نووسه‌ر :Henri Pene Ruiz

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ئەم بابەتە بە زمانی فەرەنسی لە (philosophie : La dissertation Terminales / Henri Pene Ruiz/ 196?Chapitre VQuelques Notions clés a Maitriser p: 180) بڵاو بووەتەوە. نووسەری عەرەب (قوێدر عوكری) لە فەرەنسییەوە كردوویە بە عەرەبی. منیش لە عەرەبییەوە كردمە كوردی- ت ك).

دووەم: رەهەندی فەلسەفیانەی بابەتەكە دیاری بكرێت
سەرەتا دەبێ زاراوەكان لە یەكدی جیا بكەینەوە، ئێمە زۆر جار تێكەڵ بە یەكدییان دەكەین، بۆ نموونە زاراوەگەلی: (تانوپۆ، تێز، پرسیار، گرفت) لە لای ئێمە، زۆر جار تێكەڵ بە یەك دەبن.
1-تانوپۆ: تانوپۆ بریتییە لە ئیتمۆلۆژیای ئەو بابەتەی خراوەتە روو، ئەو شتە رووماڵ دەكات، كە ئێمە بۆ بیركردنەوە پێشنیارمان كردووە، واتە ئەو شتەی دەمانەوێ شرۆڤەی لە بارەوە بكەین.
2-تێز: خستنە رووی را یان پرسێكە، كە بڕیارێكی تێدایە، ئەو گریمانەی هەبوونی پرسیارێكی دیاری كراو دەكات، كە دەكرێ وڵام بدرێتەوە.
3-پرسیار: ئەو شتە (تێز یان رایەك) دەخاتە روو، كە دەبێ گفتوگۆی لە بارەوە بكرێت، بە زۆریش لە شێوەی پرسیاردا، دەحرێتە روو. هەندێ جاریش دەكرێ وا كار بكرێت بۆ دیاری كردنی چەمكێك، بۆ نموونە (دیكتاتۆر كێیە؟) هەڵبەت نابێ یەك نەفەس پرسیارەكە بكەین بە گرفت، چونكە دەكرێ بە چەندین ئەگەرە شێواز، بیر لە گرفتێكی دیاری كراو بكەینەوە. بۆ نموونە (ئایا مێژووناسی هەیە؟) دەكرێ چەندین پرسیاری زۆر جیاجیا بكەین، وەك: (رووداو لە مێژوودا كامەیە؟) (ئایا لە لێكدانەوەی مێژوودا رێ لە خۆمان بگرین؟)
بە گوێرەی ئەو بۆچوونەی ئێمە دەگرێتە خۆ، شێوازی جۆربەجۆر هەن بۆ ورووژاندنی گرفتێك. ئێمە بینیمان، كە بابەت خۆبەخۆ نابێتە گرفتێك، كە ناگاتە ئەو پرسیارەی بە وردی زاراوەكانی دیاری كراون و دەست نیشان كراون، بە شێوازێك، كە داڕشتنێكی زۆر تایبەت بۆ گرفتێك دەكات، كە هەر دەبێ دیاری بكرێت.
4-گرفتی فەلسەفی: گرفتی فەلسەفی بریتییە لە قۆناغێكی سەرەكی لە بیركردنەوەی رەخنەسازانە هەمبەر بە بابەتێك. گرفتەكە یان ئەوەتا ئاراستە بە گەڕان بە دوای دانەیەكی نەناسراودا دەكات، سەرەتا ئەویش بە دەسپێك لە دەرهاویشتەی ناسراوەوە. ئیدی ئەوسا دەبێ پرسیار لە بارەی هۆی هەبوونی توێژینەوەیەكی لەم جۆرە بكرێت، یان گەڕان بە دوای میتۆدێكدا، كە چاوخشاندنەوە بە رووداوێك یان رایەكی ئاشكرا، بەوەی ئەنجامە، دەڕەخسێنێ.
أ-حاڵەتی یەكەم: بۆ نموونە لە دوو تێزەوە دەست پێ دەكەین، كە گریمانە دەرهاویشتەی ئاشكرا و سەلماو پێك دەهێنن:
تێزی أ: كۆمەڵ لە رووی ئاكارەوە بێ دادە.
