عێراق لە سایەی حوكمی پاشایەتی و لەژێر ئینتیدابی بەریتانیی و بۆ دواتریش تەنیا خاڵە سەرەتاكانی كۆمەڵگای مەدەنی بەخۆوە بینیوە، هەر هەوڵێكی جددی لەم بارەیەوە درابێت و چەند نیشانەیەكی پڕبایەخی عیلمانیەت لە ژیانی كۆمەڵگا و دەستووری مەدەنی و ئیدارە خۆجییەكان و هەڵوێست بەرامبەر بە مافی ئافرەت و فێربوون دەركەوتبێت، لە بەرامبەردا هێزە دەسەڵاتدارەكان لە رێگای پیادەكردنی سیستمە عەشایریەكانەوە بەسلبی هەڵوێستیان بەرامبەری نواندووە ..
لەپاڵ دانانی دەستووری دیموكراتی ساڵی 1925دا بەرگری لە پێوەندییەكانی بەرهەمهێنانی نیمچە دەرەبەگی كراوەو و مافەكانی مرۆڤ و مافی نەتەوەكانی دیكەی عێراق پێشێل كراون و لە گۆڕانكاری ژێرخانی ئابووری عێراقی و كۆمەڵگای عێراقی جددیەت بوونی نەبووە تا ببێتە لانەی كارای كۆمەڵگایەكی مەدەنی و دیموكراسی.
كاتێك رژێمی پاشایەتی رووخا و گەل بۆ تەواوكردنی بناغەی وەستاوی كۆمەڵگای مەدەنی و دیموكراسیەت بە ئومێد بوو تا پیلانڕێژی دژی سیستەمی كۆماری دەستیپێكرد،ڕژێمە سەربازییەكان رازی نەبوون واز لە دەسەڵات و دامەزراندنی دادمودەزگای دەستووری لە وڵاتدا بهێنن، هەرسێ دەسەڵاتی سەرەكی خرانە ژێر فەرمانڕەوایی سەرۆك وەزیرانەوە، ئەمەش لە لانكەوە رێی بۆ لەناوبردن و كوشتنی شۆڕشی نیشتمانی ئاسان كرد.
ئەوەی كە دواتریش هات بەرانبەر هەموو پرەنسیپەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و ژیانی دیموكراسی ناپاكی كرد تا جارێكی دیكە بەعس هاتەوە سەر دەسەڵات و دوای 35 ساڵ حوكمڕانی دواجار لەژێر هێڕشی هێزە بیانییەكان كە داگیركاریی ئەمریكی –بەریتانی بەسەر عێراقدا سەپاند بە بڕیارێكی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كۆتایی هات ..
كاتێك توێژەر لەسەر رووداوە هەنووكەییەكانی عێراق و ئاراستەكانی پەرەسەندنی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری بەدواداچوون دەكات، لە ساڵانی دوای رووخانی رژێمی چەوسێنەرەوە، ناچار دەبێ پرسیارێكی سەرەكی بكات: ئایا گەلی عێراق لەسایەی كۆمەڵگای مەدەنی و ئازادییە دیموكراتییەكاندا دەژیت؟
بەر لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە گریمانەییە وەڵامی چەند پرسیارێكی دیكە دەداتەوە لەوانە بۆ نموونە: ئایا لە عێراق بنكەیەكی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و كەرەستەی پێویست بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی دیموكراسی و تەرخان كردنی مومارەسەی پرەنسیپەكانی ئازادی و دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ پێكهاتووە ؛ ئایا دوای روخانی سەدام حوسێن كەشی ئازادییە گشتییەكان دامەزراوە بەجۆرێك بتوانێت بونیادنانی كۆمەڵگای مەدەنی دیموكراسی و ژیانی ئازاد و سەربەرز و مافی هاووڵاتیبوونی یەكسان مسۆگەر بكات؟ ئایا رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كە لە ساڵانی رابردوو دامەزراون دەربڕی سروشتی كۆمەڵگای مەدەنی و ئەركە سەرەكییەكانیەتی؟ چۆن سیما و دەركەوتەكانی دواڕۆژ دیاری دەكرێت؟
