پ.د.خــــەلیـــل ئیسمـاعـیــل ئوســــــــتـادی جوگرافیایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی جیهان لە هەولێر و، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لەسەر جیۆپۆلەتیكی عێراق و نەخشەی ڕاستەقینەی كوردستان لە عێراقدا، لەم بوارەشدا بە سەدان توێژینەوەی زانستی لەسەر گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ئەنجام داوە و چەندین كتێبی لەو بوارەدا نووسیوە و بڵا!وی كردووەتەوە. لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

سەنگی دیموگرافی بریتییە لە گرنگیی جیۆپۆلۆتیكی، چونكە توخمی بنەڕەتییە لەو گۆڕانكارییانەی پەیوەستن بە لایەنە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانەوە. توێژینەوەكانی تایبەت بە دانیشتووان پەیوەست بە كوردستانی عێراق، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە گەشەیەكی دانیشتوان لە میانی سەدەی ڕابردوودا هاتووەتە كایەوە، سەرباری لێكەوتەی سیاسی و سەربازی و ئەمنی، كە بە شێوەی نەرێنی كاریگەریی كردووەتە سەر هەنگاوەكانی گەشە، بەتایبەتی لە نیوەی دووەمیدا.

سیاسەتی بەعەرەبكردن كە حكومەتەكانی عێراق پەیڕەویان كرد، هەر لە دوای پێكهێنانی دەوڵەت لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، ڕۆڵی كارای لە گۆڕانكارییە دیموگرافییەكانی دانیشتوانی كوردستانی عێراقدا گێڕاوە، چ لە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوان یان دابەشكردنی جوگرافی و نەتەوەیی.

ئەم سیاسەتەی بەعەرەبكردن لەم تەوەرە بنەڕەتییانەدا خۆی دەنوێنێت:

1- تەوەری موسڵ.

2-  تەوەری كەركووك.

 3- تەوەری ڕۆژهەڵاتی بەغدا.

دیارترین نیشانە و ئاماژەكانی ئەم سیاسەتە ئەمانەن:

1- دەركردنی یاسای ڕەگەزنامەی ساڵی 1924، بەمەبەستی پاكتاوكردنی كوردانی فەیلی لە ناوچەكانی سنووری ڕۆژهەڵاتی شاری بەغدا و سنووری عێراق – ئێران، هەڵمەتەكانی ڕاگواستن بۆ دەرەوەی وڵات، كە تا ڕووخانی ڕژێمی عێراق لە ساڵی 2003 هەر بەردەوام بوون.

2- هەڵمەتەكانی ڕاگواستن و كۆچپێكردنی دانیشتووانی كورد، بەتایبەتی لە هەردوو دەیەی حەوتەم و هەشتەمی سەدەی ڕابردوو، لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، یان گواستنەوەیان بۆ (كۆمەڵگە زۆرەملێیەكان) دوور لە زێدی خۆیان.

3- پرۆسەكانی ئەنفال كە 182 هەزار هاووڵاتی گرتەوە لە منداڵ و پیر و ئافرەت و پیاوان، بێ جیاوازی، هاوكات زیندەبەچاڵكردنیان لە گۆڕەبەكۆمەڵەكاندا لە بیابانەكانی عێراق.

4- جێبەجێكردنی سیاسەتی(پەرەپێدانی گوندەكان) لە هەشتاكاندا، بە مەبەستی چۆڵكردنی گوندەكانی كوردستان و جیاكردنەوەیان لە ناوەندەكانی نیشتەجێبوون، بەتایبەتیش گوندە سنوورییەكان، لەوانە ستراتیجییەكان، ئەمەش بە شێوەی نەرێنی ڕەنگدانەوەی بۆسەر گوند و شارەكان هەبوو.

5- نیشتەجێكردنی هەزاران عەرەبی هاوردە لە كوردستانی عێراق، بەتایبەتی لە ناوچە جێناكۆكەكان و دابەشكردنی زەویی كشتوكاڵی بۆ نیشتەجێبوونیان، هاوكات گواستنەوەی تۆماری شارستانی و فۆرمی خۆراك بۆ ئەو ناوچە تازانەی لێیان نیشتەجێ بوون.

بێگومان بەردەوامبوونی ئەم جۆرە ئاماژانە تایبەت بە سیاسەتی بەعەرەبكردن، ڕۆڵیان هەبووە لە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتووانی كوردستان و دابەشبوونی جوگرافی و نەتەوەییاندا، دەكرێت سێ قۆناغ لە زنجیرەی جێبەجێكردنی پیلانەكانی ئەم سیاسەتە بە درێژایی سەدەی ڕابردوو جیا بكەینەوە، بەتایبەتیش لە نیوەی دووەمی ئەم سەدەیەدا:

1- قۆناغی یەكەم لە نێوان ساڵانی (1961-1974) كە زیاتر جەختی لەسەر پارێزگاكانی كەركووك و موسڵ و دیالە دەكردەوە.

