D. Nermîn Me'rûf endamî lêjineyi darayî le perlemanî 'êraq bo gullan: labrdinî parêzgarî banikî nawendî çareserî nacêgîrîyi behayi dînar û hellkşanî dolar nakat

 

 

nacêgîrî behayi dînarî 'êraqî beranber dolarî emirîkî û dwakewtinî pesendkrdinî budceyi gşitîyi 2023î 'êraq, bew prse giring û hestiyarane dadenrên ke mşitumirrêkî zoriyan lesere, bo qsekrdin leser em prse govarî gullan dîdarêkî legell dktor nermîn me'rûf endamî lêjineyi darayî le perlemanî 'êraq saz da.

 

* weku rûne nacêgîrîyi behayi dînarî 'êraqî beranber dolarî emirîkî komellêk kardaneweyi be dwayi xoyda hênawe, lewane labrdinî parêzgarî banikî nawendî û cêbecêkrdinî komellêk birriyarî taybet be froşitinî dolarî emirîkî, aya ta çend em kardanewane û dwaxistinî çareserekan ziyanî leser hawullatiyan û abûrîyi 'êraq debêt?

- nacêgrîyi behayi dînarî 'êraqî beranber dolarî emirîkî mşitumirrêkî zorî lesere û wa bo mangêk deçêt, em şllejaneyi bazarrî draw û hellkşanî behayi dolarî emirîkî be wata zanistîyekeyi daşkanî behayi dînarî 'êraqî berdewamîyi heye. be teikîd dwaxistinî çareserkrdinî prsêkî wa giring karîgerî leser bijêwîyi jiyanî hawullatiyan û hellawsan û bê behakrdinî dînar û kembûneweyi twanayi krrîn layi mûçeyi fermanberan debêt, dwacar kardaneweyi xirapîşî leser şeqam lê dekewêtewe. 'êraq be wllatêkî hawrdekraw naw debrêt û, zorbeyi pêdawîstîyekanî le dereweyi wllat be dolarî emirîkî dehênrêt, bemeş ragirtinî behayi dînarî 'êraqî le kontirroll derçuwe, ke ziyatir le 18 salle lelayen banikî nawendîyewe pallpşitî le nrxekeyi dekrêt û ta radideyek cêgîr krabû. banikî nawendî be drêjayî em sallane em siyasete nextîneyeyi cêbecê krduwe, emeş le rêgeyi froşitinî dolarewe be nrxêkî pallpşitîkraw û le çwarçêweyi siyasetêkî nextîneyî ke mebest lêyi kontirrollkrdinî rêjeyi hellawsan bû. têkçûnî doxeke eger be zanistî û zor wriyayî û waqî'bînane mamelleyi legell nekrêt, wa be asanî kontirroll nakrêt. hemû ew rê û şwên û kar û krdewaneş maweyekî zorî dewêt taweku doxeke cêgîr bibêtewe.

* weku psporr û şarezayekî darayî û abûrî û endamî lêjineyi darayî perlemanî 'êraq, pêt wanîye hawullatiyan û mûçexoran ziyanmendî serekîyi berdewambûnî daşkanî behayi dînarin? aya doxeke çon be jîrî û zanistî û waqî'bînane, debêt mamelleyi legell bikrêt?