رووداوە مێژووییەكانی عێراق ئاماژە بەوە دەكەن كە عێراق بنكەیەكی كارای بەهێزی نییە بۆ بونیادنانی كۆمەڵگای مەدەنی و ژیانی دیموكراسی بە چەند دەركەوتێكی سەرەكی دیار دەكەون لەوانە: جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵات و سەربەخۆیی دادوەری و جیاكردنەوەی دیین لە دەوڵەت و رێزگرتن و پیادەكردنی مافەكانی مرۆڤ و مافی هاووڵاتی بوونی ئازاد و یەكسان و مافە نەتەوەییەكان و رێز گرتن لە دیین و مەزهەب وئاڕاستە هزرییەكان و ئازادی ئافرەت و یەكسان بوونی لەگەڵ پیاو و جیاكردنەوەی دیین لە سیاسەت بەشێوەیەكی بنەڕەتی، رێگا گرتن لە دامەزراندنی حزبەكان لەسەر ئەساسی دیینی و مەزهەبی و تائیفی، عێراق چۆن بووە؟ و ئێستا چۆنە؟
رووداوەكان ئاماژە بەم راستییە بەرچاوانە دەكەن:
1- ئابووری عێراق بە دەست دواكەتوویی و شێواندن و وێران بوون و نەكرانەوە بە ڕووی دەرەوەدا دەیناڵاند، چونكە ئابوورییەكی دەرهێنەری داهات و بەكارهێنەر بوو لە یەك كاتتدا و جەنگ و سیاسەتە هەڵەكان زیاتر وێرانی كرد، لە پاڵ كەرتی دەرهێنانی نەوت، رووبەڕووی كەرتی كشتوكاڵیش دەبووینەوە كە دواكەوتووترین و شێوێنراوترین كەرت بوو لە ژێرخانی بەرهەمهێنان و نەبوونی توانای فەراهەم كردنی رێژەیەكی گونجاو لە پێداویستییەكانی بازاڕی ناوخۆیی بۆ بەكاربردنی مرۆیی، ئەم كەرتە تەنیا بە دەست نەبوونی پێوەندی بەرهەمهێنانەوە گرفتی نەبوەو، بەڵكو بە دەست دەبینرایەوە،بە دەست دواكەوتوویی لەهێزی بەرهەمهێنانی ماددی و مرۆییەوە دەیناڵاند، ئەمە سەرەڕای كۆچی بەرفراوان لەگوند و شوێنەكشتوكاڵییەكانەوە بەرەو شار، بە روونی لە لاوازییەكی توندی بەرهەمهێنانی كار و تێكچوونی رێژەی هەڵاوسانی یەك دۆنم لە ساڵێكدا، دواتر لە كۆی بەرهەم و بێهێزی داهاتی بەدەستهاتوو بەشێوەیەكی گشتی و تێكچوونی بەشی جووتیار تێیدا.
2- لە لایەكی دیكەوە پێوەندییەكانی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری بە لاوازی و گرنگیدان تەنیا بە كەرتی نەوتی خاوو بازرگانی و بانكەكان و كۆمپانییەكانی بیمە جیادەكرێتەوە، بەڵام لە سێ دەیەی پێش رووخانی سەدام بەهۆی جەنگ و سیاسەتە كوشندەكانی رژێمی سەدام چەند گورزێكی بەهێزی بەركەوت، چونكە پیشەسازی گۆڕین بەتایبەتی حكومیەكان، رێژەكەی دیاریكراو و بێهێز و لەكاركەوتوو بوو لەبری بەشداریكردنی بۆیە ناچار زۆربەیان بە نرخێكی زۆر كەم و رەمزی فرۆشران، هیچ هەوڵێكی جددی نەدرا بۆ كارا كردنی وەبەرهێنانی حكومەتی و كەرتی تایبەت نەنرا، چونكە هەوڵەكان زیاتر تەنیا بۆ دابین كردنی پێداویستییەكانی بازاڕی ناوخۆبە هاوردەكردن دەدرا.
3- رژێمی سەدام بەشداری كرد لە بێهێز كردنێكی توندی بۆرژوازییەتی پیشەسازی لە بەرژەوەندی چەند چینێكی مشەخۆر، هەروەها ژمارە و پێگەی چینی كرێكاری لە عێراق پاشكەوتنێكی توندی بەخۆیەوە بینی لە پرۆسەی ئابووریدا، ئاشكرایە لای هەمووان كە ئەم دوو چینەی دانیشتووان لانەی كارای كۆمەڵگای مەدەنی و ئەگەری گەشەسەندنی ئازادی و دیموكراسیەتن .
