ئەبو بەككار باھ، پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسییە لە زانكۆی ئیلینۆی باكوور، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك دیموكراسی، بنیادنانی نەتەوە، بنیادنان و دروستكردنی ئاشتی و ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای جیهان و ئەو شەڕ و ناكۆكییانەی لەئارادان، بەتایبەتی شەڕی غەززە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* وەك ئاشكرایە لە ئێستادا چەندین پێشهات و پەرەسەندنی ناهەموار لە ئارادان كە كێشە و كوشتار و كاولكاریی زۆریان لێ كەوتووەتەوە، ئەوەتا شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا پێی ناوەتە ساڵی دووەمەوە و هیچ چارەسەرێكیش لە ئاسۆی نزیكدا بەدی ناكرێت، هەروەها شەڕی ئیسرائیل و حەماسیش نەهامەتییەكی زۆری لێ كەوتووەتەوە و لە ڕووی مرۆییەوە دۆخەكە قابیلی بەردەوامبوون و درێژەكێشان نییە. زۆر كەس ئەمە وا لێك دەدەنەوە كە ئەمانە ئاماژەی شكستی سیستمە جیهانییەكەن، یان ئەوەی پێی دەگوترێت «سیستمی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان»، تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە بگوترێت، ئەوەیە كە دەبێت پرسیارە بنەڕەتییەكە ئەوە بێت كە نەك هەر تەنیا چۆن سیستمێكی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای ڕێساكان بنیاد بنێین، بەڵكو چۆن سیستمێكی دادپەروەرانە لەسەر بنەمای ڕێساكان بنیاد بنێین؟ من پێم وایە ئەمەش پێویستی بە بوونی سەركردایەتییەكی مەبدەئی و خۆبەدوورگرتنی هێزە مەزن و جیهانییەكان لە ئیزدواجییەتی پێوەرەكاندا هەیە، لە میانەی مامەڵەكردنیان لەگەڵ كێشەكانی پەیوەست بە یاسای نێودەوڵەتی و پرسی نادادپەروەرییەوە، مەبەستم ئەوەیە بڵێم، هەتا پتر جێبەجێكردنی نۆرم و بەها نێودەوڵەتییەكان و یاسای نێودەوڵەتی نادادپەروەرانەتر بێت، ئەوا دەبێت چاوەڕوانی زیاتربوونی ئەگەرەكانی هەڵگیرسانی جەنگی نوێ و شەڕی تیرۆریزم بكەین. باشترین حاڵەتێك كە لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەین و ئەم دۆخەی تێدا بەرجەستە بووبێت، وڵاتی یەمەنە، واتە كێشەكانی ئەم وڵاتە دۆخێكیان خوڵقاندووە كە دەبنە هۆی هەڵكشانی ئەگەركانی هاتنەئارای جەنگی نوێ و بەرپابوونی شەڕی تیرۆریزم، چونكە ئەوەتا لەم وڵاتەدا(یەمەن) نادادیی كۆمەڵایەتی بەدی دەكەین، دەستتێوەردانی هێزە دەرەكییەكان لە دۆخی ناوخۆیی ئەو وڵاتەدا لە ئارادایە، هەرەها بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكان بە چەشنێكن كە نابنەهۆی پاڵپشتیكردن لە گرتنەبەری ڕێچكەیەكی مەبدەئییانە بۆ جێبەجێكردنی ڕێسا و نۆرمە نێودەوڵەتییەكان، هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی ئەوەی كە وڵاتی یەمەن ببێتە خاكێكی بە پیت بۆ شەڕی بە وەكالەت و شەڕی تیرۆریزم .

