د.ساحب قارەمان، جیا لەوەی مامۆستای زانكۆیە، لە هەمان كاتدا یەكێكە لەو سیاسەتمەدارانەی كە ڕۆڵی كاریگەری هەبووە لە پرۆسەی سیاسیی كوردستان و عێراقدا و كەسایەتییەكی كاریگەرە لە دانانی پلانی ستراتیژی و دانوستانكارێكی پراگماتیكییە بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان، لە پرۆسەی ڕیفراندۆمیشدا یەكێك بوو لەو هەڵسووڕێنە دیارانەی كە ڕۆڵی باشی گێڕا بۆ سەركەوتنی پرۆسەی دەنگدان، لەم گفتوگۆیەشدا بەمجۆرە دیدوبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

 

ئەمڕۆ ئێمە لێرە كۆبووینەتەوە و گفتوگۆ لەسەر پرسێك دەكەین، كە ئەویش «ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی»یە. ئەمە واتە پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی كوردستان، ڕووداوێكی گەورەیە لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە و هەموو جیهانیش. كەواتە گرنگە ئێمەش وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی مامەڵە لەگەڵ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و ئاكام و ئەو دەرهاویشتانەش بكەین كە بە ئەرێنی و نەرێنی لەگەڵ خۆی هێناویەتی.

بە شێوەیەكی گشتی مامەڵەكردن لەگەڵ ڕووداوی گەورە، پێویستی بە دیراسەتی قووڵ و خوێندنەوەی زانستیی قووڵ هەیە. هەموو ڕووداوە گەورەكانی جیهانیش بە دەیان و سەدان كتێبی جۆراوجۆری لەسەر نووسراوە، هەر یەك لەو نووسین و كتێبانەش بە شێوازی جۆراوجۆر هەڵسەنگاندیان بۆ ئەو ڕووداوە گەورانەی جیهان كردووە. هەر بۆ نموونە ئەگەر سەیری ڕووداوی «ڕووخانی دیواری بەرلین» بكەین، لە نۆڤمبەری 1989، ئەم ڕووداوە تەنیا ڕووخانی دیوارێك نییە كە بۆ ماوەیەكی درێژ شارێكی ئەڵمانیای دوو لەت كردبێت، بەڵكو ڕووخانی ئەو دیوارە سەردەمێكی تازەی لە سیستمی جیهانی دروست كرد، هەر بۆیە فرانسیس فۆكۆیاما ناوی لێ نا «كۆتایی مێژوو»، بەو مانایەی ئەو سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییە سەركەوت، كە ئازادی بۆ مرۆڤایەتی دابین دەكات. لە بەرانبەردا سامۆئیل هنتگتن ناوی لێ نا «پێكدادانی شارستانییەكان»، بەو مانایەی شارستانیەتەكانی دیكەی جیهانی قبووڵ ناكەن، شارستانیەتی ڕۆژئاوا باڵادەست بێت بەسەر شارستانیەتەكانی دیكەی جیهاندا و ئەمەش شەڕ و پێكدادانی لێ دەكەوێتەوە.

پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە، ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك ڕووداوێكی گەورە مامەڵەیان لەگەڵ ڕیفراندۆمی خەڵكی كوردستان كرد؟ لە وەڵامدا دەڵێم: بەڵێ، بەڵام ئەم مامەڵە گەورەیە بەو مانایە ناڵێم كە مامەڵەیەكی نەرێنی، یان ئەرێنییان لەگەڵ كردووە، بەڵكو بەو مانایەی دەڵێم، هەر لەگەڵ ڕاگەیاندنی بڕیاری ڕیفراندۆم لە حوزەیرانی 2017 هەتا ڕۆژی 25ی ئەیلوولی 2017 كە خەڵكی كوردستان دەنگیان دا، دوای ئەویش كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر و مامەڵەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەموو ئەم قۆناغانە وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی لەسەر ئاستەكانی (میدیاكانی جیهان، نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایش، ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش، دەوڵەتانی هەرێمی، كۆمكاری عەرەبی و...هتد) مامەڵەی لەگەڵ كراوە، تەنانەت لە یادمە كەناڵێكی گەورەی جیهانی وەك CNN بە مانشێتی گەورە نووسیبووی «كوردستان تەحەددای هەموو جیهان دەكات».

لێرەوە دوو ئاراستە دروست دەبێت، یەكێكیان ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتانی هەرێمی دراوسێیی كوردستان، كۆمكاری عەرەبی و یەكێتیی ئەوروپا بە شێوەیەكی گشتی وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی بە «نەرێنی و دژ» مامەڵەیان لەگەڵ ڕیفراندۆم كردووە، ئاراستەی دووەمیان گەلی كوردستانە كە خۆی خاوەنی بڕیاری ڕیفراندۆمە، ئایا وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی مامەڵەی لەگەڵ ڕیفراندۆم كردووە و داكۆكی لەو بڕیارە مەزنەی خۆی كردووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ڕاشكاوانە دەڵێم، میدیا بە شێوەیەكی گشتی و تەواوی حزبە سیاسییەكانیش نەك هەر وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی مامەڵەمان لەگەڵ نەكردووە، بەڵكو وەك ڕووداوێكی لۆكاڵیی تایبەت بە هەرێمی كوردستانیش مامەڵەیان لەگەڵ نەكردووە. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی هێندە گەڕاوین بۆ ئەوەی لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی تەسكی حزبییەوە پاساو و بیانوو بۆ ئەنجامنەدانی ڕیفراندۆم بدۆزینەوە، ئەوەندە لەسەر ئیرادەی گەلی كوردستان قسەمان نەكردووە، كە لە ڕۆژی دەنگدان و بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان بینیمان.

بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی 2017، لە زۆر ڕووەوە لە بڕیاری كۆڕەوی خەڵكی كوردستان دەچێت لە كۆتایی ئاداری 1991، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، چ ئیرادەیەك بڕیاری كۆڕەوی دا لە ئاداری 1991؟ لەسەدا چەندی خەڵكی كوردستان بەشداریی كۆڕەوی كرد؟ بۆچی كۆڕەو بووە ڕووداوێكی گەورەی جیهانی؟ وەڵامدانەوەیەكی كورتی ئەم پرسیارانە كارئاسانیمان بۆ دەكات، بۆ هەمان ئەو پرسیارانە كە لە ڕیفراندۆمیشی بۆ دەكەین، بەم جۆرە:

- كۆڕەو بڕیارێكی خۆڕسكانەی ئیرادەی خەڵكی كوردستان بوو، ئەو خەڵكە مردن و ئاوارەییان هەڵبژارد، لە بەرانبەر بوونێكی بێ مانادا.

- لەگەڵ ئەوەی ئامارێكی دروست لەبەر دەست نییە، بەڵام بە هەموو حیسابێك ڕێژەی ئەو خەڵكەی لە كۆڕەو بەشدارییان كرد، ڕێژەی 50%ی خەڵكی كوردستانی تێنەپەڕاندووە.

- بۆیە بووە ڕووداوێكی جیهانیی گەورە، لەبەر ئەوەی مەترسیی ئەوە هەبوو، كارەساتێكی مرۆیی بێتە ئاراوە.

ئەگەر هەمان ئەو پرسیارانە ئاراستەی ڕیفراندۆم بكەین، وەڵامەكان بەم شێوەیە دەبن:

- بڕیاری چوونە سەر سندووقەكانی دەنگدان و دەنگدان بەبەڵی بۆ سەربەخۆیی بڕیارێكی خۆرسكانەی گەلی كوردستان بوو.

- ڕێژەی 72%ی گەلی كوردستان بە دانیشتووانی ناوچە جێ ناكۆكەكانیشەوە بەشدارییان لە پرۆسەی دەنگدان كردووە و لەم ڕێژەیە هاونیشتمانییان 92.7%یان دەنگیان بە «بەڵێ» بۆ سەربەخۆیی داوە، كە بێجگە لە هەڵبژادنەكانی ساڵی 1992، لە هیچ هەڵبژاردنێكدا بۆ پەرلەمانی كوردستان ئەو ڕێژەیەی بەشداربوونی نەبووە.

ئەگەر ئاكامی دەنگدانی ڕیفراندۆم بخەینە ناو ئەو پرەنسیپەی جیهانی ڕۆژئاوا و سیستمی دیموكراتی كە سەدان ساڵە كردوویانە بە دروشم و شانازی پێوە دەكەن و دەڵێن «هەموو كات دەنگدەر لەسەر هەقە و ڕاستی لای دەنگدەرە»، لەم ڕوانگەیەشەوە دیسان «كۆڕەو و ڕیفراندۆم» یەك پەیامیان هەبووە، كە گەلی كوردستان جارێكی دیكە لە دیكتاتۆریەت ناژی و نابێتە بەشێك لە ڕژێمێكی دیكتاتۆری و ژێردەستەیی قبووڵ ناكات، یان بە دیوێكی دیكەدا قبووڵ ناكات مافی هاووڵاتیبوون و كوردستانیبوونی لێ بسەندرێتەوە و بە بیانووی جۆراوجۆری بێ بنەما سزا بدرێت.

لەم چوارچێوەیەدا، ئێمە دەبێت لەسەر ئەوە هەڵوەستە بكەین، بۆچی ئێمە نەمانتوانی لەگەڵ پرۆسەی ڕیفراندۆم وەك ڕووداوێكی گەورەی جیهانی مامەڵە بكەین؟ بۆچی حزبە سیاسییەكانی كوردستان خۆیان لێ بێبەری كرد و ئۆباڵەكەیان خستە ئەستۆی سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان؟ بۆچی حزبە سیاسییەكان داوای هەڵوەشانەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان دەكرد و دەیانویست حكومەتی «ئینقازی وەتەنی دابمەزرێت»؟ بۆچی حزبە سیاسییەكان دژی مقاوەمەت و بەرگریی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوون و چاوەڕێی ئەوەیان دەكرد، هەولێر و دهۆكیش داگیر بكرێتەوە؟

وەڵامی ئەم هەموو دژایەتییە لە چوارچێوەی پرەنسیپی لیبڕاڵ دیموكراتیدا یەك مانای هەیە، ئەویش ئەوەیە ئەم هەموو دژایەتییەی حزبە سیاسییەكان مانای ئەوەیە دەیانەوێت بڵێن: گەلی كوردستان بە دەنگدانی بۆ سەربەخۆیی لەسەر هەق نەبووە و ئەو مافەی نییە و ڕاستی لای دوژمنانی گەلی كوردستانە.

