ڕێبوار سیوەیلی تەنیا مامۆستای زانكۆ و نووسەر و ڕۆشنبیرێكی دیاری كوردستان نییە، بەڵكو كەسایەتییەكی دیاری بیری نەتەوەیی كوردییە و داكۆكیكارێكی سەرسەختی دۆزی نەتەوەییشمانە و خاوەنی كتێبی «100 وانەی ڕیفراندۆم»ـە و ماوەی چوار دەیەیە خزمەتی ئەدەب و زمان و بیری نەتەوەیی كوردی دەكات و، بە خۆشەویستییەوە كار لەسەر ئەم پرسە دەكات، ئێمەش لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بە كتێبی «ئەفسانەی خۆشەویستی» ناسیمان، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان» زۆر بوێرانە و واقیعییانە بەمجۆرە دید و بۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی لەسەر ئەم پرسە گرینگە خستە ڕوو.

 

 

تایتڵی «ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان»، قسە و باسێكی زۆر هەڵدەگرێت و دەبێت چوارچێوەیەكیان بۆ دروست بكەین، كە هەم ڕەخنەیی بێت و هەم شیكاری و دڵسۆزانەش هەڵسەنگاندنی بۆ بكەین.

بەداخەوە بە سەرنجدانم لە مێژووی 20 ساڵی ڕابردووی سیستمی حزبی سیاسیی لە كوردستاندا، بە دیدی من گۆڕانكاری زۆر گەورە لە سیستمی حزبیی ئێمە ڕووی داوە. ئەگەر دروستبوونی حزبی سیاسیی كوردی لە هەر چوار پارچەی كوردستان بۆ پڕكردنەوەی كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان بووبێت و، هۆكارێك بووبێت بۆ ئەوەی لە ئەدەبیاتی سیاسیی پێی دەگوترێت «ئۆرگانیزەكردنی كۆمەڵگە»، ئەوا كاتێك لە ڕوانگەی سیاسییانە و مێژووییانەوە سەیری حزبی سیاسی كوردی دەكەین، لەگەڵ ئەوەی سادەن، بەڵام سەرەتایەكی زۆر باشن و وەڵامدەرەوەی پێویستییە هەنووكەییەكانی سەردەمی خۆیان بوون، بەڵام ئێستا ئەمە پێچەوانە بۆتەوە. لەبری ئەوەی حزب لە ئێستادا كەلێنەكانی كۆمەڵگە پڕبكاتەوە، كەلێنی زۆر گەورەی لە كۆمەڵگەدا دروست كردووە. دەتوانم بڵێم بووەتە بارێكی گەورەش بەسەر كۆمەڵگەوە و لەمەش زیاتر لە ڕوانگەی فەرهەنگی سیاسییەوە حزب زۆر بچووك بووەتەوە، بە جۆرێ كە ئێدی ناتوانم بڵێم ئێستا لەسەر بنەمای پێناسەی حزبی سیاسی، حزبە سیاسییەكانی هەرێم بەگشتی و هەردوو حزبە سەرەكییەكە بە شێوەیەكی سیاسییانە پێناسە بكەین. ئەمەش لەبەر ئەوەی پێناسەی حزبیان بەجێهێشتووە و تووشی دووركەوتنەوە لە مێژووەكەی خۆیان بوون. لە ماوەی ئەم 20ساڵەی ڕابردوو زیاتر حزب چووەتە ژێر چەتری بنەماڵەیی بوونەوە، ئەم قسەیە لە میدیاكان وەك تانە و تەشەری توند ئاماژەی پێدەكرێت، بەڵام من وەك توێژەرێك كە لە ڕوانگەی مێژوویی، كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە سەیری دەكەم، بە كارێكی هەڵەی نازانم، ئەمەش لەبەر ئەوەی‌ بنەماڵەكان لە ناو مێژووی ئێمە ڕەگ و ڕیشەیان هەیە.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە سیستمی خێڵ و هۆزەكان ڕەنگدانەوەی لەسەر جۆری پەیوەندیی حزبی سیاسیی كوردی هەیە، هەر بۆیە دەبوو حزبە سیاسییەكانی ئێمە هێزی خێڵ و هۆزەكانیان زۆر بە باشی بەكاربهێنایە و ڕێكخستنی وایان تێدا دروست بكردنایە، كە ببن بە هاووڵاتییەكی مەدەنیی زۆر ئەكتیڤ كە ئینتیمای مەدەنییانەی بۆ كۆمەڵگە و وڵاتەكەی زیاتر بوایە، نەك پشتگوێیان بخەن. ئەوە ئەركی حزب بوو ئەم وەرچەرخانە لە ئینتیمای خێڵەوە بۆ پەیوەندییەكانی نێوخۆی بگۆڕێت بۆ پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆمەڵگەی مەدەنی و خێڵ و عەشیرەتەكان وەك هاووڵاتی و ئەندامانی نەتەوە، نەك ئەندامی خێڵ و عەشیرەت. حزب نەك هەر ئەمەی نەكرد، بەڵكو دەستكاریی پەیوەندییەكانی خێڵ و عەشیرەتەكانیشی كرد و پەیوەندییەكانی بەرەو پەیوەستبوون بە حزبەوە گۆڕین و دابەشكارییەكی ترسناكی دروست كرد. ڕێك بە پێچەوانەی ئەوەی لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە ڕوودەدات و هەموو كورد لە ئاست سیاسەتی ئەوسای بەریتانیا و حكومەتی تازە دروستكراوی عێراقدا خۆی لەبەر ڕۆشنایی شوناسی كوردبووندا پێناسە دەكات. تەنانەت كاتێك لە بیستەكانی سەدەی بیستەمدا دەزگا شۆڤێنییەكانی عەرەب بە ناوی پیرۆزبوونی زمانی عەرەبییەوە ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی كتێبەكەی ئەمین زەكی بەگ دەگرن (دوو تەقەلای بێسوود)، مامۆستا ئەمین زەكی بەگ و منەوەرانی دیكە داكۆكی لە زمانی نەتەوەیی خۆیان دەكەن، جێدەستی حزبی سیاسی و بزووتنەوەكەی بە بیركردنەوەیانەوە دیارە و ئەمەش ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە چۆن حزبی سیاسی جەماوەر و نوخبە لە دەوری كێشە نەتەوەییەكان كۆ دەكەنەوە. ئیدی لێرەوە شەڕی محەمەد ئەمین زەكی بەگ دەبێتە شەڕ لەسەر زمانی كوردی و خەبات دەكات بۆ ئەوەی بەرگری لە زمانی كوردی بكات، ئەمە زۆر گرینگە و ڕێك وادەكەوێتەوە كە دەبێتە سەرەتایەك كە بزاڤی ڕۆشنبیریی ئێمە بەشدار بێت لە دروستكردنی حزبی سیاسی بە ئاراستەی خزمەتكردنی كێشە نەتەوەییەكان.