4- لە بەرامبەردا چینێكی بۆرژوازی بازرگانی كۆمبرادۆری و كۆنتراكتی و كەرتی عەقاری و گەورە فەرمانبەرە بیرۆكراتییەكانی دەوڵەت گەشەی كرد، هەروەها لەپاڵ ئەمە و لەسەر حسابی جووتیار و كرێكاران و بۆرژوازی بچووك، چینێكی نیمچە پرۆلیتار و بێكار و بێبەش لە داهاتی رۆژانە گەشەی سەند، لە هەمان كاتتدا و سەرەڕای بوونی چینێكی فراوان لە رۆشنبیران ئەوا رێژەیەكی بەرزیان لە شوێنە دوورەپەرێزەكانی عێراق دەژیان و بەشێكی تریش تا ئێستا بێكارە بەهۆی هەڵوێستی چینە دەسەڵاتتدارەكان بەرامبەر بەم چینە و ڕۆڵی كاریگەری لە كۆمەڵگادا.
5- سیاسەتەكانی چەوساندنەوە و رەگەزپەرستی و ئاڕاستەكانی رۆشنبیركردن و پەروەردە و فێربوون و هۆكارەكانی پرۆپاگەندەی شۆڤینی و شێوازەكانی چەوساندنەوە و بێ بەزەیی و شەڕە بەردەوامە ناوخۆیی و دەرەكییەكان كە عێراق تێیدا ژیاوە بەدرێژایی نزیكەی چارەگە سەدەیەك، سەرەڕای گەمارۆی ئابووری نێودەوڵەتی كە بە درێژایی 13 ساڵ بەردەوام بوو. ئەو ئێش و ئازارەی كە زۆرینەی گەلی عێراقی دووچاری هاتەوە لە هەژاری و بێكاری و برسێتی و بێبەش كردن و كوشتن و ئاوارە كردن و راگواستن و تەعریبی زۆرەملێ گشت قەیرانەكانی قووڵتر كردەوە لە وڵات و پاڵی بە زۆرینەی خەڵكەوە نا قووڵ ببنەوە بە ناخی خۆیان و بڕوا بە كارە غەیبانیەكان بكەن و گوێ بدەنە واعزی مزگەوت و حوسێنییەكان و بكەونە نێو داوی چەندین كەسی كاڵفامەوە، ئەمەش یارمەتیدەری ون بوونی وشیاری كۆمەڵایەتی و سیاسی و عەقڵانی و لۆژیكی تەندروستە بۆ تاك و كۆمەڵ.
6- بەر لە چەند ساڵێك بەشێوەیەكی بەرفراوان دیاردەی مەحسوبیەت و مەنسوبیەت لە ڕەفتاروكردەوەكانی دەسەڵاتداران و دامودەزگاكانی دەوڵەت سەریهەڵدا، كە تەنیا بۆ پیاوان و ئەندامانی حزبی دەسەڵاتدار و شوێنكەوتووانی، دواتر تەنیا بۆ بەعسیەكان بوو دوای هاتنی دووەم جاری بەعس بۆ سەر دەسەڵات لەساڵی 1968 یان ئەوانەی چوونە نێو ریزەكانی بەعس بەشێوازی جیاجیا و لەدامودەزگاكانی دەوڵەت دانران و كەسانیتر لەو شوێنانە دوورخرانەوە.
7- ئەوەی گرفتەكانی زۆرتر كرد، دیاردەی گەندەڵی بوو كە زۆر بەخێرایی لەكاتی جەنگی عێراق- ئێران بەشێوەیەكی تایبەت و كتوپڕ بڵاوبۆوە، دواتر بوو بە دیاردەیەكی باو لە دوای داگیركردنی كوێت و جەنگی دووەمی كەنداو ( ئازاد كردنی كوێت) و گەمارۆی ئابووری نێودەوڵەتی.
8- دەرەنجامی لۆژیكی بۆ هەموو ئەمانە لە بەرین بوونی كەلێنی نێوان دەوڵەمەندەتێرو و هەژارە برسییەكانە، لەنێوان ملیاردێر و ملیۆنێرەكانە، لەنێوان پشیلە قەڵەوەكان و ئەوانەی كە لەژێر هێڵی هەژاری گشتیەوە دەژین.
