتنە سەر كۆمەڵگەی عیراقی چونكە شوێنی نیشتەجێیان دەكەوتنە سەر خاكی عیراق بەڵام لەرووی كردارەكییەوە و لە تێڕوانینی دەسەڵاتدارانی ئەوسای عیراق بە تەنۆچكە و لەشێكی نامۆیان دەژماردن..
نەخشاندنی سنووری خۆرهەڵاتی عیراق بە پێی رێكەوتننامەو پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان لە مێژوودا هەنگاوی زۆری بۆ نرابوو تا بەم ئەنجامەی ئێستا گەیشتبوو:
1ــ سنوورەكە لە ناوچەی كوردانی فەیللی چڕ بۆتەوە هەر لە باشووری هەڵەبجەوە تا نزیك شارۆچكەی بەدرە لە پارێزگای واست لەم شوێنانەوە سنوور لە پایتەختی عیراق نزیكە و بە ناوچەكانی چەقبەستووی سنووریی دەناسرێن
2 ــ ئێران لە بەرزاییەكانی سەر سنووری ناوچەكانی كوردانی فەیللیەوە زاڵە بەسەر دەشتاییەكانی نزیك بەغدادا ئەمەش بۆ ئێران بایەخێكی جیۆستراتیژی گرنگی هەیە كە دەڕوانێتە سەر رێگای گشتی بەغدا ــ تەهران..
3 ـ حەوزی نەوتینەیی نەفتخانە عیراقی و نەفتشای ئێرانی دەكەوننە سەر سنوورەكان..
4 ــ كۆنترۆڵی ئێران بەسەر سەرچاوەكانی رووبارو لكەكانی ئاو بۆ ناوچەی كوردانی فەیللی زاڵبوونی ئێران بەسەر ناوچەكەدا نیشان دەدات.
لەمیانەی ئەمانەوە پێگەی جیۆگرافییانەی ناوچە فەیللی نشینەكان لە ژێر سایەی نەخشاندنی سنووری خۆرهەڵاتی عیراقیدا ترس وسامناكی بۆ دەسەڵاتە پێوەندیدارەكان خوڵقاندووە، لەگەڵ گرژبوونە سیاسی و گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكاندا ئەم ترسەی نێوان عیراق و ئێران لە هەڵكشاندایەو زیاتر دەبن بە تایبەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو لە دوای دروستبوونی كۆماری عیراق لە ساڵی 1958ی زایینی و دوای دروستبوونی شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979ی زایین ناوچە فەیللی نشینەكان گرژی زیاتریان بە خۆوە بینی و دەروازەبوون بۆ جەنگی نێوان هەردوو وڵات كە لە ساڵانی 1980ــ1988ی زایینی هەڵگیرسا.
حكوماتەكانی عیراقی بەردەوام لە هەوڵی دابەشكردنەوەی دانیشتوواندا بوون، لە پارێزگاكانی دیالا و واست و مەیسان و بە بەغداوەش سیاسەتی ئاشكرای تەعریب بەرانبەر كوردان پیادە دەكرا بەم شێوەیە
1ــ هەڵمەتەكانی دەركردنی فەیللیەكان بۆ ئەودیوی سنوور هەزاران خێزانیی فەیللی گرتەوە و لە بری ئەوان هۆزە عەرەبییەكان دادەنران..
2ـ فەرامۆشكردنی بە ئەنقەستی ژێرخانی ئابووری، زیاتركردنی گرفتی ئاو تا ڕەز و باخەكان وشك ببن، ئەمەش ببێتە پاڵنەرێك بۆ رەوكردنی خەڵكی لە سەر زێدی خۆیان.
ئەمەش لە ئەنجامی سەرژمێرییەكاندا دەردەكەوت كاتێ فەیللیەكان ژمارەیان كەم دەبووەوە لە ناوچەكانی خۆیاندا بە نمونە دانیشتووانی خانەقین بە رێژەی %2،1 ساڵانە لە 1970 تا 1987 كەم دەبوونەوەو لە مەندەلیش ساڵانە%5لە كاتێكدا لە نێوانی ساڵانی 1947تا1970 ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارانە لە زیادبووندا بوون بە رێژەی %7،7بۆ خانەقین و %1، 5 بۆ مەندەلی، ئەمەش رەنگی داوەتەوە لەسەر پێكهاتەی نەتەوەیی لەبەرژەوەندی عەرەبە هاوردەكاندا..
ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوەكە
1ـ گشت گرفتەكانی لە نێوان عیراق و ئێراندان لە ناوچەكانی جێنشینی كوردی فەیللیدا خەست دەبنەوە لەبری ئەوەی سنوور ببێتە ئامڕازێك بۆ هاوكاری و كامڵبوونی نێوانیان كەچی هەمیشە بنكەی گرژیی و ململانێ بوون
2ــ بەهۆی بایەخی ستراتیژیانەی ئەو ناوچانەوە بە تایبەت ئەوانەی لە بەغداوە نزیكن ناوچەكانی كوردی فەیللی بوونەتە گەرمی پێوێك بۆ ئاستی پێوەندییەكانی نێوان عیراق و ئێران
3ــبەهۆی گرنگی ناوچەكانی جێنشینی كوردانی فەیللی بە درێژایی ماوەی حوكمی حكوماتەكانی عیراقی سیاسەتی تەعریب و هێنانی عەرەبی هاوردە لە بری بنەچەی رەسەنی ناوچەكە پیادەكراوە
4ـ رووخانی رژێمی عیراقی ساڵی 2003 دەرفەتێك بوو بۆ هەڵدانەوەی پەڕەیەكی سپی لە پێوەندییەكان بە تایبەتی لە بوارەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە دەكرێت ئەم ناوچانە بكرێنە پردی پێوەندی بۆ پەرەپێدانی پێوەندی دۆستانەی نێوان هەردوو وڵات.