د.ڤالا فەرید، جیا لەوەی وەزیری هەرێمە بۆ كاروباری پەرلەمان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، یەكەم خانمە لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق كە پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانی وەرگرتووە و، دوو جار لەسەر یەك بۆ خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردراوە، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لەیاسا و مامۆستای یاساش بووە لە كۆلێژی یاسای زانكۆی سەڵاحەدین، لە گفتوگۆی ئەمجارە «دادگای فیدڕاڵی عێراق .. گفتوگۆ» وەك پسپۆڕێكی یاسا، زۆر بە ڕاشكاویی هەڵوەستەی لەسەر كۆی بڕیارەكان و پێكهاتە نادەستوورییەكەی دادگای فیدڕاڵیى عێراق كرد و بەمجۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خستەڕوو:

 

دادگای فیدڕاڵی عێراق، بەپێی دەستووری ساڵی 2005 كە لەلایەن عێراقيیەكانەوە دەنگی پێ دراوە و پەسەند كراوە، دانەمەزراوە، لە ماددەكانی(92، 93، )ى ده‌ستووردا زۆر بەڕاشكاوی ئەوە دیاری كراوە، ئەم دادگایە چۆن پێكدەهێنرێت، پێكهاتەكەی چۆن دەبێت، تایبەتمەندییەكانی چین و  بڕیارەكانی لەسەر چ بنەمایەك دەبن، هەموو ئەمانە لە ده‌ستوورەكەدا دیاری كراون، بەڵام تاكو ئێستا لەسەر بنەمای ماددەی (92)ی دەستوور، ئەم دادگایە دانەمەزراوە.

ئەم دادگا فیدڕاڵيیه‌ى ئێستا هەیە، بە فەرمانی ژمارە 30 لە ساڵی 2005 دامەزراوە، ئەو فەرمانەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كە لەسەر بنەمای یاسای كاتيی بەڕێوەبردنی عێراق دەری كردووە، هێزی یاسای هەیە، ئەم دادگایەی ئێستا لەسەر بنەمای ئەو فەرمانە دامەزراوە.

دەتوانین بڵێين: دادگای فيدڕاڵی هەتا ساڵی 2010 تا ڕادده‌یەك پابەند بێت بە دەستوور و هاوسەنگی بپارێزێت، بەڵام كاتێك تەفسیری بڕگەی یەكەمی ماددەی 76ی ده‌ستووری كرد تایبەت بوو بە لیستی یەكەمی براوەی هەڵبژاردنەكان، گوتی مەرج نییە براوەی یەكەم حكومەت پێكبهێنێتـ بەڵكو دەكرێت گەورەترین فراكسیۆن كە لەناو پەرلەماندا پێكدەهێنرێت، ئەو حكومەت پێكبهێنێت لەو كاتەوە گومان لەسەر بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی دروست بوو. ئیدی بڕیاری هاوشێوەی دیكەى بەدوا هات، وەك بڕیاردانی لەسەر ڕیفراندۆمی كوردستان، لە ساڵی 2017 بۆ جێبەجێكردنی مەرامی سیاسیی چەند لایەنێك بە پلانێكی پێشوەختەى دیراسەتكراو، كەسێكی وەلائی دەكەن بە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە عێراق، بۆ ئەوەی ئەنجومەنی باڵای دادوەری باڵادەست بێت بەسەر كاروباری دادوەری بە شێوەیەكی گشتی لە ناویشیاندا دادگای باڵای فیدرال كە بەناو لە ڕووی دارایی و كارگێڕییەوە سەربەخۆیە،  ئەوە بوو لە ساڵی 2021 یاسای دادگای فیدڕاڵی ژمارە(30)ی ساڵی 2005‌ هەموار كرایەوە، بەڵام ئەوەی وایكرد، دوای ئەو هەمواركردنەوەیە كارەسات ڕووبدات، ئەوە بوو لەو هەمواركردنەوە، ڕا و دیدوبۆچوونی پسپۆڕانی یاسا وەرنەگیرا و دووربینانە لەسەر ئەم هەمواركردنەوەیە هەڵوەستە نەكرا، هەر بۆیە دوای ئەم هەمواركردنەوەكە بە پێشێلكردنی دەستوور ئەنجامدرا.

