بەنداوی موسڵ بە یەكێك لە پڕۆژە ستراتیژییە گەورەو گرنگەكانی ئابووری دەژمێردرێت، بەتایبەتیش دوای ئەوەی كێشەی شەڕی ئاو و وشكەساڵیی ژینگەیی و كەمبارانیی لە عێراق و دەوڵەتانی دەوروبەر سەری هەڵدا، لەبەر ئەوەی بەنداوی موسڵ دەكەوێتە هەرێمی كوردستان بە بەهێزترین و گرنگترین سەرچاوە دادەنرێت لە پەرەپێدان و پەرەسەندنی ناوچەكانی دەوروبەری حەوزی بەنداوەكە( نێوان زێی خازر لە رۆژهەڵات لەگەڵ شنگال لە رۆژئاوا). گرنگێتیی بەنداوەكە لەم خاڵانەدایە: پێدانی ئاو بە ناوچەكانی سەرووی رووباری دیجلە، كۆگاكردنی ئاو بۆ كشتوكاڵ و ئاودێری، دابینكردنی ئاوی خواردنەوە، بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا، كۆنتڕۆڵكردنی لافاو، رێكخستنی بەردانەوەی ئاو بۆ ناو رووباری دیجلە، پەرەپێدانی گەشتوگوزار و سامانی ماسی، دواتریش چاككردنی ژینگە.
دوو بابەتی زۆر گرنگ هەن لە پەرەپێدانی هەرێمدا لەمیانی سوودوەرگرتن لە بەنداوی موسڵ لە رێگای گرتنەبەری ئەو دوو پڕۆژەیە: یەكەمیان بۆ گواستنەوەی ئاو لە بەنداوەكە بە هۆی پڕۆژەی كەناڵی جەزیرە بۆ ناوچەی زوممار و لەوێشەوە بۆ شنگال، دووەمیان پڕۆژەی خازر لەرێی گواستنەوەی ئاو لە بەنداوەكەوە بۆ دەشتی ئەلقوش و شێخان، لە داهاتووشدا بۆ دەشتی تەلسقۆف و خرسباد و باشیك و حەمدانیە.
ئەو كێشانەی رووبەڕووی بەنداوی موسڵ دەبنەوە:
سێ كێشەی سەرەكی هەن كە رووبەڕووی بەنداوەكە دەبنەوە كە بریتین لە:
1- بوونی چینی هەمەجۆری گەچەبەرد و ئەنهایدرا و بەردو قوڕ، كە توانای توانەوەیان هەیە لەژێر بناغەو لەسەر تەنیشتەكانی حەوزی بەنداوەكە، وێڕای بوونی درزی گەورە لەژێر بناغەكەیدا، ئەمەش هێزو خێرایی و فراوانبوونی توانەوەی چینە گەچەكە زیاد دەكات كە لە كارێزو ئەشكەوتی ژێر زەمینی پێكهاتووە، واتا بە تێپەڕبوونی كات دەبێتە هۆی لاوازبوونی بەرگریی بەنداوەكە لە حاڵەتی دواكەوتنی پڕبوونی ئەو بۆشاییانە لە رێگای پڕۆسەی پڕكردنەوەی بەردەوام بۆ ئەوەی بەرگەی لۆدی پاڵەپەستۆی ئاوەكە بگرێت كە بۆ كۆگاكردنی ئاو لە بەنداوی موسڵ دەردەچێت، بەتایبەتیش لە وەرزی لافاودا.
2- لە پێكهاتەی سەرەكیی دیواری بەردینی بەنداوەكە دوو دەرچەی ژێرەوە هەن بۆ بەردانەوەی ئاو لە كاتی پێویستدا، یەكێك لەو دەرچانە لەوەتەی ساڵی 2013 وە بە هۆی تەقینەوەی ناوخۆی بەنداوەكە وەستاوە، تەنیا یەك دەرچە ماوە بۆ بەردانەوەی ئاو، ئەمەش كاریگەریی نەرێنیی هەیە بۆ سەر پاراستنی هاوسەنگیی سروشتیی ئاو لە بەنداوەكە بە هۆی ئەو جووڵە گەورەیەی ئاوەكە بەرەو رووی بەنداوەكە، كە دواتر دەبێتە هۆی زیادكردنی ئەگەری داخورانی پێكهاتەی ناوەوەی بەنداوەكە و مەترسییەكەشی لە وەرزی لافاو زیاددەكات واتا لە مانگەكانی ئادار و نیسان و ئایاردا.