* هەر لە پەیوەندی بە شەڕی ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماسەوە، ئەوا سەرەڕای ئەوەی كە هەوڵ دەدرێت، ئاگربەست ڕابگەیەندرێت، سەرەڕای ئەوەش كە پاڵپشتیی جەماوەریی ناوخۆیی بۆ بنیامین نەتنیاهۆ داكشاوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە بەدی دەكەین، ئەوەیە كە ڕای گشتیی نێوخۆی ئیسرائیل بەردەوامە لە پاڵپشتیكردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكە بۆ لەناوبردنی بزووتنەوەی حەماس، كەواتە دەكرێت لەم ڕوانگەیەوە بڵێین، ئەمە بەو مانایە دێت كە شەڕەكە بەردەوام دەبێت و بگرە بەرەو هەڵكشانی زیاتریش دەچێت؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین بووەتە پرسێكی وجوودی بۆ هەردوو لایەنی ناكۆكییەكە، لەم ڕووەوە، دید و تێڕوانینە ڕاستگۆ و ناوخۆییەكان ناگۆڕێن بۆ بەرهەڵستییەكی ڕاستگۆیانە بۆ شەڕی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین، هەروەها ئەمە ڕاستە بۆ هاووڵاتییانی نێو ئیسرائیل، كە پشتیوانی لە بنیامین نەتنیاهۆ دەكەن لە دژی فەلەستینییەكان، تەنانەت كاتێك سیاسەتەكانی هەڵەش بن لە ڕووی ئەخلاقییەوە و لە مەودای دووردا كێشەی زیاتر بۆ ئاسایشی ئیسرائیل دروست بكەن، بە هەمان شێوە بۆ فەلەستینییەكانیش ڕاستە كە بەردەوامن لە پشتیوانیكردنی بزوتنەوەی حەماس، تەنانەت كاتێك شێوازی شەڕی حەماس هەڵەیە و مایەی زیادبوونی ئێش و ئازاری فەلەستینییەكانیش بووە. لە ڕاستیدا ئەمە واقیعێكی زۆر خراپە، لەبەر ئەوەی قووڵبوونەوەی دوژمنایەتییەكانی نێوان هەردوو گرووپەكە دۆخێكی دژوار دروست دەكات بۆ ژمارەیەكی زۆری ئەو خەڵكانەی خوازیارن پشتیوانی لە هەق بكەن و بەرهەڵستیی هەڵە بكەن. دواتر دەبێت ئەوە لە یاد نەكەین كە شەڕەكان ئەو كاتە كۆتاییان پێ دێت، كە لایەنێكیان تووشی شكستێكی یەكجارەكی ببێت، یان زۆرینەیەك دروست ببێت كە پشتیوانی لە هەق بكەن، بەڵام لە ئێستادا هیچ یەكێك لەمانە لەئارادا نین و ڕوو نادەن، واتە لە ئێستادا كە شەڕێكی نابەرانبەر لەسەر خاك هەیە، كە گۆڕدڕاوە بۆ شەڕی تیرۆریزم و ناتوانرێت شەڕێكی لەم چەشنەش ببردرێتەوە، بە هەمان شێوە زۆرینەی هاووڵاتییان لە نێو ئیسرائیل و فەلەستیندا ناتوانن ئەوە بەدی بكەن، كە چۆن دەتوانن پێكەوە و بە ئاشتییانە لە نێو دەوڵەتێكی هاوبەشدا بژین كە بنیادنرابێت لەسەر دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، هەروەها ناتوانن هاوڕابن لەسەر سنوورەكانی دوو دەوڵەت كە شان بە شانی یەكتری و بە ئاشتییانە پێكەوە بژین. ئەمە وەك دەرئەنجامێكی ڕەشبینیانە دەردەكەوێت، بەڵام پێویستە ئەم واقیعە دەرفەتێك بێت بۆ هێزە مەزنەكان، بۆ ئەوەی ئەوە بەدی بكەن كە ناكۆكیی توندوتیژییەكانی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین ناكۆكییەكی بێهودەیە، لە هەمان كاتدا پێویستە زۆرینەیەك لە هەردوولا دروست ببێت، بۆ ئەوەی هەنگاوی دروست بنێن و بە شێوەیەكی دادپەروەرانە خاكەكە لە نێوان خۆیان هاوبەشی پێ بكەن.

* لە چاوپێكەوتنێكی پێشووتاندا لەگەڵ گۆڤارەكەمان ئاماژەتان بەوە كرد كە پرسی جیۆپۆلەتیك پرسێكی گرنگی قەیرانەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لە هەمان كاتدا گرێدراوی بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاواشە، بە تێڕوانینی ئێوە تا چەند ئەمە كاریگەری و ڕەنگدانەوەی لەسەر پەرەسەندنەكانی شەڕی غەززە هەبووە؟

