پێش ماوەیەكی كەم دەسەڵاتدارانی پەیوەندیدار لە وڵاتی توركیا، دوای چەندین توێژینەوەی قووڵ و تێر و تەسەلی زانستی گەیشتنە ئەو بڕیارەی كە ستراتیژیەتێكی تایبەت بە گرنگیی ئاو بۆ ئابووری و ژێرخانی دەوڵەتی توركیا بگرنە بەر، بۆیە ئەم دەوڵەتە كۆمەڵێك بەنداوی زەبەلاح و قەبارە مامناوەندی دروست كرد، بە شێوەیەك ژمارەیان گەیشتە (519) بەنداو، مەبەستی حكومەتی توركیاش لە دروستكردنی ئەو بەنداوانە دابینكردنی ئاو بوو بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆی وڵات، هاوكات بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارۆئاوی و بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاو، تێكڕا و پوختەی قەبارەی گلدانەوە و كۆگاكردنی ئاو لەم بەنداوانە 691 كیلۆمەتری سێجایە، ئەمە وێڕای (210) بەنداوی دیكە كە ئێستا لە قۆناغی دامەزراندندان، بەم جۆرە، كارەساتێكی مەترسیداری ئاو و ژینگە، ڕوو لە هەر یەك لە سووریا و عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە دەكات.

زۆر پێویستە ئاماژە بەوە بكەین، كە توانای كۆگاكردنی پڕۆژەی(GAP - گاپ) لەسەر هەردوو ڕووباری دیجلە و فوڕات دەگاتە (155) ملیار مەتری سێجا، واتا سێ ئەوەندەی توانای كۆگاكردنی كۆی بەنداوەكانی سووریا و عێراق بە بەنداوی دووكان و دەربەندیخانیشەوە لە هەرێمی كوردستان.

ئەم پڕۆژەیە دەتوانێت (8.5) ملیۆن هیكتار زەوی ئاو بدات، بەمەش سوودێكی زۆر دەگەیەنێت بەتایبەتی بۆ دەوڵەتی توركیا، لە كاتێكدا هەر یەك لە سووریا و عێراق ڕووبەڕووی دابەزینێكی زۆری ئاستی ئەو ئاوە بوونەتەوە كە دەڕژێتە خاكەكەیانەوە، ئەوەش بەو واتایەیە كە زەویی كشتوكاڵ لەم دوو دەوڵەتە تووشی بەبیابانبوون و گەردەلوولی تۆزوبا دەبنەوە، ئەمە سەرباری كەمیی بەرهەمهێنانی وزەی كارۆئاوی، بەتایبەتیش لە عێراق، چونكە تەواوبوونی بەنداوی گاپ كە ئێستا دروست دەكرێت، كاریگەریی دەبێت بۆ سەر داخستنی چوار وێستگەی بەرهەمهێنانی وزەی كارۆئاوی لە عێراق، كە 40%ی وزەی كارەبا لە عێراق بەرهەم دەهێنن.

ئەگەر وای دابنێین قەبارەی ئەو كارەساتانە چەند دەبن كە ڕووبەڕووی عێراق و سووریا دەبنەوە بە هۆی دروستكردنی ئەو بەنداوانە، ئەوا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە چەندین دەریاچە و زۆنگاو و كانی وشك دەبن، هەروەها زەویی كشتوكاڵی ڕووبەڕووی بەبیابانبوون و گەردەلوولی تۆزوبا دەبێتەوە، ئەمە وێڕای لەناوچوونی سامانی ماسی و ئاژەڵ، جگە لە تێكچوونی گوزەرانی دانیشتووان و ئاوارەبوونی جووتیاران لە گوند و شوێنەكانی خۆیان، هاوكات بەنداو و كۆگاكانی ئاو لە عێراق و سووریا ڕووبەڕووی مەترسیی بوومەلەرزە دەبنەوە، بۆیە پێویستە ئەوە لەبەر چاو بگرین كە قەبارەی ئاو لە بەنداوی ئەتاتورك كە گرنگترین بەنداوی پڕۆژەی (گاپ)ـە، بریتییە لە (48.7) ملیار مەتری سێجا، هەروەها هەشت تۆربید بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا هەن كە (2.400) میگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنن، دوای ئەمە بەنداوی (كیان) و سێزدە بەنداوی دیكە دێن، هەمووشیان وێستگەی كارۆئاوییان تێدایە، بۆیە لە حاڵەتی تەواوبوونی بەنداوگەلی دیكە، وەك بەنداوی پیرەجك و قرقامیش ئاستی ئەو ئاوە بۆ كەمترین ڕێژە كەم دەكەنەوە كە دەگاتە سووریا، بەڵام سەبارەت بە عێراق ئەوا بەنداوی (ئەلیسۆ) لەسەر ڕووبارەی دیجلە دوای بەنداوی ئەتاتورك دێت كە لەسەر ڕووباری فوڕات دروست كراوە، پانتایی كۆگاكردن لەو بەنداوە دوای بەنداوی ئەتاتوركە، هەروەها ئەو وێستگەی كارۆئاوییەی لەسەری دامەزراوە گەورەترینی چوار وێستگەیە لە توركیا.

بە گوێرەی ڕاپۆرتی شارەزایان لە فاو، بەنداوی ئەلیسۆ لەسەر ڕووباری دیجلە كاریگەریی نەرێنی هەیە بۆسەر كەرتی كشتوكاڵ لە عێراق، چونكە گوزەری ئاو بۆ ڕووباری دیجلە ساڵانە لە (20) ملیار مەتری سێجاوە بۆ كەمتر لە نیوەی دادەبەزێت، بەپێی ئەو ڕاپۆرتانەی كە لەلایەن شارەزایانی عێراقییەوە بڵاو كراونەتەوە، بەم شێوەیە زیاتر لە (80) هەزار كەس لە (199) شار و گوندی عێراق ئاوارە دەبن، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە ئاستی وشكبوونی هۆڕ و زۆنگاو مەترسیدارە، كە ناكرێ لەبەر ئەو وشكبوونە برنج لەو ناوچانە بچێندرێت، بۆیە بە گوێرەی ڕاپۆرتی كۆمەڵەی ئاوی ئەوروپایی، ئەگەر ئەم كێشەیە لەگەڵ توركیای دراوسێدا چارەسەر نەكرێت، ئەوا عێراق لە ساڵی 2040 بە تەواوی ڕووبەڕووی لەدەستدانی ئاو دەبێتەوە لە هەردوو ڕووباری دیجلە و فوڕات، هەر وەك لە ڕاپۆرتی ئەم دواییەی ڕۆژنامەی نیۆیۆرك تایمزدا هاتووە كە بەنداوی ئەلیسۆ لە توركیا بووەتە هۆی ژێرئاوكەوتنی ناوچە شوێنەوارییەكان لە گوندی (حەسەن كیف)ی كوردنشین كە ناوچەیەكی شوێنەوارە و مێژووەكەی بۆ چاخی نوێی بەردین دەگەڕێتەوە.

بە گوێرەی ئەو ڕاپۆرتانەی كە شارەزایانی جیۆلۆجی بڵاویان كردوونەتەوە، ئەو ناوچانەی كە بەنداوەكانی توركیایان لەسەر دروست كراون ڕووبەڕووی بوومەلەرزە دەبنەوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە سەرباری ئەو مەترسییانەی ناوچەكانی توركیا تووشی دەبنەوە، ڕووخانی ئەم بەنداوانەش دەبنە هۆی كاولكاریی تەواوی ڕۆژهەڵاتی سووریا و ڕۆژئاوای عێراق كە هەموو شارو گوندەكان لەگەڵ خۆیان ڕادەماڵێت.

بەپێی ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوی فاو ئێستا ئاستی ئاو لە ڕووباری فوڕات (56) سانتیمەترە لە شاری ناسریە كە ئەمەش بووە هۆی وشكبوونی 90%ی هۆڕەكانی نزیك لەم ڕووبارە. هەروەها ئامارە فەرمییەكانی عێراق دووپاتی دەكەنەوە، كە یەدەگی بەردەست لەو ئاوەی كە لە كۆگاكان هەیە لە نێوان (7 بۆ 7.5) ملیار مەتری سێجایە لە كۆی توانای كۆگاكردنی (150) ملیار مەتر سێجا، ئەمەش بەو واتایەی كە یەدەگی ئاو لە عێراق نزیكە لە كەمبوونەوەی یەكجاریی ئاو كە كارەساتێك بە دوای خۆیدا دەهێنێت، تەنانەت بۆ ئاوی خواردنەوە، ئەوەی پەیوەستە بە ڕووباری دیجلەوە، لە حاڵەتی تەواوبوونی هەموو بەنداوەكانی توركیا، ئەوا تێكڕای ساڵانەی هاتنە ناوەوەی ئاوی ڕووباری دیجلە، كە پێشتر لە (21) ملیار مەتر سێجا كەمتر نەبوو، زۆر كەم دەبێتەوە، بە هۆی ئەوەی ئەو بەنداوانە نزیكەی80%ی ئەو ئاوە دەگرنەوە كە ساڵانە دەڕژێتە ڕووباری دیجلەوە، واتا عێراق پشت بە لقە ڕووبارەكانی ناوخۆ دەبەستێت، كە ئەوانیش لە هەمان كاتدا بەرەو نەمان و كەمبوونەوە دەچن، بەهۆی ئەوەی كە ئێران چەندین بەنداوی دروست كردووە، لەسەر سەرچاوەكانی ئاو لەنێو سنوورەكەی خۆیدا، وەك ڕووباری سیروان لە شارۆچكەی كەلار لە هەرێمی كوردستانی عێراق، بۆیە دوور نییە عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە لە ماوەی چەند ساڵی داهاتوودا ڕووبەڕووی كارەساتێكی ئاو ببێتەوە، ئەگەر عێراق و توركیا و ئێران نەگەنە ڕێككەوتنی نێودەوڵەتی بۆ ڕێكخستنی مافەكان لە بواری ئاودا، لەگەڵ داڕشتنەوەی هەیكەلبەندیی گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و كشتوكاڵی و ئاودێری، لەسەر بنەمای ئەو سەرچاوانەی ئاو كە بەردەستن، واتا عێراق و هەرێمی كوردستان سوود لە سەرچاوەكانی ئاوی خۆیان وەربگرن لە چوارچێوەی بەرنامەگەلێك بۆ بنیادنانی سەرتاسەریی ژێرخانی هایدرۆلیكی (بەنداوەكان و سیستەمگەلی ئاودێری و بیرەكانی ئاوی ژێر زەوی).

