رەوتكردن هاوتەریب بە جەنگە جیهانییەكە لە دژی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا لە نێوان دوو تێڕوانیندا دێت و دەچێت كە پەیوەستن بەوەی پێویستە چ رێگاچارەیەك بگیرێتەبەر بۆ حوكمڕانیكردنی جیهان. و ئەگەرچی چارەسەركردنی ئەم پەتایە كاری هەر پەلەیە، بەڵام زاڵبوونی هەر تێڕوانینێك كاریگەری خۆی دەبێت لە مەودای دووردا.

ئەوەی تێڕوانینی یەكەم دەیخاتەڕو روونه: قەیرانە تەندروستییەكە كە سەرتاپای جیهانی گرتۆتەوە زیاتر ئەوەی دەرخست كە ئێمە چەند پێویستیمان بە فرەیی هەیە، و پەردەی لەسەر چەوتی ناسیۆنالیستی تاكڕەوی، یان گۆشەگیری هەڵماڵی. تێڕوانینی دووەم دیدێكی جیاواز دەخاتەڕوو: جیهانگەرایی و سنورە كراوەكان، خاڵی لاوازن لەبەردەم ڤایرۆس و هەڕەشەكانی دیكەدا، و ئەو ململانێیەی لە ئارادایە و پەیوەستە بە دەستەبەراگرتنی هێڵەكانی دابینكردن و كەرەستە رزگاركارەكانی ژیان وا دەكات هەر وڵاتێك بایەخ بە دۆخ و رەوشی خۆی بدات. و ئەوانەی باوەڕیان بە تێڕوانینی یەكەم هەیە پێیان وایە پەتاكە بەڵگەیە لەسەر پێویستی یەكگرتنی وڵاتان بۆ زاڵبوون بەسەر هەڕەشە هاوبەشەكاندا، لە كاتێكدا ئەوانەی بڕوایان بە تێڕوانینی دووەم هەیە پێیان وایە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەگەر وڵاتان لە یەكتری دووربكەنەوە ئەوا سەلامەتتر دەبن. لە یەكەم نیگادا ئەگەری ئەوە دەردەكەوێت كە سەرهەڵدانی كۆڤید-19 ئەو مشتومڕه پشتڕاستبكاتەوە كە داوای هاوكاری زیاتر لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەكات. و بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە ڤایرۆسی كۆرۆنا سنورە نەتەوەییەكان دەبڕێت، ئەوا لۆژیك پێمان دەڵێت نابێت كاردانەوەكانیش لەو سنورانەدا قەتیس بكرێن. و ئەمە لێكدانەوەیەكی تەواو لۆژییە لە گۆشەنیگای تەندروستی گشتییەوە. چونكە ئەگەر بێتۆ كۆڤید-19 لە هەر شوێنێك درێژە بكێشێت، ئەوا دەبێت سەرچاوەی هەڕەشە بۆ هەموو شوێنێك، بە چاوپۆشین لەو هەوڵانەی دەخرێنەگەڕ بۆ بەرپێگرتنیان. و ئەگەر كەرەستەكانی تاقیكردنەوە و چارەسەر و ڤاكسین لەسەر ئاستێكی بەربڵاو دابەش بكرێن، ئەوا بە رەوتێكی خێراتر پەتاكە لە ناودەبردرێت. و تاوەكو مەعریفەی زانستی ئاڵوگۆڕ بكرێت، ئەوا دەرمانەكان بە شێوەیەكی خێراتر پەرەیان پێدەدرێت. و هەر لەم میانەیەدا، تاوەكو هاوكاری لە نێوان حكومەتەكاندا بكرێن لە كاروبارەكانی پەیوەست بە كۆت و بەندەكانی گەشتكردن و لێكدوركەوتنەوەی كۆمەڵایەتی، ئەوا ئاسانتر ئەم تەنگژەیە تێدەپەڕێنین. و پێدەچێت پەتاكە پێویستی بە خستنەگەڕی هەوڵی بە كۆمەڵ هەبێت نەك تەنها بۆ هاوكاریكردنی دانیشتوانە مەحەلییەكە كە لە بارێكی لاوازدان، بەڵكو بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییە كوشندەكانیش. چونكە بەهۆی ئەوەی كە پەتاكە گوشاری كۆمەڵایەتی و ئابووری زیاتری خوڵقاندووە، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ئەو ململانێیەی لە ناو وڵاتان و نێوان وڵاتاندا هەیە سەربكێشن بۆ ئەوەی حكومەتەكان دەسەڵاتی زیاتر لەدەست بدەن یاخود رەنگە ببێتەهۆی داروخانی ئەو وڵاتانەی لە خاڵی تێكشكانەوە نزیكن. و بە دوور لە زیانە مرۆییە بەرچاوەكان، ئەوا بۆی هەیە ئەمە ناوەندی نوێ و بەربڵاو بخوڵقێنێت كە تێیدا كۆڤید-19 بێ ئاستەنگ و بەربەست تەشەنە بكات، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی كۆچبەران لە رێی سنورە كۆنترۆڵنەكراوەكان و دروستبوونی دەرفەتی زیاتر بۆ كاراكتەرە توندوتیژە ناحكومییەكان بۆ سوودوەرگرتن لە پشێوییەكە و بەهێزكردنی پێگەی خۆیان و بەرفراوانبوونیان. لە كۆتاییدا، لۆژیكێكی ئابووری روون هەیە بۆ گرتنەبەری هاوكاری نێودەوڵەتی: لە رێی یارمەتیدانی ئەو وڵاتانەی زیانی زیاتریان پێگەیشتووە، ئەوا سەرجەم وڵاتان دەتوانن ئەو گورزە خاو بكەنەوە كە روبەروی دەبنەوە بەهۆی ئەو دارووخانە جیهانییەی لە ئاسۆدا دەركەوتووە.