یەكەمین هەنگاو كە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری هەڵیگرت، ئەوە بوو، هەموو ئەو دادوەرانە كە لەمپەر بوون لەبەر ئەجینداكانی ئەو و وڵاتانی هەرێمی، دووری خستنەوە، لە سەرووی هەمووشیانەوە دادوەر مەدحەت مەحموود سەرۆكی دادگای باڵای فیدڕاڵی، لە ڕێگای هەمواركردنەوەی بڕگەی سێیەم لە ماددەی شەشەم لە یاسای دادگای فيدڕاڵی ئەم بڕگەیە لەناو یاساكەدا دەڵێت: «دادوەران دەتوانن لەناو دادگاكان بمێننەوە، تا خۆیان ئارەزوومەندانە داوای خانەنشینی دەكەن». ئەم بڕگەیە هەموار كرایەوە بە یاسای ژمارە(25)ی ساڵی 2021 بەم شێوەیەی لێهات: ئەوەی تەمەنی  72 ساڵی تەواو كردووە، دەبێت خانەنشین بكرێت»، بەمەش توانيیان ئەو دادوەرانەی دەیانويست، هاوسەنگی ڕابگرن و پابەند بن بە پرانسیپەكانی (هاوبەشی، هاوسەنگی، سازان)، دووریان خستنەوە.

دوای ئەم هەنگاوەیان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لێژنه‌یەكی دانا، بە ناوی «لێژنەی كارگێڕيی پیشەیی – لجنة ادارة المهن»، ئامانج لە دامەزراندنی ئەم لێژنه‌یە، ئەوە بوو كە كاروباری دادوەری بە شێوەیەكی گشتی لەژێر هەیمەنەی ئەنجومەنی باڵای دادوەری بێت، بەدیاریكراوی لەژێر هەیمەنەی سەرۆكی ئەنجومەنەكە بێت. 

بەم هەنگاوە توانيیان دەسەڵاتی دادوەریى عێراق و لەگەڵیشدا دادگای فيدڕاڵی كۆنتڕۆڵ بكەن، ئیدی زۆر بە ئاشكرا چەندین بڕیاری ناده‌ستووریيان دەركرد:

• لە ساڵی 2021 كاتێك لە بەغدا خۆپیشاندان دەستی پێكرد و خۆپیشاندەران داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان كرد و داوایان دەكرد، چاكسازی لە كۆميسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بكرێت، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری ئەم داواكارییەی قۆستەوە و ئەنجومەنی كۆمسیارانیان كرد بە دادوەر، ئامانجیشی لەم هەنگاوەی ئەوە بوو، كۆمەڵێك دادوەری وەلائی، كە وەفادارن بۆ بەرەیەكی هەرێمیى دیاریكراو، ئەنجومەنی كۆمیسیاران پێكبهێنن.

• لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری 2021، دادگای باڵای فیدڕاڵی لە سەرەتادا ئاكامی هەڵبژاردنەكانی پەسەند كرد، كە تیایدا لیستی تەیاری سەدری براوەی یەكەم بوو و 73 كورسی بەدەست هێنابوو، دوای ئەمە بڕیارێكی دەركرد، كە دەبێت بۆ دانیشتنی متمانەدا بە سەرۆك كۆمار و دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان ئامادە بن، كە ئەمەش لە بنەڕەتدا تەفسیرێكی نادەستووری بوو، چونكە مەرجی دەستوور دوو لەسەر سێی ئەندامانە بۆ دەنگدان،  « ئامانج لەم بڕیارەی دادگای فيدڕاڵی بۆ ئەوە بوو، نەتوانرێت حكومەت پێكبهێنرێت و تەیاری سەدر لە پرۆسە سیاسیيەكە دوور بخاتەوە.

 دوای ئه‌وه‌ى كەمینەیەكی پەرلەمانی گەیشتە دەسەڵات و حكومەتیان وەرگرت، ئینجا دادگای فيدڕاڵی بڕیاری دژی هاوپەیمانەكانی تەیاری سەدر دەركرد. دادگای فيدڕاڵی لە شوباتی ساڵی 2022 بڕیارێكی لەسەر یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دەكرد، بەوەی «یاسای نەوت و گازی هەرێم بە هەموو ماددەكانیەوە پێچەوانەی دەستووری عێراقە»! ئەم بەڕێزانەی لەم گفتوگۆیە بەشدارن، هەموویان پسپۆڕن لە یاسا.. دادگا كاتێك تەفسیری دەقى یاسایی دەكات، دەبێت ماددەكانی ناو یاساكە دیاری بكات، بۆ نموونە بڵێت: ماددەی 3 لە یاسای نەوت و گازی هەرێم پێچەوانەی فڵان ماددەی ناو ده‌ستوورەكەيه‌، بەڵام دادگای فيدڕاڵی عێراق بە تەواوەتی هەموو یاساكەی ڕەت كردووه‌تەوە، ئەمەش پێچەوانەی دەستووری عێراقە، هەر ئەم دادگایە لە كانوونی دووەمی 2023  بڕیاری دا بە نادەستووریی ناردنی بودجەی ئیتیحادی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەم دەرگایەوە دەستی برد بۆ مووچە و قووتی خەڵكی كوردستان كە ئەمە پرسێكی زۆر هەستیار بوو.