3- بیرۆكەی دروستكردنی بەنداوی موسڵ لەوەتەی 1950 و تا تەواوبوونی لە 24/7/1986 بە 15 قۆناخدا تێپەڕێوە، لەمیانی ئەو قۆناخانەدا هیچ هەڵسەنگاندنێكی حەوزی بەنداوەكە و لافاو و نیشتەنی و گۆڕانكارییەكانی كەشناسی ئەنجام نەدراوە، بە شێوەیەك كە لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی ژێرخانی جیۆلۆژیی حەوزەكە بگونجێت بە شێوەیەكی گشتی، هەروەها لەگەڵ بناغەی بەنداوەكە بە شێوەیەكی تایبەتی، كە ئەمەش بەپێی ئاماژەی زانیارییەكان قەبارەی كۆگاكردنی ئاو لە نێوان 11.11 بۆ 13.13 ملیار مەتر سێجا دەبێت لە رێژگەی ئاوی بەنداوەكە واتا( 330-335) مەتر لەسەرووی ئاستی دەریاوە كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تەمەنی بەنداوەكە لە ماوەی 100 ساڵدا(1986-2086)، رەنگە ببێتە هۆی داڕمانی بەنداوەكە لە حاڵەتی كاریگەریی هێزی دیكەی وەك زەمینلەرزە ئەگەر لە ئایندەدا رووبدات.
وێڕای ئەو سێ كێشەیەی سەرەوە كە ئاماژەمان پێدان، هەڕەشەی تیرۆریستان(داعش)و هەوڵەكانیان لە تەقاندنەوەی بەنداوی موسڵ مەترسییەكی دیكەیە، دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی كەم كەوتە دەست ئەوانەوە، بەڵام بە ئازایەتی و قوربانیی هێزەكانی پێشمەرگە و بە پاڵپشتیی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی توانرا بەنداوی موسڵ بە تەواوی كۆنتڕۆڵ بكرێتەوە و ئەو تیرۆریستانەی لێ دووربخرێتەوە، كە ئەمەش سەلامەتی و پاراستنی بەنداوەكەو ئەو هاووڵاتیانە مسۆگەردەكات لە دەوروبەری حەوزی رووباری دیجلە هەر لە بەنداوەكەوە تا رێژگەی رووبارەكەوە لە شەتولعەرەب، ئەمە وێڕای دووپاتكردنەوەی بەردەوامی بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە پێویستە ئاسایش و سەقامگیریی لە دەوروبەری بەنداوەكە لەلایەن هێزی پێشمەرگەو هێزەكانی پاراستنی ئاسایشی هەرێمەوە مسۆگەربكرێت كە ئەمەش یارمەتیی لایەنە تەكنیكییەكان دەدات بۆ ئەنجامدانی كاری چاككردنەوەو پڕكردنەوەو چاكسازیی كردن، لەوانەش بەڕێوەبەرایەتیی بەنداوی موسڵ و كۆمپانیایەكی ئیتاڵی.
جێگەی ئاماژەپێكردنە كە هەندێ هەواڵ و دەنگوباس بڵاوكراونەتەوە كە چەند كۆمپانیایەكی تایبەتمەندو پسپۆڕ (تابووتی مردووان) دروستدەكەن! دوای ئەوەی راپۆرتی دەستگاكانی میدیا رایانگەیاندبوو كە ئەگەری داڕووخانی بەنداوی موسڵ نزیك بۆتەوەو لە ئاكامدا زیاتر لە 2 ملیۆن هاووڵاتی كە لە دەوروبەری رووباری دیجلەدا دەژین رووبەڕووی خنكان و لەناوچوون دەبنەوە.