9- هەروەها زۆر لە نەخۆشی و پەتای كۆمەڵایەتی و دەروونی و دەمارگیری بڵاوبوونەوەی و بەكارهێنانی توندوتیژی لە چارەسەركردنی كێشەكان لە پێوەندیی رۆژانە و گیانی یاخیبوونی تاكڕەوی لەلایەك و گیانی سەرشۆڕی و دووڕوویی و شكان لەبەردەم دەسەڵاتتدار لەلایەكی دیكەوە پەرەی سەند.
لێرەوە دەتوانین بێ دوو دڵی بڵێین كە كۆمەڵگا لەژێر حوكمی شمولی رەها هیچ كاتێك حوكمێكی مەدەنی نەبووە، چونكە هەموو مافەكانی مرۆڤ و مافی هاووڵاتی بوون و مافەنەتەوەییەكان و دادپەروەری كۆمەڵایەتی تێیدا زەوت كرابوون.
ئەم واقیعەی كە لەژێر حوكمی رژێمی چەوسێنەری رەهای بەعس، عێراق تێیدا ژیاوە پێویست بوو دوای ڕوخانی دیكتاتۆریەت بە ریزبەندی و وردە وردە بگۆڕدرێ، بەڵام بەهۆی ڕووخانی لەلایەن هێزی بێگانەوە و كەوتنی عێراق لەژێر داگیركاری ئەمریكی – بەریتانی بەشێوەیەكی فەرمی، ئەوە دەگەیەنێت كە كۆمەڵگای عێراقی ئامادەگی نەبوو بۆ بونیادنانی كۆمەڵگای مەدەنی مۆدیرنە، هەروەها ئەو سیاسەتانەی كە هەرسێ حكومەتە یەك لە دوایەكەكان پیادەیان كرد تا ئێستا ئەوەی بەدی نەهێناوە كە پێویست بوو بۆ دەستپێكردنی گۆڕانكاری ئاراستەی بونیادنان و پەرەپێدانی دەوڵەتی عێراق و كۆمەڵگای عێراقی،
دەكرێ ئەمە لەم چەند خاڵەدا دیاری بكەین:
1- گرتنە دەستی سەركردایەتی لەلایەن حزب و هێزە ئیسلامییە سیاسییە تائیفیەكان و حزبە سیاسیە كوردییەكانەوە بەهاوكارییەكی راستەوخۆی ئیدارەی ئەمریكی و پێكهێنانی یەكەم ئەنجوومەنی حوكم بەپێی رێسای موحاصەصەی تائیفی و نەتەوەیی، ئینجا بەردەوام بوونی ئەم ئاراستەیە لەكاتی پێكهێنانی هەرسێ حكومەتە یەك لە دوایەكەكان، پتەو كردنی سیستەمی موحاصەصەی تائیفی و ئیتنی كاریگەرییەكی زۆر سلبی هەبوو لەسەر ناسنامەی هاووڵاتی بوون لە بەرژەوەندی ناسنامەی لابەلای حزب و هۆزو تیرەدا.
2-نەبوونی ستراتیژیەتی گەشەپێدانی دەوڵەت و تەمومژاوی سیاسەتە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان كە بووە هۆی قووڵ بوونەوەی نیشانە سلبییەكانی وەكو پاشكەوتن و وێران بوون و شێواندن و كرانەوەی ئابووری بەڕووی دەرەوەدا، واتە دەستبەرداربوونی حكومەت بەشێوەیەكی گشتی لە پیشەسازی گۆڕین و گرنگیدان بە نەوت و پشتگوی خستنی جددی كەرتی كشتوكاڵ و گۆڕینی واقع و ژێرخانی ئێستا و پاشەكشێ كردن لە چارەسەر كردنی گرفتی زەوی و گرنگی نەدان بەژێرخانی بازرگانی و خنكاندنی بازاڕە ناوخۆییەكان بە كەلوپەلی هاوردە و گەشەیەكی لەسەرەخۆ لە دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخان بەتایبەتی وزەی كارەبا و ئاوی خواردنەوە و چارەسەر نەكردنی و گواستنەوە و تەندروستی و فێربوونی و گەیاندن وكەم ئاوی بەشێوەیەكی گشتی..تاد
3- رێوشوێنەكانی حوكمی نوێ لە قەبارەی بێكاری بەشێوەیەكی تەندروست كەم نەكردەوە و لە رێگای فراوانكردنی بنكەی بەرهەمهێنان، بەڵكو لە رێگای خنكاندنی دامودەزگاكانی دەوڵەت بە فەرمانبەری زیاتر، ئەمەش وایكرد بێكاری دەمامك دراوو و ڕووپۆشكراو دیاردەیەكی بەرچاوی ئەم قۆناغەی ئێستا بێت كە رێژەكەی لەنێوان 50-60% ی هێزی كار بێت لە دامودەزگاكانی دەوڵەت، سەرەڕای بێكاری ئاشكرا كە بەشێوەیەكی رەسمی بە 30%ی كۆی هێزی كار دەخەمڵێندرێت كە توانای كاركردنیان هەیە.
