عێراقی نوێ كە لەسەر بنەمای (هاوبەشی و تەوافوق و یەكسانی) دامەزراوە و، بەپێی دەستوور هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی فیدڕاڵییە لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدڕاڵیدا، كەچی هەندێك لایەنی سیاسی لە عێراقدا بە پشتبەستن بە ئەجندەی دەرەكی، وڵاتەكەیان بەرەو سەنترالیزمی توندی مەركەزی بردووە، ماوەیەكی زۆریشە شەڕێكی ئابوورییان لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەست پێكردووە، بۆ ئەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان لاواز بكەن. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر حوسێن تۆفیق فەیزوڵڵا پسپۆڕ و شارەزا لە بواری یاسای بازرگانی ساز دا، لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* لە ئێستادا هەموو ئاماژەكان بەرەو ئەوە دەچن، كە هەندێك لایەنی سیاسی چەكی ئابووری دژی هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنن و، شەڕی ئابوورییان دژی قەوارەی هەرێم دەست پێكردووە، ئایا ئەم شەڕە ئابوورییە ناوی دەنێیت چی و تا چەند مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان هەیە؟

- كەس ناتوانێت نكۆڵی لەوە بكات، كە هەندێك لایەنی سیاسی هەیە لە عێراقدا، كە هەرگیز بڕوایان بە فیدڕاڵییەت و پێكەوەژیان و ماف و دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان نییە، لە ڕوانگەی پشتبەستن بە ئەجندەی دەرەكییەوە هەنگاوەكانیان دژی قەوارەی هەرێمی كوردستانیش دەنێن و بڕیاری نایاسایی دەدەن، بەڵام ئەمە دیوێكی كێشەكەیە و دیوەكەی دیكە لای خۆمانە، كە خۆی لە ناتەبایی و نەبوونی یەكدەنگی و نەشارەزایی لە مامەڵەكردن لەگەڵ بەغدا دەبینێتەوە، دەبووایە لە ساڵی 2007ـەوە هەنگاوەكانی سەربەخۆیی ئابووریمان بە ئاراستەیەكی هەڵەدا نەبردایە، دەبووایە هەنگاوەكانمان ژیرانەتر و واقیعبینانەتر بوونایە، بۆ ئەوەی ئەم لایەنە سیاسییانە و زۆر لە وڵاتانی ئیقلیمییش نەیانتوانیبایە شەڕی ئابووری لە دژمان ئەنجام بدەن.