چارەسەرە پراكتیكییەكانی ئێستای پاراستنی بەنداوی موسڵ:
لە روانگەی ئەو سێ كێشەیەی كە ئاماژەم پێكردن و هەڕەشەن بۆ سەر ئایندەی بەنداوی موسڵ كە بەیەكەوە كاریگەرییان هەیە، بەڵام كارەكان بەم شێوەیە ئەنجام دەدرێن:
1- بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەنداوی موسڵ بەردەوامە لە كاری پڕكردنەوە دوای ئازادكردنی بەنداوەكە لەلایەن هێزەكانی پێشمەرگەوە، هەروەها كاردەكات لە چاككردنەوەی ئەو زیانانەی كە بە ژێرخانی پڕۆژەكەو دامەزراوە مەدەنییەكانی سەر بەو بەنداوە گەیشتوون.
2- كۆمپانیایەكی ئیتاڵی دەستی بە كاركردووە لە پێناو كەمكردنەوەی ئەو هەر سێ مەترسییە بۆ سەر بەنداوەكە كە تەكنیكی زۆر پێشكەوتوو و خێرا بەكاردەهێنێت بۆ چڕكردنەوەی كارەكانی پڕكردنەوە لەمیانی شیكردنەوەی دەرهاویشتە جیۆلۆژییەكانی پێكهاتەو بنەماكان و دینگەكانی ژێر بناغەی بەنداوەكە، هەروەها دروستكردنی دیوارێكی پاڵپشت بۆ زیاتر بەهێزكردنی بەرگریی بەنداوەكە بەرامبەر پاڵپەستۆی ئاوەكە، ئەمە وێڕای دامەزراندنی بنكەیەكی كۆنكریتی بەهێز لەژێر بناغە سەرەكییەكەی بەنداوەكە، لەمەش گرنگتر پەلەكردن لە كردنەوەی دەرگای ژێرەوە بۆبەردانەوەی ئاوەكە تاكو بتوانرێت كۆنتڕۆڵی بڕی ئاوە بەردراوەكە وئەوەی كە لە وەرزی لافاوەكان دەڕژێتە ناو بەنداوەكە بكرێت، لەپاڵ چاودێریكردنی وردیی كەشوهەوای ئاسمانی و زەمینی بۆ ئەو دیاردەو پێشهاتانەی كە رەنگە لە كاتی پڕۆسەی كۆگاكردندا لە بەنداوەكە رووبدەن.
3- كاركردن بۆ كەمكردنەوەی بڕی ئاوی كۆگاكراوی بەنداوەكە كە لەئێستادا نزیكەی 5 ملیار مەترسێجای تێدایە كە 310 مەتر لەسەرووی ئاستی دەریا دەبێت.
مەترسیی لافاوی رووباری دیجلە بۆ سەر بەنداوی موسڵ:
ساڵانە وەرزی لافاوی رووباری دیجلە ( لە 15ی ئادار دەست پێدەكات و تاكو 15ی ئایار) دەخایەنێت، بەرزترین لووتكەی هێزی ئەو لافاوانەش لە 15ی نیسان تاكو 5ی ئایار دەدرەكەوێت، لەبەر ئەوە چاوەڕوان دەكرێت (4-5 ملیار م3) ئاو بۆ بەنداوی موسڵ زیادبكات، ئەگەركۆمپانیا ئیتاڵییەكەو بەڕێوەبەرایەتی بەنداوی موسڵ توانیان لە ماوەی نێوان( 15ی نیسان تاكو 5ی ئایار) رێوشوێنی پێویست بگرنەبەر بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی پاڵەپەستۆی ئاو بۆ سەر بەنداوەكە، ئەوا ئەگەری داڕووخانی بەنداوی موسڵ كەم دەبێتەوە كە هەندی لە میدیاكان ئاماژەی بۆ دەكەن، هەروەها زانیارییەكان ئەوە دەسەلمێنن كە رەوشی ئێستای بەنداوەكە بەم شێوەیەیە كە ئەم ساڵ لە مەترسیی لافاو پارێزراودەبێت.
