د.ئەڤین بامەڕنی، ڕاگری كۆلێژی یاسایە لە زانكۆی دهۆك و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە یاسای ده‌ستووری و خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستییە لەسەر دەستوور بەگشتی و دەستووری عێراق بەتایبەتی، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (دادگای فیدڕاڵی عێراق. گفتوگۆ و هەڵوێست) بە شێوەیەكی زۆر ورد و بابه‌تییانه‌ هەڵوەستەی لەسەر ماددە ده‌ستوورییەكانی تایبەت بە دادگای فیدڕاڵی كرد و بەمجۆرە دید و بۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستە ڕوو:

 

 

دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم بۆ ڕێكخستنی ئەم گفتوگۆیە (دادگای فیدڕاڵی عێراق. گفتوگۆ و هەڵوێست) و ئەو بەڕێزانەی پێش من قسەیان لەسەر ئەم پرسەكە كرد، زیاتر جه‌ختیان لەسەر دەستووریبوون و نادەستووریبوونی ئەم دادگایە كردەوە، منیش وەك ئەكادیمییەك كە پسپۆڕیم لە یاسای ده‌ستووریدا هەیە و چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستیم لەسەر پرسی ده‌ستوور ئامادە كردووە، دەمەوێت هەڵسەنگاندنێكی زانستییانە لەسەر نادەستووریبوونی دادگای فیدڕاڵی عێراق بكەم.

پێش هەموو شت، یەكێك لە ئەركەكانی دادگای فیدڕاڵی لە هەموو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، ئەوەیە كە دەبێت ئەو دادگایە پێش هەر لایەنێكی دیكە خۆی ده‌ستوورەكە جێبەجێ بكات، بەڵام بەداخەوە ئاراستەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق سەبارەت بەو پرسانەی پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە، نەك ئاراستەیەكی دەستووری نییە، بەڵكو پێشێلكردنی دەستوورە و، لەوانەیە دادگای فیدڕاڵی ئەوەی لەبیر كردبێت، كە ئێستا عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە و سرووشتی دەوڵەتی فیدڕاڵییش بەو شێوەیەیە كە دەبێت، هەرێمەكان خاوەنی دامەزراوەی خۆیان بن، پەرلەمانی خۆیان هەبێت و خۆیان یاساكان دەربكه‌ن، هەموو ئەمانەش بنەمای دەستووری ساڵی 2005ی عێراقە.

لەم چوارچێوەدا، ئەگەر سەیری بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بكەین كە لە 21ی شوباتی ڕابردوو بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان داویەتی، دەبینین دەستتێوەردانی لە سیستمی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان كردووە، ئەمە لە كاتێكدا لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا، هەر هەرێمێك ئازادە لەوەی چ سیستمێكی سیاسی، یان چ هەڵبژاردنێك بۆ پەرلەمان و سەرۆكی خۆی ئەنجام دەدات، یان چۆن لەبەر ڕۆشنایی ئاكامەكانی هەڵبژاردن حكومەتی خۆی پێكدەهێنێت، چۆن سیستمە سیاسییەكەی خۆی لەگەڵ سرووشت و تایبەتمەندی و پێداویستیی هەرێمەكەی دەگونجێت. بۆیە ئەمانە كە هەمووی لە ده‌ستووری عێراقدا ئاماژەیان پێ كراوە. ئەو ڕاستییانە ئاشكرا دەكەن، كە كارەكانی دادگای فیدڕاڵی لە ده‌ستووری عێراقدا دیاری كراون و، دەستتێوەردانی دادگای فیدڕاڵی لە سیستمی هەڵبژاردنی هەرێم كاری ئەو نییە و نادەستوورییە.

سەبارەت بە ڕەتكردنەوەی 11 كورسیی كۆتاكان لە پەرلەمانی كوردستان، ئەمە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ پێشێلكردنی ماددەی 49ی دەستوورە، كە لە ماددەی یەكەمدا دەڵێت: « ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت، بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتووانی عێراق، كه‌ نوێنەرایەتیی گەلی عێراقی دەکەن بەگشتی، هەڵبژاردنیشیان بە ڕێگەی دەنگدانی ڕاستەوخۆ و نهێنی دەبێت، ڕەچاوی نوێنەرایەتیکردنی سەرجەم پێکهاتەکانی گەلی عێراقیش دەکرێت».