تێزی ب: هەموو مرۆڤێك چاوی لە ژیانێكی پڕ دادە.
لە رێی ئەو گریمانانەی كە لێرەدا وەك بێ سێ و دوو (سەلمێندراو) لێیان دەڕواندرێ، بەوەی كە بەرایین بۆ خستنە رووی گرفتەكە (ئایا لە جڤاكێكی ناداد، دەتوانین ژیانێكی شكۆمەند و پڕ داد بەسەر ببەین؟)
كاتێك گرفتەكە بەم جۆرە دادەڕێژرێ، ئەوا وەك پرسیارێك بۆ چارەسەر نایەتە پێش، تەنیا لە سەر بنەمای دوو سەلماندنی خۆبەخۆ نەبێ، كە گریمانەی بەردەست پێك دەهێنن. ئەو جارێ نەبووەتە گرفتێكی فەلسەفی، ئەمیش بەدەر ناكەوێت، تەنیا دوای دووبارە گەڵاڵە كردنەوەی پرسیارەكەی بەردەست نەبێت. نەمازە بە پەیدۆزی رەخنەگرانە بۆ گریمانەكان، كە لە نێو كاكڵی دەقی بابەتەكەدایە.
لەو گرفتانەی كە دەكرێ بیانخەینە روو، لەم نموونەیەدا ئەمەی دادێ باس دەكەین (ئاخۆ چ شتێك دەبێتە مایەی دروست بوونی بەرهەڵستییەكی هەست پێ كراو، لە نێوان هیوای كەس بۆ ژیانێكی یەكسان و پڕ داد و نێوان رێڕەوێكی جڤاكی، كە ناداد و نایەكسان دێتە پێش چاو؟)
ب-حاڵەتی دووەم
ئەگەر پشتمان بە رووداوێكی دیاری كراو بەست، بەوەی كە ئەنجامە، ئەوا ئەو توێژینەوەیەی بەرەو ئەومان دەبات، بە تەواوی سەر بە هۆی روون كردنەوەی رەخنەگرانەیە، مادام واقیع بەو شێوەیەی ئێمە دیاریی دەكەین، رەچاویشی دەكەین.
با بچینە سەر نموونەیەكی شاز: (چۆن قبووڵمانە، كە دەكرێ ئێمە درۆ لەگەڵ خۆماندا بكەین؟)
چارەسەر كردنی ئەم پرسیارە، كە پەیوەندیی بە دووبارە خۆ ئامادە كردنی رەخنەییەوە هەیە، بە هەمان شێوە دەبێتە مایەی روون كردنەوەی گرفتێكی دیاری كراو، كە پەیوەندیی بە دیاری كردنی گرفتێكی دەروونییەوە هەیە، ئەویش بە زاراوەی زۆر تایبەت. (لێرەدا گرفتی بابەتی مرۆییانە هەیە، بەدەر لە پرۆسەكانی ژییری، كە جاربەجار، بابەتەكەش لە هەردوو حاڵەتدا پێكڕا، بیركردنەوەی فەلسەفی لە رێی پلەبەندییەكی نوێ و دوا بەدوای یەكەوە هەڵسوكەوت دەكات، لە پرسیاری دەمودەستەوە بەرەو گرفتەكە، لە گرفتەكەوە بەرەو واتای فەلسەفیانەی، لە گرفتی فەلسەفییەوە بەرەو ئەو گرفتەی دەیكاتە ئەگەر.
5-گرفت و گرفتەكان: بیرۆكەی گرفت گەلێ رواڵەتی جیاجیا دەگرێتەوە:
أ-گرفت بە شێوەیەكی گشتی، كۆمەڵێك گرفت دەگرێتەوە، كە دەكرێ بیانخەینە روو، كە پەیوەندییان بە لایەنێك یان بوارێكی دیكەی بیركردنەوە هەیە.
ب-زۆر بە وردی بەرەو شێوازێكی تایبەتمان دەبات، كە تێیدا ئەو گرفتانە (نەمازە تۆڕی پرسیارەكان كە نیشانەی پرسین بەرنامەڕێژ دەكات) دەخەنە روو.