رەوشی بەنداوەكە دوای دوو مانگ( لە 15ی ئادار تاكو 15ی ئایار):
1- كۆمپانیای ئیتاڵی گرێبەستێكی بە بڕی 273 ملیۆن یۆڕۆ لەگەڵ بەغدا واژۆكرد بە مەبەستی چاككردنەوەی بەنداوی موسڵ بە ماوەی 18 مانگ و بە دوو قۆناخ، قۆناخی یەكەم 6 مانگ دەخایەنێت لە 15ی ئادار تاكو 15 ئەیلول، ئەویش بە دامەزراندنی كەمپێك بۆ كۆمپانیاكە و كاری ئاسایش و دابینكردنی ئامێری پێویست كە لە كارەكانیدا بەكاریان دەهێنێت، قۆناخی دووەمیش 12 مانگ دەخایەنێت لە ناوەڕاستی مانگی ئەیلولی 2016 تاكو ناوەڕاستی مانگی ئەیلولی 2017، كارەكانی كۆمپانیاكەش زیاتر بریتین لە لابردن و كەمكردنەوەی ئەو سێ مەترسییە سەرەكیییەی سەر بەنداوەكە كە پێشتر ئاماژەمان پێكرد.
2- مەترسیی چاوەڕوانكراوی سەر بەنداوەكە ساڵانە بریتی بوو لە ئەگەری بەرزبوونەوەی لافاو بۆ سەر رووباری دیجلە لە ماوەی نێوان 15ی ئادار تاكو 15ی ئایار، كاتێ توانای رێڕەوی رووبارەكە جاربەجار دەگاتە نزیكەی 3500 مەترسێجا لە چركەیەكدا، لەبەرامبەر توانای هەر دوو دەرگاكانی بەنداوەكە كە تایبەتن بە بەردانەوەی ئاو بە نزیكەی 1800 مەتر سێجا لە چركەیەكدا، لەكاتێكدا توانای راستەقینەی بەردانەوەی ئاو لە ئێستادا 950 مەترە لە چركەیەكدا بە هۆی داخستنی یەكێك لەو دەرگایانە لە ساڵی 2013وە.
بەرزترین توانای رێڕەوەی رووباری دیجلە كە دەڕژێتە بەنداوی موسڵەوە لە مانگی نیساندا گەیشتە نزیكەی 1882 مەتر سێجا لە چركەیەكدا، تێكڕایی توانای رووباری دیجلە لە مانگی نیساندا بە 1030 مەتر سێجا لە چركەیەكدا مەزەندەدەكرێت، هەروەها توانای رێڕەوەی دیجلە لە 15ی ئایار بۆ 760 مەتر سێجا لە چركەیەكدا دابەزیوە، بۆیە لە وەرزی هاوین و پایزدا بۆ كەمتر لە 400 مەتر سێجا لە چركەیەكدا دادەبەزێت، لەئێستاشدا بەنداوی موسڵ 5.996 ملیار مەتر سێجا ئاوی تێدایە بە پێی ئەنجامەكانی بەنداوەكە لە مانگی ئایاردا، بەرزیی ئاستی بەنداوەكەش 314 مەترە، ئەستووریی قەبارەی ئاوەكەش لە بەنداوەكە لە قووڵترین خاڵدا 89 مەترە، كەواتە بەرزیی ئاو زیاتر لە 317 مەتر لە هێڵی سوور رەتی نەكردووە، بە واتای ئەوەی لە ئێستادا 2 مەتر بوار هێشتا ماوە تا ئاستی ئاوەكە بگاتە 316 مەتر.