4- بەهۆی سیاسەتی دەوڵەت كە موئەسەساتی مالی و بازرگانی نێودەوڵەتی كردووە بە نموونە واتە سندووقی نەختینەی نێودەوڵەتی و بەنكی نێودەوڵەتی و رێكخراوی بازرگانی ئازاد كە پەیوەستە بە لیبرالیەتی نوێوە، سەرەڕای خراپی جێبەجێكردن، چونكە سیاسەتی حكومەتە یەك لەدوا یەكەكان بە ئاراستەی سەرمایەداری بەرهەمهێنان لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و ئاودێری هەنگاوی نەناوە و پاڵپشتی پێویستی پێشكەش بە كەرتی تایبەت نەكردووە لەم بوارەدا، ئەمەش وایكردووە كە داهاتە دراوییەكانی نەوتی خاو دوور بخرێتەوە لە پرۆسەی دەوڵەمەند كردن و گەورە كردنی سامانی كۆمەڵایەتی، دواتر بەشداری كردووە لە شێواندنی زیاتری پێكهێنانی داهاتی نەتەوەییدا.
ئەگەر هەندێك رێكخراو بەناوی كۆمەڵگای مەدەنی دەركەوتبن، بەشێوەیەكی كردارەكی دەتوانین ئاماژە بەمانەی خوارەوە بكەین:
ا- بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگاكانی مەدەنی كە بە دیموكراتی و سەربەخۆیی لە حزبە سیاسییەكان جیادەكرێنەوە و كارەكانی خۆیان لە بارودۆخێكی سەخت ئەنجام دەدەن و هاوكاری پێویست لە حكومەت وەرناگرن، سەرەڕای ئەوەش توانیویانە بوونی خۆیان و چالاكیەكانیان و ڕۆڵی ئیجابییان لەنێوگەل بخەنە ڕوو.
ب- ئەو رێكخراوانەی سەر بە حزبە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانن بەشێوەیەكی تایبەت كە گرنگیی بە بڕیارەكانی حزبەكانیان دەدەن و پابەندن پێیانەوە و زۆربەیان دوور دەكەونەوە لە سروشت و رۆڵ و ئەركی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی.
ج- ئەو رێكخراوانەی پەیوەستن بەهێز و حزبی ئیسلامی سیاسی شیعی و سوننیەوە و گرنگی دەدەن بە كاروباری ئایینی و كاریگەرن لەسەر ئەو ناوەندانەی كە كاریان لەگەڵدا دەكات بەو ئاراستە ئایینیانەی كە هەڵیدەبڕن، جا لەگەڵ حكومەت بن یان دژی بن.
د- ئەو رێكخراوانەی كە لەناو عێراق دامەزراون و ئەوانەیان كە نامۆن بە عێراق بەهۆی پێوەندییە ئەندامییەكانی خۆیان بە وڵاتانی دەوروبەرەوە و زۆریان مۆركێكی ئایینی و سیاسییان هەیە كە نزیك دەبێتەوە لە ئەركی ئەو دەوڵەتانەی پێكیان هێناون لە پارەداركردنیاندا بەشداری دەكەن.
ه- رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كە لە ناو ریزیەكانی رەوەندی عێراقیدا لە دەرەوە دامەزراون و ئەوانە لە زۆر حاڵەتتدا درێژەپێدەری سیاسەتی ناوخۆن و بەشێوەی پێشوو دابەش دەبن، بەتایبەتی ئێستا كە گردبوونەوەی عێراقییەكان لە دەرەوە زۆر بووە بەجۆرێك ژمارەیان زیاترە لەو ژمارەیەی لەسەردەمی حوكمی بەعس لە دەرەوە بوون.
بەم پێیە رێكخراوە ئەكتیڤەكان لەعێراق زۆر لاوازن، چونكە لە كەشوهەوای كۆمەڵگای مەدەنیدا ناژین، بەڵام هەندێكیان هەوڵ دەدەن بۆ بونیادنانی ئەم جۆرە كۆمەڵگایە و هەندێكیان لە دژی كۆمەڵگای مەدەنی كار دەكەن بە ئاڕاستەی دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی ئیسلامی سیاسی.