ج-ئەم شێوەیە یەك دەگرێت بۆ دانانی گرفتەكان، لە رێی سیستەمێك لە مەرجی وردی تایبەت بە ئایدیۆلۆژیای سەردەم و كۆمەڵێك زەینە بەرجەستەی، كە لە نێو رێڕەوێكی دیاری كراوی كولتووری و مێژووییدان.
د-بەم جۆرە، بە زۆری تووشی گرفتی هەمەجۆر دەبینەوە، ئەو هەمەجۆر پرسیارەی لە بارەی تانوپۆی دیاردەیەكی چونیەك (بۆ نموونە ئاكارە گرفتی پەیوەندیی نێوان تاك و كۆمەڵ) دەیانخەینە روو، بەرەو گرفتەیلی تایبەتمەندمان دەبەن. هەندێ لە پرسیارەكان دەرناكەون، تەنیا لە (بوارێكی تایبەت)دا نەبێ، هەرچی دوایین ئاستی روون كردنەوەی بابەتەكەیە، ئەوا بە كردەنی پەیوەستە بە دۆزینەوەی هۆیەكەی، بەم جۆرەش خستنە رووی ئاشكرا دەكات. ماركس بەم شێوەیە ئاماژە دەكات، هێندەی پەیوەست بە فەلسەفەی ئەڵمان لە پاش هیگلەوە بێت، بەوەی لە نێو بازنەیەكی دیاری كراودا سەنگەری گرت، لە رێی رێچكەیەكەوە. بە واتای گرفتێكی زۆر تایبەتەوە، كە كار بۆ ئەوە ناكات جیهان بە كردەنی لە رێی پرسیار و پرسینەوە بگۆڕێت: (بە دوور لە باس كردنی بنەماگەلی گشتیی فەلسەفیانەی، هەموو ئەو پرسیارانەی خراونەتە روو، بێ جیاوازی، لە لایەن رەخنەی ئەڵمانەوە، بە پێچەوانەوە لە رێچكە زەمینەیەكی دیاری كراوی فەلسەفییەوە هەڵقوڵاون: رێچكەی هیگل، نەك هەر تەنیا لە وڵامەكانیدا، بەڵكوو هەروەها لەو پرسیارانەی كە خۆبەخۆ، خۆ تەفرەدانیش دەگرنە خۆ.)
هـ-هەموو گرفتێك، بە شێوەیەكی ئاسایی سنووردارە، هەر وەك مێژووی زانست و ئایدیۆلۆژیاكان پیشانی دەدا: رووداو، دیاردە هەروەها تێگە، پاشان لە هەلومەرجێكی بە تەواوی دیاری كراودا، شێوەی گرفت دەگرێتە خۆ. گرفتەكە هەندێك پرسیار زەق دەكاتەوە، لە هەمان كاتدا هەندێك پرسیاری دیكە دەشارێتەوە. یەكەم زۆر بە سادەیی دەیانخاتە روو. ماتماتیكناسان گرفتەكان بە رێچكەی (ئەكسیۆمی) دەچوێنن، كە لە سەر بنەمای ئەوان، هەندێ كۆمەڵە بەرەنجام بەدەستەوە دەدرێن.
و-بە گرفتێك ئاشنا دەبین و جیای دەكەینەوە، بە واتای ورد بوونەوە لە خەسڵەتەكانی، جا چ بە ئاماژەدان بە گریمانە بارگەكەی كە كاری تێ دەكات، یان بە پیشان دانی ئەو سنوورەی لە نێویدا كار دەكات (دەكرێ ئەم سنوورە وا راڤە بكەین، جا چ بە بەشەكییە مۆركی تایبەتی بواری بیركردنەوەی، كە دەكرێ لە پێناوی ئەودا گرفتەكە بخرێتە گەڕ، یان لە رێی رێژەیی بوونی ئاستی قووڵی تایبەت بە خۆیەوە. هەروەها سەرنج دەدەین، لە حاڵەتی گەشە كردنی گرفتەیلی زانستی، بە تایبەتی لە قۆناغی گواستنەوە لە فیزیای نیووتنەوە بەرەو فیزیای ئینشتاین.)