بەداخەوە لە ئێستادا بزاڤی ڕۆشنبیریی ئێمە بەهۆی ململانێی حزبە سیاسییەكانەوە لە حاڵەتی سەرگەردانیدایە. هەر بۆ نموونە لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە بەرنامەكە لەلایەن سێ حزبی سەرەكی («پارتی و یەكێتی و گۆڕان) داڕێژراوە و پەسەندیان كردووە، كاتێك سەرۆكی كابینە لە پەرلەمان ئەم بەرنامەی خوێندەوە لە هیچ بڕگەیەكدا باسی كەلتوور و زمانی تێدا نەبوو كە وەك كێشەیەكی نەتەوەیی خرابێتە ڕوو، ئەمە وای لێكردم نامەیەك بۆ سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بنووسم و پێی بڵێم: «بەڕێزان بەشێك لە كێشەی گەورەمان مەسەلەی زمان و شوناسە لەبەرنامەكەی حكومەت لەبیركراوە». ئەمەش ئاشكرای دەكات كە ئەم حزبانەی ئێمە چەندە لە بیری نەتەوەییەوە دووركەوتوونەتەوە.

دیسان لە دوای ساڵی 2003وە ئێمە زۆر بە هۆشیارییەوە ڕۆیشتین عێراقێكمان زیندوو كردەوە كە ماوەی هەشتا ساڵ زیاتر بوو هەموو هێزی خۆی بۆ داپڵۆسینی كۆمەڵگەی كوردستان بەكارهێنابوو، بە ڕێككەوتنی حزبی سیاسیی دووبارە عێراقمان زیندوو كردەوە. من وەك كەسێكی نەتەوەیی وای دەبینم دەستمان لە دۆزی نەتەوەییمان بەردا و كۆتاییمان پێهێنا، ئەو پرۆسەیەش هەتا ئێستا بەردوامی هەیە، بە بەڵگەی ئەوەی ئێستا بۆ شتی زۆر بچووكتر لە دۆزی نەتەوەییمان هانا بۆ بەغدا دەبەین و هەوڵ دەدەین ڕازییان بكەین.