5- نەبوونی بنكەی ئابووری و سەرخان بەتایبەتی چینایەتی بۆ كۆمەڵگای مەدەنی لە عێراق بووە هۆی دەركەوتنی چەند دیاردەیەكی سلبی توند لەو بارودۆخەی ئێستا لەئارادایە كەخۆی دەبینێتەوە لە سەروەری عورف و دابونەریتە عەشایرییەكان نەك تەنیا لە گوندەكاندا، بەڵكو لە شارەكانیش، زۆربوونی رۆڵی تائیفەگەری سیاسی لە ژیانی كۆمەڵگا و سەرنجڕاكێشانی توند لە پێوەندیی نێوان شیعە و سوننە كە خودی حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان قووڵتریان كردۆتەوەو و وەزارەتەكانی عێراقیش قۆرخ كراون بۆ وەزیر و تائیفەی ئەو حزبانەی كە سەر بەوانن.
6- بێگومان گەندەڵی دارایی لەسایەی گەندەڵی و پاشكەوتنی ئیداری و تائیفی بەشێوەیەكی بەرفراوان بڵاوبۆتەوە و هێزە داگیركەرەكان و كۆمپانیا بیانییەكان و بەتایبەتی ئەمریكییەكان رۆڵێكی بەرچاویان هەبووە لە چالاك كردنی گەندەڵی و پیادە كردنی بەشێوەیەكی رۆژانە.
7- ڕووخانی رژێمی چەوسێنەر و شۆڤێنی و شەڕەكان و داپڵۆسینی ناوخۆی وڵات لەلایەك و دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسی بەپێی بنەمای موحاصەصەی تائیفەگەری سیاسی و ئیتنی، سەرەڕای بوونی بەشێكی پەراوێزخراو لە ئازادی، رۆڵی هەبوو لە پەراوێز خستنی هێزە دیموكراتییەكان و رۆڵیان لە وڵات، و یەكگرتن و كارەكانی لەكارخست بۆ ئەوەی مومارەسەی كاریگەری ئیجابی خۆی بكات لە وڵات، سەرەڕای ئەو بێزارییەی لە وڵاتدا هەیە لە سیاسەتەكانی هەرسێ حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی لەدوای ڕووخانی دیكتاتۆریەت، ئەوا هێزە دیموكراتیەكان نەیانتوانیوە پشتگیری ئەو كەسانەوە بەدەست بهێنن كە پۆستی ئەم حزب و هێزە ئاینییانە بەجێدەهێڵن، چونكە تا ئێستا یەكگرتوو نین و بەرنامەیەكی هاوبەشیان نییە بەجۆرێك خاڵی هاوبەشی گەورە لەنێوانیاندا هەبێت. ئەم بارودۆخە بەردەوام دەبێت ئەگەر بارودۆخی بزووتنەوەی رەوتی دیموكراتی وەك خۆی مایەوە بەو شێوەی كە لە هەشت ساڵی رابردوودا پێی ناسراوە.
ئەمڕۆ بارودۆخێكی نوێ دەبینین كە هەڕەشەیەكی ترسناكە بۆ پاشماوەی ئازادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە رۆیشتن لەسەر رێگای داواكردنی دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی ئیسلامی لە وڵات و بەرپەرچدانەوەی ئازادییەكان و رۆشنبیری و دیموكراسیەت ئەویش لە سیاسەتی هەندێك لە ئەنجومەنەكانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور و بەغدا و لە هەڵوێست بەرامبەر ئازادییەكانی تاك دژی پەیڕەوانی ئایینی مەسیحی و هاووڵاتیانی صابئەی مەندائی دەردەكەوێت و تا ئێستا بووەتە هۆی مردنی ژمارەیەكی زۆریان و تێكدانی پەرستگاكانیان و كۆچ كردنی زۆربەی هەرە زۆریان بەهۆی ترسیان لە سەروماڵیان، ئەمەش دەرفەتی بۆهەندێك هێزی دیكە خۆش كرد بۆ كۆنترۆڵ كردنی ڕۆڵ و مۆڵگە گوازراوەو ناگوازراوەكانیان، ئەمە هەوڵێكی جددی و مەترسیدارە بۆ پاكتاوكردنی پەیڕەوانی ئایینەكانی تر لە عێراق، پێویست دەكات هەموو مرۆڤێكی عێراقی دڵسۆز و پیس نەبوو بە شۆڤینیەت و تائیفەگەری و توندڕۆیی دژی پەیڕەوانی ئایین و مەزهەبەكانی دیكە یان دژی ئاراستە فكری و دیموكراسییەكان نەوەستێتەوە.