 بڕیارێكی دیكەی لە 1ی ئایاری 2023 دەركرد، بەوەی «درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەی ساڵێك نادەستوورییە»، بەمەش پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە و لەگەڵیشدا هەموو ئه‌و یاسا و بڕیارانەشی هەڵوەشاندەوە كە پەرلەمان لە ماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی خۆی پەسەندی كردبوون، لە نۆڤێمبەری 2023 دادگاكە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران محەمەد حەلبووسی لە كارەكەی دوور خستەوە.  بەمەش دادگای فيدڕاڵی جێگەی پەرلەمانی كوردستانی گرتەوە و خۆی كردە دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی كوردستان، یاسای هەڵبژاردنی كوردستانی هەموار كردەوە و 11 كورسيی كۆتاكانی ڕەت كردەوە.

 دادگای فیدڕاڵی لە جێگای پەرلەمانی كوردستان مافی یاسادانانی دا بە خۆی كە پێچەوانەی دەستوورە، دەستی برد بۆ هەمواركردنەوەی چەند ماددەیەكی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان، وەك ماددەكانی 1، 9، 15، 22 و 36»، 6، 7، 56، 58. ئەم ماددانە هەندێكیان ڕەت كراونەتەوە و هەندێكیان هەموار كراونەتەوە. ئەم دوو ڕەفتارە هەردووكیان بە هەمواركردنەوە لەقەڵەم دەدرێن، چونكە ئێمە كاتێك لە پەرلەمان یاسایەك هەموار دەكەینەوە، دەتوانین ماددەیەك لابەرین، یان ماددەكە بە شێوەیەكی دیكە دابڕێژینەوە، دادگای فيدڕاڵیش بە هەمان شێواز دووبارە دایڕشتووه‌تەوە و لە بڕیارەكەدا دەڵێت: «دەقەكە بەم شێوەیەی لێ دێت»، ئەمەش كودەتایەكی تەواو بوو بەسەر دەستووردا.

 دادگای فیدڕاڵی لە چوارچێوەی ئەو داوایە، یان ئەو تانەی بۆ بەرز دەكرێتەوە، تەفسیر دەكات و بڕیاری خۆی دەردەكات، بۆ نموونە لەو داوایەی لەسەر هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ دادگای فيدڕاڵی بەرز كراوەتەوە، تەنیا داوای ئەوە كراوە، كە تۆماری دەنگدەران بەو شێوەیە نەبێت كە هەیە، لە بەرانبەردا دادگای فيدڕاڵی كۆميسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسيی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندووه‌تەوە، هەروەها دادگا دەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندۆتەوە  كە لە یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان ئاماژەی بۆ كراوە، كە پەرلەمان دەسەڵاتی هەیە بڕیار لەسەر ڕێككەوتن و پرسە چارەنووسسازەكان بدات.

 هەر لەم بڕیارەدا دادگای فيدڕاڵی دەسەڵاتی لە ئەنجومەنی دادوەريی هەرێمی كوردستان وەرگرتووه‌تەوە،»پێشتر ئەنجومەنی دادوەريی هەرێم بەپێی بڕگەی (4) لە ماددەی(6)ی یاسای ژمارە(1)ی ساڵی 1992 مافی یەكلاكردنەوە و پێداچوونەوەی بەو تانانە هەبوو كە لەلایەن لایەنەكانەوە لەسەر هەڵبژاردنەكان دەدران، بەڵام دادگا ئەم كارەی سپارد  بە ئەنجومەنی باڵای دادوەريی عێراق.

 دادگای فیدڕاڵی بە پێچەوانەی پرەنسیپی پێكەوەژیانی پێكهاتەكان لە هەرێم  و لە دژی دەستوور كورسيی كۆتاكانی ڕەت كردەوە، ئەمە لەكاتێكدا ماددەی 49ی ده‌ستوور داوا دەكات «ڕەچاوی نوێنەرایەتیکردنی سەرجەم پێکهاتەکانی گەلی عێراقیش دەکرێت».