لەگەڵ ئەوەشدا، پەتاكە بۆی هەیە تێڕوانینە ركابەرەكە بەهێز بكات. چونكە قەیرانەكان سەردەكێشن بۆ چڕكردنەوە و خێراتركردنی ئەو ئاڕاستانەی پێشتر لە ئارادا بوون- بە تایبەتی قەیرانە توندەكان. بە تایبەتی كە پەتای كۆڤید-19 هاوشانە بە بوونی بەرهەڵستی جەماوەری و دژ بە جیهانگەرایی و سیستمە نێودەوڵەتییەكەی دوای جەنگ، كە قووڵ بۆتەوە بەهۆی نایەكسانی ناوخۆی وڵاتان و لە نێوان وڵاتانیشدا. و لەبەر چەند هۆكارێكی روون، ئەوا رەخنەگرانی سیستمی ئابووری جیهانی- كە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد هاتەئاراوە- دەڵێن ئەم سیستمە تەنها بۆ كەسانێكی كەم سوودمەند بووە ئەویش لەسەر حسابی زۆرینە. و نەتەوە یەكگرتوەكانیش وا دەركەوت كە ناوەندێكە لە بەرژەوەندی سەركەوتوانی شەڕێكی كۆن هەڵدەسوڕێت، ئەمەش رەنگدانەوەی پەیوەندییەكانی هێزە-كە رۆژگاری بەسەرچووە- و وڵاتانی باشوری جیهان بێبەشن لەوەی بتوانن وەك پێویست گوزارشت لە خۆیان بكەن- كە زۆرینەی ئەم وڵاتانە سەربەخۆییان بەدەست نەهێنابوو لە سەروەختی دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتوەكان-. و هاوشانە بەمە، و بە تایبەتی لە دوای تەنگژە داراییە جیهانییەكەی ساڵی 2008، توڕەییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكە بۆوەهۆی دەركەوتنی چەشنی جیاوازی پۆپۆلیزم و ناسیۆنالیزم و سەركوتكاری، لە نێو چەند وڵاتێكدا، لە نێویاندا روسیا و توركیا و هەنگاریا و بەرازیل و ئیسرائیل و ئەمەریكا. كە دەكرێت قەیرانی كۆڤید-19 ئەم پەرەسەندنە نوێیانە خێراتر بكەن. و یەكێك لە تێڕوانینەكان بۆ ئایندە بەم شێوەیەی خوارەوەیە: لە مانگ و ساڵانی داهاتوودا، پێداویستییە ناوخۆییە بە پەلەكان دەبنەهۆی ئەوەی نەتوانرێت شان بدرێتەبەر هاوكاری نێودەوڵەتی. و كاتێك ئابوورییە نیشتیمانییەكان دەپوكێنەوە، ئەوا سەرچاوەكان كەم دەبنەوە و حكومەتەكانیش هەوڵەكانیان دەخەنەگەڕ بۆ دەستەبەركردنی پێداویستییەكانی هاوڵاتییەكانیان.