ئەوە دەگەیەنێت كە كۆمەڵگای مەدەنی لە عێراق بوونی نییە بەمەش ئەگەری هێنانەدی ئازادی تاك و ئازادییە گشتییەكان و ژیانی دیموكراسی لە عێراق وەك پرۆسەیەكی زەحمەت و ئاڵۆز دەمێنێتەوە، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە تەسلیمی ئەم واقیعە تاڵە بین و دەست لە خەبات هەڵبگرین لەپێناو بونیادنانی كۆمەڵگایەكی مەدەنی و ژیانێكی ئازاد و دیموكراسیەت.
بەڵام هەوڵدان بۆ بونیادنانی كۆمەڵگایەكی مەدەنی و دیموكراتی پێویستی بە خەباتێكی فرەلایەن هەیە:
** خەبات كردن لە پێناو گۆڕینی خاسیەت و ژێرخانی ئابووری لە ئابوورییەكی دەرهێنەری داهاتی نەوتیی و بەكاربردن، بۆ ئابوورییەكی بەرهەمهێنەری جۆراوجۆر، ئابوورییەك كە گەشەپێدان پیشەسازی و نوێگەرایی لە كشتوكاڵ تێیدا رۆڵێكی گەورە ببینن لە گۆڕینی ژێرخانی چینایەتی كۆمەڵگا و پەرەپێدانی ئەو هێزانەی كە لانەی كۆمەڵگای مەدەنین، بۆرژوازیەتی پیشەسازی و چینی كرێكار و توێژی رۆشنبیران، هەروەها گۆڕینی ژێرخانی داهاتی نەتەوەیی و نەهێشتنی بێكاری ئاشكرا و دەمامك دراو و باشتر كردنی ئاستی بژێوی تاك و كەم كردنەوەی كەلێنی داهات لەنێوان دانیشتووان، واتە بونیادنانی بنكەیەكی ماددی بۆ گەشەپێدانی ئابووری و گۆڕینی ژێرخانی بازرگانی دەرەوە بۆ بەرژەوەندی گەشەپێدانی بەرهەمهێنان و جێبەجێكردنی پاراستنی پیشەسازی وكشتوكاڵ و پەرەپێدانی توێژینەوەی زانستی تیۆری و پراكتیكی.
** بەرپەرچدانەوەی هەموو ئەو ئاڕاستانەی كە دەیانەوێ ئازادییە دیموكراتییەكان زەوت بكەن، وەك ئازادی رۆژنامەوانی و بڵاوكردنەوە و خۆپیشاندان و یانە رۆشنبیرییەكان و ئازادی پێكهێنانی حزبەكان و دەركردنی یاسای تایبەت پێیان، لەژێر كاریگەری ئایینی یان مەزهەبی و پتەوكردنی رۆڵی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی ئەوانەی سەربەخۆن لە حكومەت و حزبە سیاسییەكان و پابەندن بە بەرژەوەندیەكانی ئەندامان و كۆمەڵگا و دژایەتی كردنی بەستنەوەی دین بە دەوڵەت و بونیادنانی كۆمەڵگایەكی ئیسلامی.
** پتەو كردنی ژیانی موئەسەساتی و بونیادنانی ئیدارەیەكی دیموكراتی و قەڵاچۆكردنی تائیفەگەری و ململانێی ئایینی و تائیفی كە رێگا دەدات بە بونیادنانی كۆمەڵگای مەدەنی و ژیانی دیموكراسیەت.
بێگومان چەندین ئاستەنگ رووبەرووی ئەم خەباتە فرە لایەنە دەبنەوە، بەڵام پێویستە ئەم خەباتە بكرێت بۆ بەرژەوەندی دواڕۆژێكی باشتر بۆ عێراق و ژیانێكی پر لە كەرامەت و خۆشگوزەرانی و جێگیر، لەمەشدا وەڵامی ئەو پرسیارە دەردەكەوێت كە لە ناونیشانی وتارەكەدا هەیە.