دەرهاویشتەی سیستمی حزبی و فۆرمی ململانێ حزبییەكانی كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ بوونی كەلێن و كەموكووڕی لە یاسا و ڕێسا و ڕێنمایەكاندا، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ فەزا و پێكهاتەی ئاستی هۆشیاریمان، ئەم ژینگەیەش ئەم واقیعەی دروست كردووە كە ئێستا هەموومان دەیبینین لەوانە:

- یەكێك لە دەرهاویشتە ترسناكەكانی كە لە ئاكامی ئەم ململانێ حزبییە ناشەرعییە و دەستبەردانمان لە دۆزی نەتەوەییمان دروست بووە، ئەوەیە بڕوامان بە دۆزی نەتەوەیی و شوناس و كورد و مێژوو نەماوە، نەوەیەك دروست بووە، هیچ بڕوایەكی بە دۆزی نەتەوەیی نەماوە، بوێری وا دروست بووە كە گاڵتە بە پیرۆزییەكانی دۆزی نەتەوەییمان بكات.

- دەرهاویشتەیەكی زۆر ترسناكی دیكەی ئەم ململانێ حزبییە ئەوەیە كە خاڵی هاوبەشی نەتەوەیی لە نێوان چین و توێژەكانی دەڤەرە جیاوازەكانی كوردستان نەماوە، پێشان شۆڕش لە بارزان هەڵدەگیرسا هاووڵاتیانی كوردستان لە پێنجوێنەوە ئینتیمای بۆ شۆڕشەكە هەبوو، لەمەش زیاتر ڕەوەندی كوردی لە ئەوروپاوە ئینتیمای بۆی هەبوو، لە ئێستا ڕێك پێچەوانەكەی دەبینین.

- ئەم ململانێ حزبییە ناتەندروستە وای كردووە، ئەوەندەی خەریكی بە دوژمنكردنی یەكترین، ئێستا دوژمنە ڕاستەقینەكانی خۆمان ناناسین. حزبی سیاسی لەبەر ناكۆكیی ئایدیۆلۆژی، نەك جیاوازی لەسەر ئامانجی نەتەوەیی، خەریكی بە دوژمنكردنی ئەوی دیكەی كۆمەڵگەی خۆیەتی، ئەمە هەناوی دۆزی نەتەوەیی ئێمەی لەبەریەك هەڵوەشاندووەتەوە، بەداخەوە وادەڵێم لە ناو هزر و ڕۆحی تاكی كوردا شتێك نەماوە كە پێی بگوترێ خاڵی هاوبەشی نەتەوەیی بە تایبەتی وەك «زمان، خاك، خۆشەویستی بۆ ئاڵا» ئەمە پرۆسەیەكە و بەردەوامیی هەیە.

- لەناو ئەم ژینگە پاشاگەردانییەی ململانێی حزبی دروستی كردووە، ئێمە ناتوانین قەناعەت بەم نەوە تازەیەی ئێستا بكەین، كە حوكمڕانی بێگانە لە حوكمڕانی خۆماڵی باشتر نییە. بەداخەوە ئەم نەوە تازەیە بڕوای بەوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕووخێت باشترە و بگەڕێینەوە بۆ ژێر چەپۆكی عێراق، پاشاگەردانییەكە گەیشتووەتە ئەو ئاستەی تەنانەت ئێمەی نووسەرانیش نەوێرین بە ئاشكرا بەرگری لە دۆزی نەتەوەیی و شەرعیەتی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان بكەین، لەبەر ئەوەی ڕووبەرووی چاوشكێنییەكی مەعریفیی ئەوتۆ دەبینەوە كە لە دەسەڵاتی تۆدا نامێنێت بەرگەی بگریت.

لێرەوە ئەگەر ئەو پرسیارە بورووژێنم، ئایا ئەو هۆكارانە چین كە بەردەوامیی بەم پرۆسەی پاشاگەردانییە داوە و دەرگای بە ڕووی چارەسەرەكان داخستووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێم:

- هۆكاری سەرەكیی، جێبەجێنەكردنی یاساكان و نەبوونی لێپرسینەوەیە.

لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا وەك هاووڵاتیەكی ئەم كوردستانە لێپرسینەوەی زۆر كەمم بینیوە، نەمبینیووە خەڵكانی گەندەڵكار سزا بدرێن.