- banikî nawendîyi 'êraq be dameziraweyekî serbexo dadenrêt û debêt bepêyi rêkarî zanistî û nextîneyî hellsukewt bikat, çunike berprsiyarêtî yekem le parêzgarîkrdin le nrxî dînar û cêgîrbûnî behakey, dekewête estoyi banikeke, kêşeke le xistinerruwî dolarî ḧewalleda bû, lelayen banikî nawendîyewe ke qebarekeyi zor le xistinerruwî dolar bo mebestekanî dîke ziyatire, le êstada bepêyi komellêk rêkarî nwê dedrête ew kompaniya û bazirgananeyi hawrde le derewe dehênin, banikeke raygeyanduwe ke proseke xêratir dekat, çunike rotînî zor heye, bo nmûne 15 rojî pê deçêt, taweku wrdbînî le portallî elektironî mamellekanî froşitinî dolar dekrêt, em maweyeş wa birriyare, kem bikrêtewe, çunike bazirgan natwanêt ew mawe zore çawerrwan bikat, rastewxo deçêt pêdawîstîyekanî le bazarrî drawda desteber dekat, bemeş xwast ziyatir debêt leser dolar û rastewxo karîgerî leser hellkşanî behakeyi beranber dînarî 'êraqî debêt. katêk dolarî ḧewalle ziyatir û proseke xêratir bû, doxeke wrde wrde rû le başî dekat. em rêkaraneş pêwîst bûn bo eweyi rêga le çûne dereweyi dolar be nrxî pallpşitîkraw bigîrêt. sebaret be ziyanekanî berdewamî doxeke minîş legell êweda hawrram daşkanî behayi dînar beranber dolar karîgerîyi xirapî leser barudoxî hawullatiyan begşitî û mûçexoran û hejar û kem deramet debêt. le katî daşkanî behayi dînar beranber dolarî emirîkî bo prrkrdineweyi kurthênanî budce pêş dû sall em doxeyi hellawsanî nrx û ziyangeyandin be mûçexoran û berizbûneweyi rêjeyi hejarî û ziyadbûnî bêkarîman bînî. eweyi êsta rû dedat, şepolêkî dîkeyi em doxe nacêgîr û derhawîşitekaniyetî ke legell komellêk hokarî dîke debêt be zûtirîn kat çareser bikrêt. min weku endamêkî lêjineyi darayî le perlemanî 'êraq dawam le banikî nawendî krduwe, her 20 lqekanî banikekeyi le parêzgakan rêgepêdraw befroşitinî dolar be lqekanî le parêzgakanî herêmî kurdistanîşewe, karasanîyi ziyatir bo hawullatiyan bikat, taweku hemû ew bazirgananeyi bo hawrdekrdinî kalla û şmek û pêdawîstîyekan rû le dereweyi wllat deken, dolariyan be asanî û xêra dest bikewêt û, rû le bazarrî gorrîneweyi alluwêrî draw neken, ke xoyi le xoyda em bazarrane tûşî şllejanêkî nextîneyî bûn û twanayi prrkrdineweyi xwastî zoriyan nîye. herweha pêwîste bo ew geşitiyaraneyi le frrokexanekan û derwaze fermîyekanewe geşit deken, ta 5000 dolar dabîn bikrêt, pêwîste ew sstibûn û pûkanewe abûrîye ke be hoyi hellkşan û nacêgîrîyi behayi dînar beranber dolarî emirîkî drust buwe, kemtir bikrêtewe, çunike le doxî naseqamgîrîyi darayî û nextîneyî, zorbeyi here zorî bazirganekan xoyan le hênanî qebareyi gewreyi pêdawîstîyekan deparêzn, hellawsanekeş leser xawen deramete diyarîkrawekan, yan cêgîrekan, karîgertir û metirsîdartir debêt. meseleyi ladanî parêzgarî banikî nawendîyi 'êraq ziyatir birriyarêkî siyasîye û bo damirkandineweyi narrezayetîye, herçende bepêyi madideyi 13 le yasayi banikî nawendî bas lewe krawe, debêt parêzgarî banikî nawendî psporrîyekeyi le bwarî darayî û abûrîda bêt û lelayen serok wezîranewe pêşniyar krabêt û perlemanî 'êraq rezamendî leser dabêt. diyare parêzgarî pêşû psporrayetî le bwarî yasada buwe û yekêk le mercekanî têda nebuwe û hendêk le perlemantaranîş nebûnî em merceyan weku pasawêk hênabuwewe û dawayi dûrxistineweyan krdbû. banikî nawendî le ruwî berrêwebrdin û birriyarekaniyewe be take kesî berrêwe naçêt, bellku banikeke xawenî encumenêkî berrêwebrdine û birriyarekanî be deste cem'îyi derdeçêt, boye ladanî parêzgarî banikeke karîgerî leser doxeke nîye, çunike fakter û hokarekanî nacêgîrîyi behayi dînar beranber dolarî emirîkî peywendîye nîye be postî parêzgarî banikî nawendîyewe û tenanet banikekeş hîç gorranikarîyekî le behayi fermîyi dînar beranber dolarî emirîkî nekrduwe. le kotayiyekanî 2020ـewe birriyar leser nrxî fermîyi pêşû drawe û berprsanî banikekeş beniyaz nîn destkarîyi nrxeke biken, eweyi rû dedat, hellkşanî behayi dolare le bazarrî reşda, ke bepêyi cûlleyi bazarr û xwast û xistinerruwî dolar le dereweyi banikî nawendî drust buwe. boye renge labrdinî parêzgarî banikeke û komellêk kar û krdeweyi siyasîyane le ruwî derûnîyewe ta radideyekî kem karîgerî leser hêwrbûneweyi doxeke bo çend rojêk hebêt û herwaş bû, bellam dwacar debêt bigerrêyinewe ser rêkare zanistî û abûrîyekan, weku behêzkrdinî abûrîyi 'êraq û xêrakrdin le pesendkrdinî budceyi gşitîyi 2023î 'êraq ke leser heman nrxî 100 dolar bo 148 hezar dînar prroje yasayi budceke danrawe.

* basî prroje yasayi budceyi gşitî 2023î 'êraqt krd, beweyi giringe bo hêwrkrdineweyi doxeke le rêgeyi cêbecêkrdinî prrojeyi zor û gewre û cûllandineweyi bazarr û abûrî, aya dwa amadekarîyekanî em budceye be kwê geyşituwe?