ئەم پێشێلكارییانەی دادگای فيدڕاڵی ئەوەمان پێ دەڵێت: «دادگای فيدڕاڵی كودەتای بەسەر دەستووردا كردووە». ئەمە لە كاتێكدا دادگای فيدڕاڵی تەنیا كارەكەی پابەندبوونە بە دەستوور، دەبێت پێش هەر لایەك خۆی پابەند بێت بە دەستوورەكە و دەستوورەكە جێبەجێ بكات، بەڵام وەك دەبینین، نەك ده‌ستوورەكەی جێبەجێ نەكردووە و پێوەی پابەند نەبووە، بگره‌ بەپێچەوانەی دەستوورەوە بڕیار دەردەكات. لە جێگەی هەموو ئەو ڕێكارانەی كە پەیوەستن بە هەمواركردنەوەی دەستوور، دەستووریش هەموار دەكاتەوە، دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، كە دەستوور لە دادگای فيدڕاڵی و حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقیش گەورەترە، كاتێك بڕیارەكانی دادگای فيدڕاڵی نادەستووری بن، بڕیارەكانی ڕێزلێگیراو نابێت و پێوەی پابەند نابین.

لە دوماهیدا دەبێت بپرسین: چارەسەر بۆ ئەم بارودۆخەی دادگای فيدڕاڵی دروستی كردووە، چییە؟

له‌ وه‌ڵامدا ده‌ڵێين: لە پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی، لایەنەكانی هاوپەیمانيی ئیدارەی دەوڵەت لەسەر پڕۆگرامێكی وەزاری ڕێككەوتن. لەسەر بنەمای ئەو پڕۆگرامە پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری لەو حكومەتەدا كردووە. ئەم پڕۆگرامە بەشێكی پێویستی بەوەیە یاسای بۆ دابنرێت، یان هەموار بكرێت، بەشێكیشی جێبەجێكردنە و دەبێت حكومەتی عێراق جێبەجێیان بكات. لەناو ئەم پڕۆگرامە هاتووە، یاسایەكی نوێ بۆ دادگای فيدڕاڵی لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە دەربكرێت، بۆ دەركردنی ئەم یاسایە ڕێككەوتنێك لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی سوودانی هەیە. ئێمە وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژە یاسای خۆمان ئامادە كردووە. لەناو ئەو پرۆژەیەدا هەندێك ڕێوشوێنمان دیاری كردووە، بۆ ئەوەی لەناو یاسا تازەكە جێگەی بۆ بكرێتەوە و بە پێی یاسا تازەكە بتوانێت لەناو دادگای فيدڕاڵیدا بەرگری لە مافەكانی گەلی كوردستان بكات و، ڕێگری لەو بڕیارانەش بكات، كە دژی هەرێمی كوردستان دەدرێن، لەوانە:

 دادگای فيدڕاڵی ئێستا بە ئامادەبوونی دادوەرانی ئەندام دانیشتن دەكات بە و دەنگدانی زۆرینە بڕیارەكانی دەدات، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئێمە وەك هەرێم ئەگەر ئەندامیشمان هەبێت، كەمینەین و نابینە زۆرینە، بۆیە ئەمە دەبێت چارەسەر بكرێت بەم شێوەیەی خوارەوە.

لەناو پڕۆژە یاساكە ئەوەمان چەسپاندووە كە دەبێت لەناو دادگای فيدڕاڵی نوێنەری هەرێم ڤیتۆی هەبێت، بەرانبەر ئەو بڕیارانەی كه‌ بۆ هەرێمەكان دەدرێن، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، دەبێت بە ڕەزامەندیى نوێنەری هەرێمی كوردستان بێت، ئەمەش واتە مافی ڤیتۆمان هەبێت، بۆ ڕەتكردنەوەی هەر بڕیارێك كە دژی هەرێمی كوردستان بێت، لە گشت ئەو بابەتە و پرسانەی كە پەیوەستن بە هەرێم.

پێش كۆتایی ڕاماژە بەوە دەكەم كە دادگای فیدراڵ پێچەوانەی ماددەكانی  (6، 117، 121، 125، 49/یەكەم، 16،20)، بڕیارەكانی داوە، ئەم جگە لەوەی كە ڕەتكردنەوەی یاسشای نەوت و گازی هەرێم ژمارە (22)ی ساڵی 2007، بەلای كەم پێچەوانەی چوار ماددەی دەستووری عێراق بوو.

خاڵی كۆتایى كە دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم و جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە كە پەرتەوازەیی نێوماڵی كوردستان و ناكۆكيی نێوان لایەنە سیاسیەكان دەرگایەكی فراوانی بۆ دادگای فيدڕاڵی كردووه‌تەوە كە بە بێباكانە بڕیار لە دژی هەرێمی كوردستان بكات و پشتگیری ئەو لایەنانە بكات كە خۆیان لەبەرەی دەوڵەتێكی هەرێمی دیاریكراودا دەبینەوەو ، بەمەش لەدژی هەرێمی كوردستان و لە بەرژەوەندی ئەوان ئەو بڕیارانە دەدات.