بەگوێرەی پلانی وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوو بەڕێوەبەرایەتیی بەنداوی موسڵ، لە ئێستادا لە یەك چركەدا 350 مەتر سێجا ئاو بەردراوەتەوە، بۆ دابینكردنی پێداویستیی ئەو پارێزگایانەی كەوتوونەتە سەر رووباری دیجلە، هەروەها پارێزگای نەینەوا بە نزیكەی 185 میگاوات كارەبای لەو بڕە ئاوە پێدەدرێت.
دەتوانین بڵێین كە پێشبینی كردنی لافاوی رووباری دیجلە لە ماوەی نێوان 15ی ئادار تاكو 15ی ئایار بەو شێوەیە نەبووە كە شارەزاو شرۆڤەكاران و هەندێ میدیاكان پێشبینییان دەكرد، كە ئەمەش مایەی خۆشحاڵییە.
ئەگەر كۆمپانیا ئیتاڵییەكە توانی دەرچە داخراوەكەی بەردانەوەی ئاو بكاتەوە لە میانی كاركردنی بەر لە وەرزی لافاوی رووباری دیجلە( 15ی ئادار تاكو 15ی ئایاری 2017) ئەوا سەلامەتیی بەنداوەكە دابین دەكرێت، چونكە توانای بەردانەوەی ئاوی بەنداوەكە لە 950 وە بۆ 1800 مەتر سێجا لە چركەیەكدا بەرزدەبێتەوە، بەمەش دەتوانێت كۆنتڕۆڵی قەبارەی ئاوەكە بكات لە وەرزەكانی لافاودا.
لە كۆتاییدا، پێویستە كار بەردەوام بێت لە پڕكردنەوەی كەلێن و كارێزەكانی بناغەی بەنداوەكە بە چیمەنتۆ، مادام كاریگەریی ئاوی بەنداوەكە بەردەوامە لە رووی داخوران و تواندنەوەی هەر سێ چینە گەچییەكانی كە كەوتوونەتە ژێر زەوی و ئەستووریی هەر چینێكیش بە نزیكەی(6-8) مەتر مەزەندەدەكرێت، وێڕای بوونی چەند چینێكی بەردینی تەباشیری و چەو، كە ئەمانە بەردەوام مەترسییان لەسەردەبێت تا كۆتایی تەمەنی بەنداوەكە كە بە سەد ساڵ پێشبینی دەكرێت. واتا لە (1986ەوە تاكو 2086)، لەبەر ئەوە پێویستە كارەكانی پڕكردنەوە بە چیمەنتۆ و كەرەستەی دیكە تا ساڵی 2086 هەر بەردەوام بێت بۆ ئەوەی بتوانرێت ئەو كەلێنانەی لە چینە بەردینییەكان لە ئەنجامی داخوران و داماڵینەوەدا پەیدادەبن، كۆنتڕۆڵ بكرێن.
پێشنیارەكان:
لەبەر گرنگیی بەنداوی موسڵ لە پەرەپێدان و پەرەسەندنی زۆربەی كایەكانی ژیان لە عێراق بەگشتی و لە هەرێمی كوردستان بە تایبەتی، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەكانی بەڕێوەبردن و پاراستنی بەنداوەكان و بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاو دەكەین، لیژنەیەكی تەكنیكیی پسپۆڕ لە هەرێمی كوردستان پێك بهێنن بۆ بەشداریكردن لەگەڵ كۆمپانیا ئیتاڵییەكە بۆ كاركردن لەسەرجەم كارەكانی چاككردنەوەی بەنداوەكە، بەر لەهەموو شتێكیش سوودوەرگرتن لە شارەزایی ئەو كۆمپانیایە، تایبەت بە بەڕێوەبردن و چاككردنەوەی بەنداوی موسڵ، هەروەها لە ئیدارەدانی قەیرانەكان كە لە بەنداوەكان روویانداوە یان روودەدەن، هاوكات بەگەڕخستنی ئەو شارەزاییە لە هەرێمدا، بەتایبەتیش دوای ئەوەی حكومەت پلانی دروستكردنی دەیان بەنداوی داناوە لەسەر رووبارەكانی نێو هەرێمی كوردستان.

* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان