پ.د.عوسمان عەلی، سەرۆكی ڕێكخراوی تاسك بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی و پسپۆڕ لە پەیوەندییەكانی دەرەوە، بۆ ڕاپۆرتی مەیدانیی بازنەی گفتوگۆ (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) بەم جۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی پێ ڕاگەیاندین.

 

سیستمی تەسكی حزبایەتی و تێنەگەیشتن لە چۆنیەتی كاركردن لە ناو سیستمی دیموكراتی و فرەحزبیدا، زەرەرێكی گەورەی بە پرسی نەتەوەیی كورد گەیاندووە، دەتوانم بڵێم: لەم هەرێمەی ئێمەدا چەند هۆكارێكی كوشندە هەن، كە من تێنەگەیشتن لە سیستمی حزبی و تێنەگەیشتن لە سیستمی دیموكراتی بە دوو هۆكاری كوشندە دەزانم.

لە دوای ڕاپەرینی بەهاری 1991 و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە ئەمە سەرەتای ئەزموونێكی دیموكراتی بوو لە هەرێمی كوردستان، هیوای ئێمە و خەڵكی كوردستانیش ئەوە بوو، كە حزبەكان ببنە ئامێرێك بۆ بەڕێوەبردنی جیاوازییەكان لە ناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، لایەنە ئەرێنییەكەی خەباتی شاخ دووبارە بكەنەوە كە خەبات و مقاوەمەت بوو دژی ڕژێمی بەعس، نەك لایەنە نەرێنییەكە دووبارە بكەنەوە كە چەندین شەڕی شوومی ناوخۆی لێ كەوتەوە و زیانێكی گەورەی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دا.

حزبەكانی كوردستان وەك زۆربەی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هزری فرەحزبی تێنەگەیشتوون، بەشێك لەو حزبانە بیروباوەڕیان بیروباوەڕێكی تۆتالیتارییانە بوو، بەرانبەری ڕەت دەكردەوە و قبووڵی نەدەكرد، زیاتر پەیڕەوی فیكری ماركسیی لینینیان دەكرد و، لە ناو ئەم فیكرەشدا پێیان وابوو فرەحزبی فیكرێكی بۆرجوازییانەیە و ڕەت دەكرایەوە، بۆیە بواری یەكتر قبووڵكردن نەبوو. ماركسییەكان بڕوایان بەوجۆرە بوو كە یەك حزب هەیە، ئەویش حزبی دایكە، هەروەها یەك سەركردە هەیە ئەو یش سەرۆكی حزبە.

هۆكارێكی دیكەی نەخۆشیی سیستمی حزبی لە كوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە لە عێراقدا بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ یەك حزب هەبووە، ئەویش حزبی بەعس بووە و یەك سەركردە هەبووە، خەڵكیش دەیانگوت دەبێت هەر وابێت، ئەمەش ئەو ئەزموونە تاڵەی بەسەر هەموو عێراقییەكاندا هێنا، كە تا ئێستاش بەدەست دەرهاویشتە خراپەكانیەوە دەناڵێنین.

 لە دوای ساڵی 2003 لەگەڵ ئەوەی لە دەستووری ساڵی 200ی عێراقدا ئەوە هاتووە كە دەبێت حزبی سیاسی هەبێت، بەڵام لەبەر ئەوەی تێگەیشتن بۆ سیستمی حزبی و فرەحزبی نییە، ئەوا چۆن سیستمە حزبییەكەی هەرێمی كوردستان نەخۆشە لە عێراقیش بە هەمان شێوەیە.

لێرەوە با ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین: دەرهاویشتە خراپەكانی تێنەگەیشتن لە سیستمی حزبی و دیموكراسی لەسەر كۆمەڵگە چی دەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە واقیعی سیاسیی ئێستای كوردستانە، دەرەنجامی بیركردنەوەی تەسكی حزبی ئەوەیە ئێستا لەكوردستان چەند زۆنێكمان هەیە، ئەوە زۆنی زەرد و سەوز كە بە حیساب حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێك هێناوە، بەڵام زۆنێكی دیكەیشمان كە لە دەرەوەی دەسەڵاتی هەرێمە، كە ئەویش زۆنی قەندیلە زیاتر لە 500 گوندی لەخۆی گرتووە.

بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتانە، وڵات پێویستی بە مەرجەعێكە وەك لە هەندێك وڵاتدا مەرجەعێكی نیشتمانی هەیە، كە ئەویش دەستوورە، یان لە هەندێك وڵاتانی هاوشێوەی دەوڵەتانی جیهانی سێيەم، لە قۆناغی ڕزگاریی نیشتمانی سەركردەیەك هەبووە لەلایەن هەموو حزبە سیاسییەكانەوە پەسەند كراوە و پابەندبوون پێوەی، دوای ڕزگاربوون و دامەزراندنی دامەزراوەی نیشتمانی هەندێك جار پەرلەمان بووەتە مەرجەع و گرینگیشە پەرلەمان مەرجەع بێت و سەرچاوەی چارەسەری كێشەكان بێت و هەموولایەك بگەڕێنەوە بۆ پەرلەمان، لەسەر ئاستی بەشێكی ناوچە جیاجیاكانی جیهان، زۆر جار بنەماڵەیەك بووەتە مەرجەعی نەتەوە و ئەو بنەماڵەیە ڕۆڵێكی ئەرێنیی گێڕاوە، هەر بۆ نموونە بنەماڵەی جەواهیر لال نەهرۆ ڕۆڵێكی زۆر گەورەی لە پێشكەوتنی دیموكراتی گێڕاوە، بە تایبەتی كە دوای كچەكەی (ئەندێرا گاندی) ڕۆڵێكی زۆر باشیان گێڕاوە، لە بەشێك لە دەوڵەتانی پێشكەوتووی ئەوروپاش، سیستمی حزبی و فرەحزبی هەیە، بەڵام بنەماڵەی پادشایەتیش هەیە كە هەموو حزبەكان لە ژێرچەتری پاشایەتیی ئەو بنەماڵەیەدا حزبایەتی و دەوڵەتداریی خۆیان دەكەن. بۆیە بۆ هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستمان بە مەرجەعییەتێك هەیە، ئەوجا ئەو مەرجەعییەتە یاسای پارتە سیاسییەكان بێت، كە پەرلەمانی كوردستان یان حزبەكانی كوردستان كۆببنەوە و كۆنتراكتێكی نیشتمانی گرێ بدەن و، لەسەر كەسایەتییەك وەك مەرجەع ڕێك بكەون، لە غیابی ئەم مەرجەعییەتەدا، لە ئێستای هەرێمی كوردستاندا سیستمی حزبی و فرەحزبی بووەتە كارەساتێكی گەورە.