2-قۆناغی دووەم لە نێوان ساڵانی (1974-1980) بەهۆی سەرهەڵدانی شەڕ لە نێوان سوپای عێراق و بزووتنەوەی كورددا، لەم ماوەیەدا بە سەدان گوند و كۆمەڵگەی دانیشتووان سووتێندران لەسەر سنووری عێراق لەگەڵ ئێران و توركیا، سەرەڕای ئەو گوندانەی كە پێگەی ستراتیجییان هەبوو.

3- قۆناغی سێیەم لە نێوان ساڵانی (1980-1988) كاتێك دەسەڵاتدارانی عێراق لێكەوتەكانی جەنگی عێراق- ئێرانیان قۆستەوە بۆ سووتاندن و كاولكردنی ئەو گوند و كۆمەڵگەیانەی دانیشتوان كە مابوون، لە پاڵ پاشماوەكانی پرۆسەكانی ئەنفال لە نێوان (شوبات تا ئەیلوولی ساڵی1988.

بەیاننامەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئاماژە بە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوانی ناوچە جێناكۆكەكان دەكەن، بە تایبەتیش لە قەزاكانی بەدرە و مەندەلی و خانەقین. لە كاتێكدا ڕێژەی گەشەی دانیشتووانی عێراق ساڵانە(3.6)% بووە لە نێوان ساڵانی(1977-1987)، بەڵام لە كەركووك لە (2.4)%ی تێپەڕ نەكردبوو، هەروەها تەنیا (2%) بووە لە پارێزگای دهۆك بەتایبەتیش دانیشتووانی كورد.

بڕوانە خشتەی ژمارە(1)و(2).

ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوان: سەرباری ئەو لێكەوتانەی سیاسەتی بەعەرەبكردنی تایبەت كە كوردستانی عێراق بەخۆیەوە دی، تایبەت بە ئاراستەی گەشەی دانیشتووان و پێكهاتەی نەتەوەیی.

خشتەی ژمارە(1)

ڕێژەكانی دانیشتووانی كورد بۆ كۆیان لە عێراق لە نێوان ساڵانی 1947-1977

ساڵ            % ڕێژەی كورد

1947                 18،7

1957                 16،7

1965                 14،1

1977                 13،9

 

خشتەی ژمارە(2)

دانیشتوانی كوردستانی عێراق بەپێی ڕێژەكانی گەشە و نەتەوە ساڵنی (1957-1977)

پارێزگا          عەرەب            كورد

دهۆك - نەینەوا  6،6             2،6-1/.

هەولێر          10،6            4،6

سلێمانی         52،4            5،8

كەركووك        .،5             -1/.

دیالە            4،8             2/.

عێراق           6،7             3

              

دابەشبوونی ژینگەیی(گوند-شار) ئەویش بە دەست ئەنجامەكانی ئەو سیاسەتەوە دەناڵێنێت، دوای ئەوەی كە گوندەكان لە دانیشتووان چۆڵ كران، لە ڕێی كۆچی زۆرەملێ، یان خۆبەخشانە بۆ ناوەندەكانی شار، بەتایبەتی شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك، كە ئەمەش بارگرانییەك بوو لە ڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، بڕوانە خشتەی ژمارە(3)

پارێزگا          1977  1987  2006

دهۆك           42،6   73،5   72،4

هەولێر          63،8   77،4   81،1

سلێمانی         47،2   71،5   78،8

كۆی گشتی     48،6   74،2   77،6

 

لە لایەكی دیكەوە، ئەنجامەكانی ئەو سەرژمێرییانەی دانیشتووان لە كوردستان ئاشكرایان كردووە كە مانەوەی تێكڕای منداڵبوون لە بەرزیدا بووە، بە شێوەیەك كە بۆ هەر ژنێك(4) منداڵ، لە پارێزگای هەولێر نزیكەی(5)، لە پارێزگای دهۆك زیاتر لە(4)لە پارێزگای سلێمانی نزیكەی(4) منداڵ بۆ هەر ژنێك، وێڕای ئەمەش، ڕێژەی تەمەنی بچووك (كەمتر لە 15 ساڵ) كە ناوەرۆكی هەنگاوەكانی گەشەی دانیشتووان پێك دەهێنن، دەگاتە نزیكەی (43%) لە كۆی دانیشتووانی پارێزگای دهۆك و (38،4)% لە پارێزگای هەولێر، بەڵام لە پارێزگای سلێمانی گەیشتە(33،4)%.

