گەنج و لاوی كوردستان خەون و خولیای خۆپێگەیاندنیان زۆرە و لەگەڵ هەموو بارودۆخێكی نەخوازراوی نەتەوەیی و سیاسی و ئابووریی وڵات، تا ئاستێكی باش خۆیان گونجاندووە، بەڵام لە ئێستادا ئەو توێژە كاریگەرەی كۆمەڵگە، زۆرینەیان بێكارن و دانەمەزراون و دەخوازن حكومەت ئاوڕی جددییان لێ بداتەوە و بەكاریان بخات.  ئایا حكومەت و وەبەرهێنەران دەتوانن چی بۆ گەنجی بێكار بكەن؟ هۆكار چییە گەنجانی كوردستان لە خۆپێگەیاندن خەمساردن؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی پرسیارەكان دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

«لە قۆناغی ئێستادا حكومەت و وەبەرهێنەران پێویستە بایەخێكی زۆر بە وزەی گەنجان بدەن، چونكە گەنجان داینەموی هەر وڵاتێكن و ئەگەر گرنگییان پێ نەدرێت، دەبێتە هۆی دروستبوونی مەترسییەكی گەورە لە هەموو ڕوویێكەوە. دەرفەت ڕەخساندن بۆ گەنج و كۆكردنەوەی وزە جیاوازەكانیان، وڵات بەرەو پێشكەوتن و گەشەسەندن دەبات، بە پێچەوانەوەش وڵات پیر دەكات و بە چەقبەستوویی دەمێنێتەوە».

 ئەوە ڕای ڕاژان عەبدولڕەحمان  بوو. ئەو خاتوونە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «دامەزراندنی گەنجان لە كەرتی گشتی ئەگەر لە قۆناغێكدا دەرفەتی بۆ زۆرێك لە گەنجان ڕەخساندبێت، بەڵام بۆ ئەم قۆناغە پێویستە لە كەرتی تایبەت دەرفەتی زیاتر بۆ گەنجان بڕەخسێت و حكومەتیش دەتوانێت لە ڕێگەی وەبەرهێنەرەكانەوە هاوكار و پاڵپشتیان بێت». هاوكات دەڵێت: «لە پێناو چارەسەری كێشەی گەنجان هۆكارگەلێك هەن، كە دەبێت بە هەند وەربگیرێن، چونكە گەنجان كۆڵەگەیەكی گرنگی پێشكەوتنی هەر وڵاتێكن. لێرە چەند هۆكارێكی گرنگ دەخەینەڕوو لەم ڕوانگەوە: یەكێك لە هۆكارە گرنگانە ئەوەیە كە پێویستە بایەخێكی زۆر بە زانكۆكان بدرێت لە بواری زانستی تەكنەلۆجیا بە شێوەیەكی گشتی تاوەكو قوتابیان ببن بە خاوەن بەهرە و كاری خۆیان لە داهاتوودا، هەروەها بایەخ بە بواری كشتوكاڵی و گەشتیاری بدەن، چونكە  وڵاتەكەمان لە ڕووی گەشتیاری وڵاتێكی جوان و خاوەن شوێنی گەشتیاریی ئەوتۆیە كە دەتوانرێت بە هۆی گرنگیدانەوە بەم بوارە هەلی كار بۆ ژمارەیەكی زۆری گەنجان بڕەخسێت، لە هەمان كاتیشدا دروستكردنی ژێرخانێكی كشتوكاڵی ئەمەش وادەكات، هەم كۆمەڵگە و هەم خودی گەنجانمان ببن بە خاوەن كاری خۆیان و سوود بە خۆیان و بە وڵاتەكەشیان بگەینن». گوتیشی: «كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی ڕێزدار مەسروور بارزانی، هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە بونیادنانی كوردستانێكی بەهێزی ڕاگەیاند، ستراتیژیەت و وەبەرهێنان و هەمەچەشنكردنی ئابووری و كێشەی گەنجان لە ئەولەوییەتی كارەكانیدا بووە، هەر بۆیە گەنجان و دەستەڵاتی سیاسی تەواوكاری یەكترن، هەم گەنجان خۆیان دەبێت دەستپێشخەر بن، هەمیش دەستەڵات دەبێت پاڵپشتیان بێت بۆ داهێنان و پێشكەوتن؛ چارەسەری ڕیشەییش ئەوەیە كە پێویستە گەنج هان بدرێت و ڕابهێندرێت و دەرفەتی كاری بۆ بڕەخسێندرێت، هەروەها بە سیستەمێكی پەروەردەیی تەندروستدا گوزەر بكات و كاتەكانی خۆی بە شێوەیەكی باش ڕێك بخات، نەك بەردەوام خەریكی ئەو شتانە بێت كە زیان بە خۆی و كۆمەڵگە دەگەیێنن».