كەواتە ده‌ستوور، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پابەند دەكات، كە ڕەچاوی نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم پێكهاتەكانی گەلی عێراق بكرێت، كە ئەم پابەندكردنە ئەنجوومەنی پارێزگاكانیش دەگرێتەوە. لەبەر ئەوەی دانانی كۆتا بۆ پێكهاتەكان پرەنسیپێكی دەستوورییە و كاتێك كۆتای پێكهاتەكانی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵی ڕەت دەكرێتەوە، بەمە كێشەیەكی دەستووری دروست دەبێت، ئەمەش بە سەرپێچییەكی دیكەی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی دادەنرێت.

ئەركی سەرەكیی دادگای فیدڕاڵی لە هەموو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا كە من وەك پسپۆرێكی ده‌ستوور توێژینەوەم لەسەر كردووە، بریتییە لە دوو ئەركی سەرەكی:

یەكەمیان: پاراستنی سەقامگیریی دەوڵەتی فیدڕاڵی.

دووەم: پاراستنی بنەماكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی.

لە چوارچێوەی ئەم دوو ئەركە سەرەكییەی دادگای فیدڕاڵی دەبینین، دادگای فیدڕاڵیی عێراق لە هەندێك لە بڕیارەكانیدا دژی پێناسەی دادگای فیدڕاڵییە و بە تەواوەتی پێچەوانەی ئەركە سەرەكییەكەی خۆی كار دەكات.

ئەگەر سەیری بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بكەین پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ئەیلوولی 2017 و پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم هەتا ئێستا، دەبینین، بەڕاستی دادگای فیدڕاڵی لە پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم تا ڕاددەیەك هاوسەنگتر بڕیاری دەدا، بەڵام لە دوای ئەو بەروارەوە، بە شێوەیەك ده‌ستوور تەفسیر دەكات، كە لەگەڵ ئامانجە سیاسییەكان بگونجێت.

بەڕێزان باسیان لە نادەستووریبوونی پێكهێنانی دادگای فیدڕاڵی كرد، كە دادگای فیدڕاڵی بەپێی بڕیارێكی یاسای كاتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دامەزراوە و، ئەم بڕیارە لە ئەنجومەنی وەزیران دەرچووە و فەرمانە و یاسا نییە، واته‌ بە فەرمانێك ئەو دادگایە پێكهێنراوە و هەتا ئێستا ئەو فەرمانە جێبەجێ دەكرێت، لەساڵی 2021 هەموار كرا و، كرا بە یاسا، بەڵام ئەو یاسایەش تەنیا ئەو لایەنەی هەموار كردەوە، كە پەیوەندی بە تایبەتمەندییەكانی دادگای فیدڕاڵییەوە هەیە و ئەو لایەنەی پەیوەندی بە پێكهاتەی دادگاوە هه‌یە، دەستكاری نەكردووە. بۆیە ئەمە كارێكی نادەستوورییە و گوتەیەكی یاساییمان هەیە كه‌ ده‌ڵێت: «ما بنی علی باطل فهو باطل».

سەبارەت بە ئەرێكی دیكەی دادگای فیدڕاڵی كە پاراستنی ده‌ستوورە، دادگای فیدڕاڵی عێراق، نەك هەر دەستووری نەپاراستووە، بەڵكو جێگەی دەسەڵاتەكانی یاسادانان، جێبەجێكردن و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانی گرتووه‌تەوە، كە ئەمەش دژی پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانە و هەروەها دژی پرەنسیپی ده‌ستوورە و پێویستە دادگای فیدڕاڵی پابەند بێت بە پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانەوە.

دادگای فیدڕاڵی هەندێك بڕیار دەردەكات كە لە دەسەڵاتی ئەودا نییە. بەپێی ماددەكانی دەستوور دادگای فیدڕاڵی دەبێت بەرژەوەندیی عێراق و سیستمی فیدڕاڵی بپارێزێت، بەڵام ئێستا هەوڵەكانی ئەم دادگایە بۆ ئەوەیە كە ده‌ستوورەكە بەشێوەیەك هەموار بكات، كە لە ناوەرۆكی سیستمی فیدڕاڵی بەتاڵی بكاتەوە.