 من ناچارم بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكەتان كەمێك بچمەوە بۆ دواوە و بۆ ئەو سەردەمەی كە سەربەخۆیی ئابووریمان ڕاگەیاند، نەوتی هەرێمی كوردستانمان دەرهێنا و بەرە و دەرەوەمان هەناردە كرد، ئەو دەمە لە دیمانەیەكی گۆڤاری گوڵاندا ئاماژەم بەوە كرد، كە لە ڕوانگەی ئابوورییەوە سەربەخۆیی ئابووری كارێكی باشە، بەڵام ئایا پرسیارمان لە خۆمان كردووە، كە دامەزراوەكانی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكان چ جۆرە ستراتیژییەت و پلان و دیدگایەكیان بۆ ئاستی تێگەیشتن لە ئابووریی سەربەخۆ هەیە، هەتا بەو پێیە ئابووریی سەربەخۆیی بونیاد بنرێت، نەوەكو تەنیا ڕابگەیەنرێت؟ سەربەخۆیی ئابووری ئەوە نییە چاڵێكی نەوتمان هەبێت و نەوتەكەی دەربهێنین و بیفرۆشین بە دەرەوە، سەربەخۆیی ئابووری بابەتێكی فەلسەفی ئابووریی زۆر فراوان و ئاڵۆزە، دەبێت ژێرخانی ئابووری و ستراتیژیەت و دیدگە و سیاسەتی ئابووری و ئامانجەكانمان لەناو پلان و بەرنامە حكومییەكاندا ڕوون و دیار بێت، هەروەكو چۆن دەبێت شارەزایانی دەستووری و یاسایی ئەم ڕۆژەیان جوان لەبیر بووایە كە عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لە ڕووی دەستوور و یاساوە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان ئیجتیهادات بۆ ئەم دەستوور و یاسا كاڵ و كرچە دەكەن، تەنانەت وڵاتێكی وەكو توركیاش دەتوانێت بە میزاجی خۆی نەوتەكەت ڕابگرێت، خۆ ئەگەر بەرژەوەندیی خۆی نەبووایە، هەر پێش بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانانی پاریس نەوتەكەی ڕادەگرت. دواجار نەوتەكەمانیان ڕاگرتووە و مووچە و بودجەكەش نانێرن و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بێدەنگە، هەر لەگەڵ یەكەم لاوازبوونمان دۆستەكانمان ڕوویان لە عێراق كرد، هەرخۆی لە خۆیدا پەیوەندییە دیپلۆماسی و سیاسییەكانی جیهان بەستراونەتەوە بە بەرژەوەندییە ئابوورییە زۆر تایبەت و دووقۆڵییەكانەوە، كە لە كاتی ئێستادا بە ڕووی عێراقدا وەرچەرخاوە. زۆر جار كەسانێكی دەستڕۆیشتوو لە ناو حكومەت و حزبەكاندا حەزیان بەوە نەكردووە، ئابووریی كوردستان بەشێك بێت لە ئابووریی دەوڵەتی عێراق، ئەمەش مافێكی ئاساییە بەو پێیەی ئەزموونی ڕابردوومان ئەو حەزەی بۆ دروست كردووین، بەڵام هەنگاوەكانی سەربەخۆیی ئابووری ڕۆئیا و پێشهات و پێشبینییەكانی لەگەڵدا نەبووە، ئەگەر هەشبووبێت، نەمانزانیوە بەڕێوەبردنی مەترسییەكان بكەین و پێش شەڕە ئابوورییەكە خۆمان بەهێز بكەین، چۆن دەبێت بۆ دابینكردنی مووچە و پشكی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی كەسانێك بین كە لە بنەڕەتدا خۆیان كار بۆ لاوازكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكەن، بۆیە ئەگەر پلانی B نەبێت و یەكگرتوو نەبین، بەڵێ، مەترسیی شەڕی ئابووری لە دژمان مەترسییەكی گەورەیە.

* كەواتە لایەنی سیاسیی وا هەیە لە بەغدا لەسەر هەردوو ئاستی سیاسی و ئابووری دژایەتی هەرێمی كوردستان دەكات، پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن ئەم دژایەتییەی بەغدا بۆ هەرێمی كوردستان چارەسەر بكەین؟

- عەقڵییەتی مەركەزی لە عێراقدا مێژووەكەی بە قەد مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقە، ئەوەتا كاتێك باس لە هەمواركردنەوەی دەستوور دەكرێت، ڕاستەوخۆ شیعەكان و سوننەكانیش باس لەوە دەكەن كە دەستوور لە بارودۆخێكی كتوپڕ و لە كاتی داگیركردنی عێراقدا نووسراوە، بە واتایەكی دیكە ئەوان خوازیاری ئەوەن دەستوور بەو جۆرە هەموار بكەنەوە كە مەركەزییەتەكە بەهێزتر بكات و قەوارەی هەرێم و فیدڕاڵییەت لاواز بكات، من وەكو كەسێكی شارەزا لە دەستوور و یاسای بازرگانی، باش دەزانم كە دەستوور بۆ ڕازیكردنی هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (شیعە و كورد و سوننە) و ئەمریكا و هەندێك وڵاتانی ئیقلیمی نووسراوەتەوە و پەسەند كرا، بەڵام هەر دەستكاریكردنێكی دەستوور لەم قۆناغەدا مەترسییەكی گەورەیە، چونكە لەم قۆناغەدا شۆڤێنییەتی قەومی و مەزهەبی زاڵە و بە زۆرینە هەموو یاسا و بڕیارێك لە پەرلەمان لەسەر حیسابی فیدڕاڵییەت و مافە دەستوورییەكانی كورد تێدەپەڕێندرێت.