دهۆك بەڕۆژی، قوتابيى زانكۆيه‌ و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «زۆرترین ڕێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لە گەنجەكانن، لە نیوەی دانیشتووان زیاترن، ئەو گەنجانە تێكەڵاوی چەندین نەوەن: نەوەی هەزارە«Y» كە نەوەیەكی بەتەمەن گەورەن و لە قۆناغی گواستراوەی دیجیتاڵین، كە هەست بە نیگەرانی دەكەن و ئەمانێكی داراییان نییە و هەلی كاریان بۆ نەڕەخساوە، نەوەی «Z» كە لە ناوەڕاستی نەوەدەكان هەتا سەرەتای هەزارەی دووەم ڕووناكییان بینی، ئەمانە هەر لەگەل لەداكیبوونیانەوە لەگەڵ تەكنۆلۆژیادا ژیان، نەوەی ئەلفا لە 2010 تا 2025 ئەمانە دەچنە ناو تەكنۆلۆژیای دیجیتاڵیی سەرسووڕهێنەر كە بەرەكەی زیرەكیی دەستكردەو دەبینن كە دەچێتە ناو ورد و درشتی ژیان، نەوەی «تەنكە بەفر- رقائق الثلج»  كە لە دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەك  لەدایك بوون، كە تووشى لەرزەی سۆز دەبنەوە و كەمتر قبووڵی ئەوەی دى دەكەن و هەندە ناتوانن بەرەوڕووی ناخۆشيی زەمەن ببنەوە، نەوەی كۆڕۆنا «C» كە لە كاتی گەورەترین پەتا لە مێژووی مرۆڤایەتی لەدایك بوون. هەر نەوەیەك لەمانە تایبەتمەنديی خۆی هەیە و تەكنۆلۆژیا ڕۆڵی سەرەكیی هەیە بۆ دروستكردنی كەسایەتیی هەر نەوەیەك، هەروەها سۆشیال میدیا و ڕاگەیاندن و پازدانی دیجیتاڵی و شۆڕشی مەعریفی و پەیوەندی و زانیاری و ئابووری و زیرەكیی دەستكرد، باڵادەستە بەسەر ئەو نەوانە، ئەمە جگە لەوەی كە كەلتوورێكی هاتوو، بە ئامرازی «نەرمە هێز» كاریگەریی لەسەر نەوەكان و ونبوونی شوناس هەیە، كەلێنێكی گەورەش لەنێوان ئەو نەوەیە و نەوەكانی پێش خۆیان هەیە، واتە جۆرێك لە ململانێ لە نێوانیاندا هەیە، بە ڕاددەیەك نەوەكانی پێش خۆیان و ڕابردوو  ناناسن و هەست بە جۆرە نامۆبوونێك دەكەن، بێكاری و بێهیوایی و بێپارەیی و نیگەرانی، بووەتە مایەی ئەوەی بەشێك لە گەنجان ئینتیمایان بۆ نیشتمان و هەندێك جار بۆ كۆمەڵگەش نەبێت».

دهۆك بەڕۆژی جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئێمە دەبێت هەموو شتێك لەسەر گەنجانی خۆمان بزانین»، هاوكات دەپرسێت: «ئێمە چۆن بزانین كە گەنجانی ئێمە چۆن بیر دەكەنەوە؟ ئەركی كێیە كە بزانێت هیوا و خۆزگەكانیان چین؟ ئەو كۆسپ و نشوستییانەی كە هەستی پێ دەكەن چییە؟ ئایا بیر و هزرەكانیان لەسەر ئابووری و هەلی كار دەزانین؟ ئایا ئەو بەها كۆمەڵاتییانەی كە باوەڕیان پێیان هەیە» دەزانین، یان بیروباوەڕە سیاسییەكانیان؟ بێگومان وەڵامەكەی لە هەموو ئەو بوارانەدا نازانین. لەوانەیە لەلای هەندێكمان هەندێك بیروبۆچوون لەسەر بیری گەنجان سەبارەت ژمارەیەك كێشە هەبن، بەڵام بێگومان شتێكی وا نییە كە بتوانێت وەڵامێكی تەواو لەسەر ئەوەمان پێ بدات، كە لەناو عەقڵی گەنجان چ دەگوزەرێت».