- budceyi ḧkumetî fîdrrallî 'êraq bo sallî 2023 le wadeyi xoyi dwakewtuwe, eweta bo dwarrojekanî mangî kanûnî duwemî 2023 derroyin, keçî ta êsta prroje yasake negeyşituwete perleman, xo eger bigate perlemanîş bo gftukrdin û xwêndinewe le danîşitinekanî perlemanda be lanî kemewe dû mangî pêwîste. her çonêk bêt sallî 2022 ḧkumetî 'êraq prroje yasayi budceyi nebuwe û her be şêweyi yek leser dwanzdeyi budceyi 2021 berdewam buwe, bepêyi zaniyarîyekanm renge le kotayî em hefteyeda yan le seretayi mangî nwêda wrdekarîyi prroje yasayi budceke le encumenî wezîran tewaw bêt û, rewaneyi perleman bikrêt.

be şêweyekî gşitî le naw budceda komellêk xercî taybet weku xercî ḧakîme û siyadî heye, ke herêmî kurdistanîşî têda beşdare û ew birre pareyeyi terxan dekrêt bo em xercîyane, her bepêyi yek leser dwanzdeyi sallî 2021 xerc dekrêt, ta budce pesend dekrêt, budceyi emsall budceyekî gewreye û le mêjuwî 'êraqda bê wêneye. bepêyi zaniyarîyekanm xoyi le 200 tirliyon dînar dedat, nrxî bermîlêk newtîş be 65 dolar xemillênrawe, herçende beşêkî zorî budceke bo bwarî bekarxistin derrwat, beşî kemî bo weberhênane, bellam xo dekrêt le gftugokanî naw perleman be şêweyekî zanistî û bo xêr û xoşîyi gelanî 'êraq û kurdistanîş zor madide û birrgeyi çareser bikrêt, bellam le hemû ḧalletêkda eger be şêweyekî abûrîyane, plan û berinameyekî rêkupêk û zanistî beser parêzga û sêkter û xercîyekanda dabeş bikrêt, rollî gewreyi le derçûnman lem hemû qeyran û grftane debêt, be qeyranî bê behabûnî dînar û nacêgîrîyi nrxekeşiyewe, çunike felsefeyi budce bo berrêwebrdinî wllat û abûrîyekeyi be yekêk le here faktere behêzekan dadenrêt, le zorbeyi wllatanî pêşkewtû weku pêwerêkîş bo ḧukmirranîyi baş seyr dekrêt.

* zor car cextt leser giringîyi başbûnî peywendîyekanî nêwan her dû ḧkumetî herêmî kurdistan û ḧkumetî 'êraq krduwetewe, bellam eweta berdewam grft û kêşe le berdem em asayîkrdinewe û çareserkrdinî kêşe hellpesêrdrawekan dadenrêt. aya umêdt heye beweyi wa be asanî em lêktêgeyşitine û peywendîyane asayî bibêtewe?

- sereta ba basêkî birriyarekeyi dadgayi fîdrrallî 'êraq bikem. pêş birriyarekeyi dadgayi fîdrrallî debuwaye ḧkumetî 'êraq ew 400 miliyareyi taybet be mangekanî 11 û 12 be şêweyi qerizêkî banikî binardaye, ta ew kateyi le budceyi gşitîyi 2023î 'êraq cêgîr dekrêt û, dwatir legell banikî bazirganîyi 'êraq paktawî darayî bo dekra, eme nekra û dûr le hemû karêkî yasayî û lêktêgeyşitin û rêkkewtinî layene siyasîyekan, be xêrayî dadgayi fîdrrallî be hawşêweyi birriyarekeyi dij be yasayi newt û gazî herêm birriyarî dawe. min weku şarezayekî darayî û abûrî dûr le siyasetewe rawboçûnekanm derdebirrm, eme birriyarêkî zallmaneyi dîkeye dijî xellkî kurdistan û abûrîyi herêm. îtir eme 'êraqe û abûrîyi herêm grê drawe be abûrîyi 'êraqewe û tenanet hîç abûrîyek le dunyayi emirroda bew şêwe rehaye azad nîye û hemuwî grê drawe be yektirewe, bellam le 'êraqda babete abûrîyekan grê drawn be babete siyasîyekanewe û weku çek dijî yektir bekar dehênrêt, bêguman emeş karîgerîyi nerênî debêt. kêşeyi 'êraq eweye hemû deqe destûrî û madide û yasakanî bepêyi mzacî şexisî û siyasîyane xwêndineweyi bo dekrêt, her kes û layenêkî siyasî û tenanet ecndeyi derekî bepêyi boçûn û wîstî xoyi serinc û têbînîyekanî gellalle dekat û, bew arasteye derrwanêt û karî leser dekat, eme kêşeyi serekî û rasteqîneyi nehametî û meyinetîyekanî gelanî 'êraq û kurdistane.