بۆیە وەڵامدانەوەی پرسیارەكەتان هەروا ئاسان نییە، لە كاتێكدا ئێمە كەوتووینەتە ناو كێشەیەكی دارایی و پاشگەزبوونەوەی عەقڵییەتی فیدڕاڵی، كەچی لەبری ئەوەی گرفت و كێشەكان بە شێوەیەكی دەستووری و یاسایی چارەسەر بكرێت، دەچین بە شێوەیەكی ڕێككەوتنی سیاسی هەوڵ بۆ چارەسەرەكان دەدەین، لە مێژووشدا دەركەوتووە، عێراق بەردەوام لە ڕێككەوتنە سیاسییەكان و دانوستانەكاندا پاشگەز بووەتەوە و جێبەجێیان نەكردووە، لە دونیاشدا هەروا بووە، ڕێككەوتنی سیاسی و كەسی و حزبی ئەگەری هەیە، هەڵبوەشێتەوە، یان هەموو بڕگەكانی جێبەجێ نەكرێت، ئەم جۆرە ڕێككەوتنانە وەكو ئەو ڕێككەوتنانە نییە كە پاڵپشتە بە دەقە دەستووری و یاساییەكان، ڕاستە هێشتا ماددە و بڕگە دەستووری و یاساییەكان بە دڵی ئێمەی كورد نییە، بەڵام مادام لە چوارچێوەی عێراقداین و ئێمەش دەنگمان لەسەر داوە، دەبێت خۆمان بگونجێنین لەگەڵ دەقە دەستووری و یاساییەكان و حكومەتی عێراق و پابەند بین بە جێبەجێكردنی.

بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی شەڕی ئابووری و گەمارۆ دژ بە كوردستان، نابێت پشت بە كەسان و بەرپرس و پەرلەمانتارێك ببەستین كە بە هەڵەماندا دەبەن، وەكو ئەوەی وا لە سەركردایەتیی كورد گەیەندرابوو كە ئەگەر نەوت دەربهێنین و بەو شێوەیە گرێبەست بكەین و هەناردەی دەرەوەی بكەین و بیفرۆشین، ئەوا دەتوانین سەربەخۆیی ئابووری ڕابگەیەنین و پێویستیمان بە عێراق نابێت.

خۆ ئەگەر لەم یەك دوو ساڵەی ڕابردوودا هەندێك هەنگاو بەرە و فرەچەشنكردنی ئابووری و دەربازبوون لە تاكە سەرچاوەی داهاتی نەوت نەنرایە، دۆخەكە زۆر لە ئێستا خراپتر دەبوو، ڕەنگە جێبەجێكردنی حوكمی دەستووری باشترین ڕێگە چارەی ئێستا بێت بۆ چارەسەركردنی ئەو فشارە زۆرەی لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە. لێرەوە هەنگاوەكانی بەدەستهێنانی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لە ناو جەرگەی بەغدا و بە پشتبەستن بە دۆستەكانمان لە عێراق و هاوپەیمانەكان دەست پێ دەكات، ئەمەش پێویستی بە شەفافییەت و ڕاستگۆیی هەیە، تاوەكو ڕێگە نەدەین بە وانەی پڕوپاگەندەی ئیعلامی لە دژی هەرێمی كوردستان دەكەن، سەركەوتوو بن، ئالێرەدا پێویستیمان بەوە هەیە ناوبەناو دەستەبژێری سیاسی و بەرپرسانی كورد لە سەرەوەی هەرەمی حزبەكانیان پێكەوە سەردانی بەغدا بكەن و، نوێنەرانی كورد و كوردستانییەكان بجووڵێنن و پاڵپشتییان بكەن، بەوەی بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد پێكەوە تێبكۆشن و حزبە كوردستانییەكانمان لە بەغدا دەستبەرداری ململانێكانیان بن، ئەمەش پێویستی بە دیپلۆماسییەتێكی ژیرانە و بەردەوام هەیە لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی كورد لەگەڵ ئەمریكا و هاوپەیمانەكان و وڵاتانی ئیقلیمی.