بڕوانە خشتەی ژمارە(4)

دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بەپێی توێژی تەمەن(%) ساڵی(2006)

پارێزگا         كەمتر لە 15 ساڵ  15-64 ساڵ 65ساڵ زیاتر

هەولێر            38،4   57،8   3،8

سلێمانی           33،4   61،7   4،9

دهۆك             42،7   54،1   3،2

كۆی گشتی       38.2   57،8   .،4

 

كۆچیش یەكێكە لەو فاكتەرە دیارانەی لە پشت ئەو گۆڕانكارییە دیموگرافییەی دانیشتوانی ناوچەكەوەیە، سەرەڕای ئەوەی كە كۆچ دیاردەیەكی درووستە كار بۆ ئاڵوگۆڕی بیروبۆچوون و تەواوكردنی چالاكییەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكات، بەڵام بووەتە مەترسیی جددی بۆسەر ناوچەی دراسەكردنی پێكهاتەی دیموگرافیی دانیشتووان، چ لە میانی ئەنجامەكانی لە ڕووی قەبارە و گەشەی دانیشتوان، یان دابەشبوونی جوگرافی و پێكهاتەی نەتەوەییان، بەهۆی بەردەوامیی هێنانی بەلێشاوی عەرەبی هاوردە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆ ئەو ناوچەیە لە لایەك و، زیابوونی هەڵمەتەكانی ڕاگواستن و كۆچپێكردنی دانیشتووان و لاوازكردنی كورد، بەتایبەتیش لە ناوچە كێشە لەسەرەكان لەلایەكی دیكەوە.

ئەنجامەكانی دیراسەكە:

دەكرێ دیراسەكە ئەم ئەنجامانەی لێ بكەوێتەوە:

1- سەرەڕای ئەو ئەنجامانەی سەرژمێرییەكانی دانیشتووان دەست نیشانیان دەكات، لە بەردەوام بەرزبوونەوەی ڕێژەی گەشەی دانیشتوانی ناوچەكە، بەڵام كۆی ئەو گۆڕانكارییە دیموگرافییانە دیاردەگەلێكی نەرێنی تۆماردەكەن لەسەر ئاستی ئابووری و نەتەوەیی، چ لە میانی بەردەوام كەمبوونەوەی قەبارەی دانیشتووانی گوندەكان و هەڵاوسان لە شارەكان، یان لە ڕێی لاوازكردنی بوونی كورد لە كوردستانی عێراق، بەتایبەتیش لە ناوچە كێشە لەسەرەكان.

2- دواخستنی بەئەنقەستی ئەنجامدانی سەرژمێریی دانیشتووان لەوەتەی ساڵی 1987، تاكو گۆڕانكارییە دیموگرافییەكانی دانیشتووان ئاشكرا نەكرێن، تاكو ببێتە ڕێسایەك بۆ سیاسەتی هاوسەنگیی دانیشتووان لەلایەك و، ئاشكرابوونی كێشی دیموگرافیی كورد لە عێراق و پارێزگاكان لەلایەكی دیكەوە.

3- نەبوونی جددییەتی حكومەتەكانی عێراق لە جێبەجێكردنی ماددەی(140)ی دەستووری وڵات، بەتایبەتیش پەیوەست بە ناوچە جێناكۆكەكان، ئەمەش بووەتە هەڕەشە بۆ پەیوەندییەكانی نێوانیان لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانی عێراق، هەروەها ڕێگە بەو حكومەتانە دەدات زیاتر بوونی كورد لەم ناوچانە كەم بكەنەوە.

4- هاندانی عەرەبی هاوردە لەلایەن حكومەتەكانی عێراق بۆ نیشتەجێبوون لە كوردستانی عێراق، هاوكات پێدانی هەموو هۆكار و ئامرازێكی پارێزگاری و حەوانەوە و گوزەران، ئەمەش لە سۆنگەی بەردەوامیی جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب.

پێشنیارەكان:

1- هاندانی حكومەتی عێراق تاكو سەرژمێریی دانیشتووان لە وڵات ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی گۆڕانكارییە دیموگرافییەكان بە وردی و تێروتەسەلی لە ناوچەی دیراسەكەدا ئاشكرا بكرێت.

2-داڕشتنی سیاسەتێكی دانیشتووان بۆ چارەسەركردنی گۆڕانكارییە دیموگرافییەكان لە كوردستانی عێراق، لە ڕێی پێكهێنانی دەستەیەكی باڵا كە كادیرانی زانستی و پسپۆڕ و ئەكادیمی لەخۆ بگرێت.

3- كاركردن بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (140)ی دەستوور، بەتایبەتیش لە ناوچە جێناكۆكەكان، دانانی كاتێكی دیاریكراو بۆ ئەم مەبەستە.

4- دەزگاكانی میدیایی هاووڵاتیان هان بدەن كە منداڵ خستنەوە مەسەلەیەكی تایبەتی نییە، بەقەدەر ئەوەی بەرپرسیارێتییەكی نیشتمانی و نەتەوەییە.

5- دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەكان دەرفەتی چاكتر دابین بكەن بۆ تێپەڕاندنی ئەو كێشانەی كە هاوسەران پێوەی دەناڵێنن لەم دامەزراوانە، ئەوەیش بە دەركردنی یاسا كە هەردوو كاری وەزیفی و خێزانی پێكەوە بۆ دەستەبەر بكات.