ئەمە ئەو دەرهاویشتە نەرێنی و ترسناكەیە كە دەبێت هەڵوەستەی جددی و دیراسەت و توێژینەوەی زۆر ورد و قووڵ و زانستی لەسەر بكرێت و، دەبێت هەوڵ بدرێت ڕەگ و ڕیشەی ڕق و كینە لە كۆمەڵگەی كوردستان هەڵبكێشرێت، كە بە بیانووی دژایەتیكردنی سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان، دژی ئیرادەی گەلی خۆیان ڕادەوەستنەوە و ئەو ئیرادە گەورەیەی گەلی كوردستان ناشیرین دەكەن.

پرسیاری گرنگ و سەرەكی لەم پرسەدا ئەوەیە، بۆچی ئەو ئیرادە مەزنەی بڕیاری بەشداریكردنی ڕیفراندۆمی كرد و بە «بەڵێ» دەنگی دا، بۆچی هەمان ئەو ئیرادەیە نەیتوانی بەرگری لە بڕیارەكەی خۆی بكات؟

هەر خودی ئەم پرسیارە كە پێویستی بە هیچ وەڵامێك نییە، پێمان دەڵێت: ئەوەی ئەو ئیرادەی لەت كرد و نەیهێشت بەرگری لە بڕیارەكەی خۆی بكات، ئەو حزبە سیاسییانە بوون كە تاك لایەنە لەگەڵ دوژمن ڕێككەوتنیان كرد و پێش هەمووان ئیرادەی پێشمەرگە و جەماوەرەكەی خۆیان شكاند، ئەو میدیایانە بوون كە بە بەلاش بوونە زوڕنا و بڵندگۆی ئەو هێزە داگیركەرەی هێرشی دەكردە سەر كوردستان و ئامانجی بوو، هەموو كوردستان داگیر بكاتەوە.

كەواتە لێرەوە من دەگەڕێمەوە بۆ تایتڵی ئەم گفتوگۆیە «ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی»، زۆر ڕاشكاوانە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، هەڵوێستی نێودەوڵەتی، واتە «بەرژەوەندی و هاوسەنگیی هێزی نێوان دەوڵەتەكان»، بۆیە كەمتر لەسەر هەڵوێستی نێودەوڵەتی هەڵوەستەم كرد و زیاتر جەختم لە فاكتەرە ناوخۆییەكانی كوردستان كردەوە، لەبەر ئەوەیە، ئەگەر حزبە سیاسییەكانی كوردستان ئەو پەیامەیان بە جیهان نەدایە، كە «گەلی كوردستان لەسەر هەق نییە» و بە یەكگرتوویی بەرگرییان لە ئاكامی ڕیفراندۆم بكردایە، ئەوا هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گۆڕانكاری بەسەردا دەهات و، كاتێك دەیانزانی بەرژەوەندییەكان دەكەوێتە مەترسییەوە، هەڵویستەكانیان گۆڕانكاری بەسەردا هات، باشترین بەڵگەش بۆ ئەم وەرچەرخانە، ئەوەیە كە دوای ئەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەرگری لە پێشڕەوییەكانی هێزە عێراقییەكان كرد بۆ هەر دووو پارێزگای هەولێر و دهۆك و نەیانهێشت ئەو دوو پارێزگایە بگۆڕێت، جارێكی دیكە هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گۆڕانكاری بەسەردا هات و ئەمانوئێل ماكرۆن بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی كرد و لە كۆشكی ئەلێزی پێشوازی لێ كردن.

هەربۆیە لە دوماهیدا جارێكی دیكە جەخت لەوە دەكەمەوە، بۆ ئێستاش كە هەرێمی كوردستان هەر ڕۆژەی بە بیانوویەك ڕووبەڕووی گرفتێك دەبێتەوە لەگەڵ عێراق، هۆكارەكەی نەبوونی ئەو یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییە پێویستەیە بۆ داكۆكیكردن لەو مافە دەستوورییانەی هەرێمی كوردستان، بۆ هەڵسەنگاندنی ڕیفراندۆم و ئاكامەكەشی، ئاكامی ڕیفراندۆم جێگەی شانازییەكی گەورە و وێنەیەكی گەش و گەورەی ئیرادەی گەلی كوردستان بەرجەستە دەكات، ئەگەر یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی پێویستی نێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستان وەك پێویست دروست بێت، ئەوا بە ئاسانی دەتوانین وەبەرهێنانی زۆر باشی لەسەر بكەین.