ئەوەی لەم وتارەدا خرایە ڕوو، ئەوە دەسەلمێنێت كە هەموو كاریگەرییەكان بەڵگەن بۆ ئەوەی كە سەرتاسەری عێراق لە ماوەی ساڵانی داهاتوودا ڕووبەڕووی كارەساتێكی ڕاستەقینەی ئاو دەبێتەوە، ئەگەر ئەمە چارەسەر نەكرا، چونكە كەمیی سەرچاوەكانی ئاو ڕۆڵی دەبێت لە هێنانەكایەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، وەك زیادبوونی تێكڕای بەهەڵمبوون و وشكەساڵی و هەڵكردنی گەردەلوول و ڕەشەبا، دواجار داخوڕانی زەویی كشتوكاڵ و پیسبوونی هەوا بە هۆی تۆزوباوە، كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا مەترسییە بۆ سەر تەندروستیی هاووڵاتیان.

جا لەبەر ئەوەی كە دەگوترێت ئاو پێكهاتەیەكی فراوانی تەندروستی و كۆمەڵایەتی و مێژوو و سیاسەت و ئابووری و گەشەپێدان و ژینگە و كەشوهەوایە، واتا پێكهاتەی مانەوەی ژیانە، بۆیە داوا دەكرێت، ئەمڕۆ و بێ دواكەوتن كە هەر یەك لە توركیا و عێراق و سووریا بگەنە ڕێككەوتنێكی كۆتایی لەبارەی دابەشكردنی ئاوی دیجلە و فوڕات، لەسەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەم دەوڵەتانە بەپێی پرەنسیپەكانی دادپەروەری و ویژدان، هەروەها بەپێی پرەنسیپەكانی دراوسێتی و بەرژەوەندییە هاوبەشەكان و زیان نەگەیاندن بە گەلانی ئەم دەوڵەتانە، كە مافی هەموویان پارێزراو بێت، هاوكات ئاشتییانە كێشە و ناكۆكییەكانیان چارەسەر بكەن.

لە ئێستادا هەرێمی كوردستان دەرك بەوە دەكات و لەوە گەیشتووە كە مەترسییەكانی كەمبوونەوەی ئاو كاریگەریی نەرێنییان دەبێت بۆ سەر هەموو كایەكانی ژیانی كۆمەڵگەی كوردستانی، بۆیە پێویستە ستراتیژیەتێكی ڕوون و دیار بگیرێتە بەر بۆ گەشەپێدان و پاراستنی ئاسایشی ئاو و خۆراك.

پێویستە ڕۆڵی حكومەتی ئێستای هەرێمی كوردستان و، دەستپێشخەرییەكەی بۆ دانانی چارەسەر تایبەت بە كێشەی سەرچاوەكانی ئاو لە هەرێم، بەرز بنرخێنین. هاوكات لە ڕووی گرتنەبەری سیاسەتی دروستكردنی بەنداو و پۆند و پاراستنی ئاوی ژێر زەوی، لە هەمان كاتدا داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكرێت كە هۆشیاری بڵاو بكاتەوە و ڕێنمایی توند دەربكات بۆ بەفیڕۆنەدانی سامانی ئاو و پارێزگاریكردن لە سەرچاوەكانی، ئەمەش بۆ ئەوەی وڵاتمان لە ئێستا و لە ئایندەدا ڕووبەڕووی كارەساتی ژینگەیی و كەشوهەوا نەبێتەوە.