- بە بۆچوونی من شەڕی غەززە و تێكڕای ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین تەنیا لە پرسی پەیوەست بە جیۆپۆلەتیكدا قەتیس نابن و كورت نابنەوە، واتە بە چەشنی ناكۆكی و كەیسەكانی دیكە، وەك ئۆكرانیا و تایوان، نەبووەتە پرسێكی جیۆپۆلەتیكی، چونكە دەبێت ئەوەمان لە بەرچاو بێت، كە پرسی جیۆپۆلەتیك لەو كاتەدا ڕوو دەدات كە هێزە جیاوازەكان (كە كەم تا زۆر هێز و توانایەكی هاوتایان هەبێت) ململانێ و ڕكابەری بكەن بۆ مومارەسەكردنی دەستڕۆیشتوویی و سەپاندنی بەرژەوەندییەكانیان لە دۆخێكی دیاریكراودا، بە تێڕوانینی من لە پەیوەندی بە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا ئەم دۆخە لە ئارادا نییە. بە دڵنیاییەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پاڵپشتیكارێكی بەهێز و باوەڕپێكراوی ئیسرائیلە، بەڵام هێزێكی هاوشێوە و هاوتای ئەمریكا نییە كە پشتیوانی بۆ فەلەستین دەستەبەر بكات، هێزە ئەوروپییەكانیش بە شێوەیەكی گشتی پشتگیریی فەلەستین دەكەن و هێزە مەزنەكانی دیكە وەك ڕووسیا و چین بڕیاریان داوە كە خۆیان لە ناكۆكییەكە بە دوور بگرن، ئەو پشتیوانییەی كە فەلەستین بەدەستی دەهێنێت، زیاتر لە هێزە هەرێمایەتییەكان و كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت. كەواتە پرسی جیۆپۆلەتیك لە پەیوەندی بە ناكۆكیی ئیسرائیل و فەلەستینەوە زیاتر لە بواری دیپلۆماسی و تووڕەیی ئەخلاقیدا كورت بووەتەوە، كە بە زۆری لەلایەن لایەنە بەشەڕهاتووەكانەوە پشتگوێ دەخرێن، كەواتە دەتوانین بڵێین، ئەوەی سەیرە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە ئەم ناكۆكییە ڕەنگی نەداوەتەوە لە پرسی جیۆپۆلەتیكیی نێوان هێزە مەزنەكانی جیهاندا، هەرچۆنێك بێت، دەكرێت لە ماوەی داهاتوودا پرسی جیۆپۆلەتیك بێتە ئاراوە، واتە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین ببێتە پرسێكی جیۆپۆلەتیك، لە كاتێكدا جیهان پێدەنێتە نێو دۆخێكەوە كە زیاتر بەرەو فرەجەمسەری بڕوات، توانای سەربازیی هێزە هەرێمایەتییەكانیش بەرەو هەڵكشان بچێت. لە ڕوانگەی هەموو ئەوانەی ئاماژەیان پێ كرا، ئەوا ئێستا لە هەر كاتێكی دیكە باشترە بۆ ئەوەی ئەمریكا هەوڵی یەكلاكردنەوە و چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییە بدات.

* دواپرسیارمان پەیوەستە بە كاریگەریی شەڕی ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس لەسەر پرسی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و چەند وڵاتی عەرەبی، كە تا ئێستا ئەوە بەدی ناكەین، ئەم وڵاتە عەرەبییانە بڕیاریان دابێت كۆتایی بەم ئاساییبوونەوە بهێنن وەك ناڕەزایەتییەك، ئایا پێت وایە لە داهاتوودا ئەم پەیوەندییانە بەردەوام دەبن و درێژە دەكێشن؟

- من پێم وایە پرسەكە دوو ئاست لە خۆ دەگرێت (ئاستی پەیوەست بە خەڵكانی ئاسایی و بە هاووڵاتییانەوە، ئاستی پەیوەندیدار بە دەوڵەتەوە)، دواتر ئێمە دەزانین كە ئەم شەڕەی ئێستای نێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەكان لە تێكڕای شەڕ و توندوتیژییەكانی پێشتر كاولكارتر و كارەساتبارتر بووە، كە تووڕەییەكی ئەخلاقی هەیە لە ئاستی ئەو كاولكارییەی بەسەر غەززەدا هاتووە، باوەڕم وایە ئەم تووڕەییە لای زۆرێك لە هاووڵاتییانی وڵاتە عەرەبییەكان هەیە، كە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتە عەرەبییەكان زەحمەتتر بێت، لەسەر ئاستی دەوڵەتییش، من گۆڕانكارییەكی گەورە بەدی ناكەم لە مامەڵەی وڵاتە عەرەبییەكان لەگەڵ ئیسرائیلدا، هەرچۆنێك بێت ئاساییبوونەوەكە خۆی پرۆسەیەكی خاو و سنوورداریشە.