* باسی حكومەتی عێراقت كرد، كە دەبێت پابەندی جێبەجێكردنی ماددە دەستووری و یاساكان بێت، پێت وانییە لە غیابی دامەزراوەی ڕاستەقینە مامەڵەكردن لەگەڵ دامەزراوەكانی حكومەت و پەرلەمان و دادگایەكی سەربەخۆ، ئەم پابەندبوونە كارێكی زەحمەتە؟

- لە دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 دەوڵەت وەكو دامەزراوە لە عێراق دانەنراوە، بۆیە ئەم دامەزراوانە ئامانجێكی دیكەیان هەیە، ئەویش مۆنۆپۆڵكردنی دامەزراوەكانە هەر یەكە بەدەست حزب و لایەنی سیاسی و شەخسێكەوە، بۆ جێبەجێكردنی ئەجیندای تایبەتی خۆیان، زۆرجاریش هەر بڕیار و هەڵسوكەوتێك لە وەزیر و دامەزراوەیەكەوە دەردەچێت، لەژێر فشاری ئەجیندەی وڵاتانی ئیقلیمییەوە بووە، بۆیە لە كاتێكدا هەردوو لایەنە سیاسییە سەرەكییەكەی كوردستان (پارتی – یەكێتی) كاتێك چوونە ناو هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، كە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە باڵادەستە تێیدا، كەچی ئەو لایەنانە دژایەتیی هەرێمی كوردستانیان هەڵبژاردووە و بەردەوام ئاستەنگ بۆ ئاساییبوونەوەی دۆخەكە دروست دەكەن. پێم وایە شەڕی گەمارۆدانی ئێران لەلایەن ئەمریكا و ململانێی ئەو دوو زلهێزە لە عێراقدا، بەتایبەتی كە ئێران نفووزێكی زۆری لە عێراق هەیە، ئەمە كاریگەریی لەسەر ئابووری و دارایی عێراق و كوردستان هەیە. ململانێ ئابووری و دارایی و شەڕە ساردەكەی ئەمریكا و ئێران لەسەر حیسابی ئابووریی عێراق و كوردستانە، هەروەكو چۆن بە ڕوونی لە هەڵكشانی بەهای دۆلار بەرانبەر دیناری عێراقی و ناسەقامگیریی بەهاكەیدا دیارە، كە ئێران تەمویلی وڵاتەكەی و لقوپۆپەكانی لە وڵاتانی ناوچەكە بە دۆلاری پاڵپشتیكراوی بانكی ناوەندیی عێراق دەكات. لەلایەكی دیكەوە ناكۆكی و دژایەتیی كورد بۆ ئەزموونەكەی خۆی مەترسییە گەورەكەیە، چۆن دەبێت تۆ لەناو شەڕێكی ئابووریدا بیت، كەچی لە چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكانی خەڵك و مووچەخۆراندا وا خەمسارد بیت، ئێمە بۆ دەبێت هەر گلەیی لە بەرپرسانی شیعە و سوننە بكەین، ئێ خۆ ئێمە سەرۆك كۆمار و جێگری سەرۆك پەرلەمان و وەزیر و بریكار و بەرپرسان و پەرلەمانتار و تەنانەت دادوەریشمان هەیە لە بەغدا، ئایا كاری ئەمانە چین؟ خۆ دەبێت لە پاڵ وەزیفەكەیاندا خەمێكی هاووڵاتیانی هەرێمیشیان هەبێت. بۆچی ئەو كەسە لاواز و كەم ئەزموون و بێتوانایانەی كورد لە بەغدا پۆستیان دەدرێتێ؟ بۆچی چاودێری و بەدواداچوونی كارەكانیان و لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكرێت؟ شەڕی ئابووری بەرانبەر هەرێمی كوردستان لە بەغدایە و هەر لەوێشەوە دەبێت ئەم شەڕە بكەین، تا لە بەرژەوەندیی مافە دەستووری و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان تەواو بێت.