و سەركردە سیاسییەكانیش بۆیان دەردەكەوێت كە زۆر دژوارە پاساو بهێنێتەوە بۆ تەرخانكردنی پارە بۆ هاوكارییەكانی گەشەپێدانی دەرەكی و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە بواری تەندروستی و فریاگوزاری، یان بۆ دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەكان. و زیادبوونی بێزاریی لەسەر ئاستی مەحەلی دەبێتەهۆی هەڵكشانی زیاتری توڕەیی و نائومێدی لە ئاستی سیستمە نێودەوڵەتییەكە. لەوەش زیاتر، هەر بانگەشەیەكی ئەمریكیش بۆ سەركردایەتی جیهانی- ئەگەر سەركردایەتییەكی لەم چەشنە مابێتەوە- زیانی بەركەوتووە، ئەویش بەهۆی خراپ ئیدارەدانی پەتاكە لەلایەن ترەمپەوە، و هەستكردن بەوەی كە نەیتوانیوە بایەخ بە وڵاتەكەی بدات چ جای ئەوەی دەستی هاوكاری بۆ ئەوانی دیكە درێژە بكات، لەگەڵ بوونی بیرۆكەی ئەوەی كە ئەمەریكا پاشەكشەی كردووە بۆ ئەوەی تەركیز لەسەر خۆی بكات لە سەروەختی دژوارییەكاندا. و بۆی هەیە چین، لە رێی خستنەڕوی سەخاوەتمەندییە رواڵەتییەكەوە، هەوڵی پڕكردنەوەی بۆشایی سەركردایەتی بدات. بەڵام خۆی دەبینێتەوە لە ژێرباری قورسایی شكستەكەیدا لە مامەڵەكردنی لەگەڵ تەشەنەكردنی نەخۆشییەكەدا، و لە ناوخۆشدا لەگەڵ دەرئەنجامە سیاسیەكانی پوكانەوەیەكی قووڵی ئابووری روبەڕو دەبێتەوە. و بە چاوپۆشین لەوەی كێ پێشەنگی دەگرێت ( ئەگەر هەبێت)، ئەوا زەحمەتە باوەڕ بەوە بكرێت كە نائومێدی كۆمەڵایەتی و ئابووری سەرچاوەگرتوو لە پەتاكەوە زەمینە خۆشناكان بۆ هەڵكشانی شەپۆلی دژایەتیكردنی كۆچبەران و رقلێبوونەوە لە بیانییەكان. و چەند وڵاتێكیش وەك قۆچی قوربانی بیانی و كەمینەكانیان بەكارهێناوە.

ئایا ئەگەری ئەوە هەیە لە قۆناغێكدا سیستمێكی نێودەوڵەتی باڵاتر و بەهێزتر سەرهەڵبدات؟ رێی تێدەچێت. پێش سەركەوتن لە جەنگی جیهانی دووەمدا، هێزەكانی هاوپەیمانان دەستیاندایە داڕشتنی سیستمی دوای جەنگەكە بە ئامانجی رێگرتن لە دووبارەبونەوەی روبەڕوبونەوەیەكی دیكەی جیهانی. و ئەم سیستمەش خاڵی لاوازی قووڵی هەبوو. واتە سەرەڕای دروستكردنی وەهمی حوكمڕانی جیهانی، بەڵام هەر هێندە كارا بوو كە هێزە ركابەرەكان رێیان پێدەدا. و سەرەڕای هەموو دەستكەوتە سەركەوتووەكانی ئەم سیستمە، ئەوا دەكرێت ئاماژە بە شكستە گەورەكانیشی بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو سیستمەی لە چلەكانی سەدەی بیستدا سەریهەڵدا زۆر باشتر بوو بە بەراورد بە سیستمەكانی پێش خۆی. بەڵام لە ساڵی 2020دا تەنها دەتوانین بیر لەوە بكەینەوە كە چی پێویستە بۆ دروستكردنی سیستمێكی نوێ و درێژخایەنتر، كە بتوانێت مەترسییە هەڵكشاوەكانی پەیوەست بە یەكسانی چارەسەر بكات و تێیدا وڵاتان بتوانن گوزارشت لە خۆیان بكەن. لە هەمان كاتدا، رەنگە ناچار بین پێ بنێینە جیهانێكی نوێیەوە، تێیدا بە شێوەیەكی كتوپڕ ئازادی بۆ هەمووان دەستەبەر ببێت. و تەنانەت ئەگەر بسەلمێنرێت كە ئەم پشێوییە كاتییە، ئەوا ئەمە كۆتاییەكی خەمهێنەر و بێزاركار و مەترسیدارە، بۆ رۆژگاری دوای شەڕی سارد. كۆڤید-19 تێچوونەكانی روبەروبونەوەی تەنگژەیەكی جیهانی لە سایەی سیستمێكی نێودەوڵەتییدا-كە چەندین خەوشی هەیە- دیاریكردووە. و تاكە دەرئەنجامە خراپەكەش بریتیە لە روبەروبونەوەی تەنگژەی داهاتوو بە بێ ئەوەی هیچ سیستمێك لە ئارادا بێت.






لە نووسینی رۆبەرت مالی
لە سایتی پرۆجێكت سیندیكەیت بڵاوكراوەتەوە
گوڵان - و: هێمن غنی