ئه‌و قوتابييه‌ى زانكۆ سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «گەنج پێویستی بەوەیە كە دەسەڵات بەخۆیەوە بگرێت، ئەوان كاریان دەوێت و دەیانەوێت ماڵ و منداڵ پێكەوە بنێن. بەداخەوە كەوتووینەتە دۆخێك لە خەراپترین سەردەمی پەروەردەداین، كە لەگەنجێك دەپرسی چی دەخوێنیتەوە؟ پێت پێ دەكەنێت. لێیان دەپرسی: مانای چییە ئێوەی گەنج لە نیوە شەوەوە تا بەیانی لە كافتریا و نێرگەلە كێشانن؟ بێ وەڵام دەبن. ئەوان ئەو هەموو ساڵەی فێربوون و خوێندن و ئەو پارەی لێ سەرف كراوە و هیلاكی و ئازاری دایك و باوك، نرخ و جەدوایەكی ئەوتۆی بۆیان نییە». گوتیشی: «ناتوانرێت بوترێت لە هەر شوێنێك گەنج هەبوو، ئەم شوێنە گەنجدارە (ساماندارە)، چونكە نموونە زۆرە، بەتایبەت لە وڵاتانی ئیسلامی و جیهانی سێیەم كە لە هەندێ شوێن هەتا لە كوردستان، ڕێژەی گەنج وەك مرۆڤ (60%)  زیاتری دانیشتووان پێك دەهێنێت، بەڵام دەبینرێت لە زۆربەی ئەم شوێنانە هەژاری زۆرە، بەڵام لە زۆر شوێنی دی وەكو ژاپۆن و ئەوروپای ڕۆژئاوا كە ڕێژەی گەنج تیایدا زۆر نزمترە، لە ڕێژەی بەتەمەنەكان، دەبینرێت لەچاو بەشەكانی دیكەی دونیا گەنجدارن (ساماندارن) و دەوڵەمەندن. بە ڕای بەندە هەر كاتێك ئاڵوگۆڕ نەك هەر لە نێوان گەنج و گەنج، بەڵكو مرۆڤەكان بە گشتی ئاڵوگۆڕێكی گونجاو وە دادپەروەرانە هەبووبێت و هەبێ لەسەر بنەمای بەخشین و وەرگرتن ئەوا تەندروستانە گەنج وەك مرۆڤ دەتوانێ بەردەوام گەنج(سامان) دروست بكات و گەنجیش (سامان) دەتوانرێت بەكار بێت بۆ پێگەیاندنی گەنج بۆ خزمەتی ژیان و هیوا و ئارەزووەكانی گەنج و ئەمجار هەموو كۆمەڵگە.. دەبێت بۆ ئەوەی ئەم ئاڵوگۆڕەی نێوان(گەنج و گەنج) تەندروست بێت، لەلایەن چەند دەزگای نیشتمانی و نەتەوەییەوە بە وردی و دڵسۆزانە ئیدارە بكرێن، هەتا لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەوەی جیهانێكی جوانتر و خۆشتر بۆ گەنجانی و مرۆڤەكانی دونیا دروست بكرێت، پێویست دەكات، چەندەها دەزگای جیهانی بۆ چالاككردنی توانای گەنجان و دادپەروەرانە مامەڵەكردن لەگەڵ توانای گەنجان هه‌بن. جگە لە تایبەتمەندیی هێزو توانا لای گەنج تێڕوانینی گەنج بۆ داهاتوو و هیواداربوون بە داهاتوو، واتە هەر كەس لە خەم و بیری ئایندەدا بوو، كاری بۆ كرد، لە لایەنی دەروونی و ڕۆحیيەوە بە گەنج(لاو) ئەژمار دەكرێت، هەتا ئەگەر بە تەمەن و جەستەش قۆناغی گەنجی (لاوی) تێپەڕاندبێت. هەركاتێك گەنجان هیوایان بە ئایندە نەما و بێ هیوا بوون لە داهاتودا، ئەوا هەم وەك تەمەندار  ده‌بن،  هەم خۆیان و هەم كۆی كۆمەڵگه‌ تووشی نەخۆشيی بێ هیوایی و داڕمان دەكه‌ن».

ئەحمەد شەمزین، ڕاگەیاندنكاره‌ و ئه‌ويش وه‌ك هه‌زاران گەنج ڕاى وايه‌ «وەبەرهێنان لە هەر وڵاتێكدا هەنگاوی یەكەمی بەره‌وپێشچوونە و بڕینی نیوەی ڕێگای ئابووری و سەرمایەی سەربەخۆییە، به‌ڵام لە كاتی چاودێریكردنی حكومەت و سەرپەرشتیكردنیان لە ڕێگەی لێژنە جۆراوجۆرەكان،  بە شێوەیەكی پابەندانە بە ڕەخساندنی (توانای گەنج و وەرگرتنی بیرۆكەی گەنج)، چونكە بەرەوپێشچوونی هەر وڵاتێك لەسەر دەستی گەنجان دێتە كایەوە، بۆيه‌ هەنگاوی یەكەمی حكومەت و وەبەرهێن، دەبێت فەراهەمكردنی كەشوهەوای لەبار بێت بۆ گەنج  بۆ هەستكردن بە بوونیان و دۆزینەوەی ئەو هێزە شاراوە و توانا نەبینراوەى كه‌ هه‌يانه‌. گوتيشى: «من پێم وایە هەموو كەسێك خاوەن بیرۆكە و هێز و بەهرەیە، بەڵام پرسیارەكە كەی دەردەكەوێت و هەست بەبوون و وجوودی خۆی دەكات، ئەمەش به‌ پێشكەشكردنی هەلی كار لە ڕێگەی وەبەرهێنەركان و بە پاڵپشتيی حكومەت دێتە كایەوە».

ئه‌و ميدياكاره‌ ئه‌وه‌شى دووپات كرده‌وه‌ كه‌ «گەنج لە وڵاتی ئێمەدا خەمساردن لە خۆپێگەیاندن بە هۆی نەبوونی بواری باش و پێڕانەسپاردنی كاری گەورە و بەرپرسیارەتی و به‌ چاولێكەری له‌ وڵاتانی ئەورووپی، كه‌ ئه‌مانه‌ هۆكاری لەناوچوونی سەركەوتن و ناشتنی خەونەكانیانن. به‌داخه‌وه‌ بەشێكی زۆری گەنجان دەیانەوێت بەبێ ماندووبوون بگەن بە خەون و ئاواتى خوازیاریان، كە ئەوەش مەحاڵه‌».

‎لاجان ماهیر، مامۆستا و ڕاهێنەری وەرزشیيه‌ و سه‌باره‌ت به‌ هه‌مان پرس ده‌ڵێت: «حكومەت دروستكەری ڕۆژگارە گەشەكانی گەنجانی گەلەكەمانە، ئەمەش سەلمێنەری ڕاستی و دروستيی ئەو حكومەتەیە كە بەسەر ئەو هەموو كۆسپ و دژایەتیكردنەدا سەركەوت. هەنگاوەكان جێگای هیوان تەنيا لەپێناو گەنج و داهاتوو و پاشەڕۆژیكی گەش بۆ گەنجان، ئه‌وه‌ش باوەڕی ئێمەی گەنجانی زیاتر كرد، بە چاوی خۆمان بینیمان كابینەی نۆيه‌م بووه‌ته‌ جێگای شانازیى هەمووان. هه‌ر بۆيه‌ داواكارم هەنگاوەكان بەردەوام بن بە ئاراستەی بەهێزكردنی توانای گەنجان لە بەهێزكردنی ژێرخانی ئابووریى كوردستان بە به‌ هه‌موو سێكته‌ره‌كانى كشتوكاڵ و گه‌شتيارى و پشتبەستن بە توانای گەنج لە ڕووی  پیشەسازیى ناوخۆیی، بناغەی دەوڵەتداریيش پشتبەستنە بە توانا و لێهاتوويی گەنج  بۆ بووژاندنەوەی وڵات لە خاكێكی بە پیت و بەرەكەتی وەكو كوردستان». گوتيشى: «هەموومان دەزانین هەر چوار دەورمان نەیارانی كورد و ئێمەن و هیچ كات نایانەوێت، پێشكەوتنی ئێمە ببینن. هه‌ر ئه‌وانيشن هه‌وڵ ده‌ده‌ن، گه‌نجى ئێمه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ په‌راوێز بخه‌ن. بە دروستكردنی گرژی چونكه‌ لە یەكڕيزیى  ئێمە دەترسن. هەمیشە خەڵك له‌ دژی حوكمڕان و بەرپرسەكانی حكومه‌تى خۆیان هان دەدەن. گەنجان بەشێكیان سەرلێشیواو بوون، دوای دەرچوونیان لە زانكۆ و بێ ئەمەل بوونيان له‌ چاوەڕوانيى دامەزراندن، بەشێكی ديكه‌يان بە پێچەوانەوە كاری زۆر باشیان كردووە و بوونه‌ته‌ خاوه‌ن داهات، زۆريش جێگه‌ى خۆشحاڵييه‌ ڕێژەیەكی زۆرى ئافرەتی ماڵ و كچان خاوه‌ن بڕوانامه‌ش به‌ كاری دەستی و دروستكردنى خوارده‌مه‌نى و دروومان و چه‌ندين كارى ديكه‌، جگه‌ له‌وه‌ى بوون بە خاوەن كاری خۆیان ده‌رفه‌تى كاريشيان بۆ چه‌ندين كه‌سى ديكه‌ ڕه‌خساندووه‌».