- ئێمە هیچ خوێندنەوەیەكمان بۆ كۆمەڵگەی خۆمان نەبووە، چۆن هەوڵماندا سیستمی زانستیی خۆمان لەسەر پڕۆگرامی دەوڵەتانی ئەوروپی كۆپی بكەینەوە، ڕاستەوخۆ هەوڵماندا سیستمی سیاسیشمان لەسەر سیستمی دیموكراتی ئەوروپی كۆپی بكەینەوە، ئەوەمان لەبەر چاو نەگرت، كە لەم وڵاتەدا پێش دامەزراندنی ئەم ئەزموونە، ڕژێمێكی وەك ڕژێمی بەعس حوكمڕانی كردووە كە بە زەبری هێز مامەڵەی دەكرد، هەوڵی دەدا ئێمە وەك نەتەوە بتوێنێتەوە و بمانسڕێتەوە، ئەنفالی دەكردین و كچ و ژنەكانیان بە سەبایە دەبردین، ئەمانە مانای ئەوەیە هیچ ژێرخانێك بۆ سیستمی دیموكراتی بوونی نییە، ئێمە دەمانەوێت سیستمی دیموكراتی كۆپی بكەینەوە، بەم هەنگاوە ڕاستە هەرێمی كوردستان دڵی هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی ڕازی دەكات، بەڵام لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی خۆشمان پاشاگەردانی دروست دەكات.

- ئێمە هەتا ئێستا نەمانتوانیوە مەرجەعێكی كوردستانی دروست بكەین، ئەمە كەلێنێكی گەورەیە كە لەم وڵاتە مەرجەعییەتێك لە وڵاتەكەت نەبێت، یان نەمانتوانیبێت دروستی بكەین.

- نەبوونی پێوەر بۆ پڕكردنەوەی پۆستەكانی حكومەت بەتایبەتی پۆستە باڵاكان، بۆیە ئێمە دەبینین لێهاتوویی و پسپۆری لەم بوارەدا ڕەچاو نەكراوە و بەهەند وەرنەگیراوە.

- لە ئێستادا ئاستی هۆشیاریی حزبی لە ناو هەموو حزبەكان بە ئاستێك نزم بووەتەوە كە هۆشیاری كۆمەڵایەتی لە زۆر ڕووەوە لە هۆشیاریی حزب بەرزترە، ئەمەش وای كردووە، حزب ببێتە بارێكی گەورە بەسەر كۆمەڵگەوە.

- ململانێی ناتەندروستی حزبەكان، زەمینەی خۆش كرد، بۆ سەرهەڵدانی ئۆپۆزسیۆنێكی بێ ئینتیمای پۆپۆلیستی، ئەم ئۆپۆزسیۆنەش حزبە خاوەن دۆزەكان دروستیان كرد، ئەمەش لەبەر ئەوەی بە تەواوەتی ڕەتیان كردنەوە و دیالۆگیان لەگەڵ نەكردن، ئەم ڕەتكردنەوەیە بۆشاییەكی دروست كرد كە دەرگایان بۆ بكرێتەوە و بچن باوەش بە دوژمنەكانماندا بكەن. مێژووی ئەم 20ساڵەی دوایی ئەوەمان پێ دەڵێت، ئێمە ئەمەمان كردووە، ئەوجا كاتێك دوژمن لە خۆت بێت، دەست بۆ بردنی مەترسیدارە، ئێستا حزبی كوردی بەدەست ئەم ئۆپۆزسیۆنە بێ ئینتیما و پۆپۆلیستە گیری خواردووە.

- من بڕوام بەوە هەیە سیستمی حزبی شتێكی تەندروستە بۆ كۆمەڵگە، بە بەڵگەی ئەوەی لە ڕووی مێژووییەوە، حزب و سیستمی حزبی لە كوردستاندا ئامانجی پڕكردنەوەی كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان بووە و، بەهێزكردنی گیانی هاوبەشی لەناو خەڵك و دەڤەرە جیاوازەكانی كوردستان بووە، ڕووبەڕووبوونەوەی دوژمنەكانی دەرەوەی سنووری كوردستان بووە، بۆیە تا ئێستاش دەتوانێت ڕۆڵی مێژوویی خۆی بگێڕێت، بەڵام ئەوەی ڕێگرە و ناهێڵێت حزبی سیاسیی ڕۆڵی مێژوویی خۆی لە ئێستادا بگێڕێت، ئەوەیە كە هیچ حزبێكی سیاسیم نەبینیوە ئامادە بێت لە كۆنگرەكانی خۆیدا خەسارناسیی هەڵەكانی خۆی بكات و، بە ئاشكرا بڵێت ئێمە لە ئاكامی هەڵەكەمان ئەم خەسارەمان لە خۆمان داوە و ددانیش بە هەڵەكانی خۆماندا دەنێین و ڕەخنەیان لێ دەگرین و ڕاستیان دەكەینەوە، بۆ ئەوەی نەوەی داهاتوو ئەو هەڵانە نەكاتەوە.

- ئێمە لە كوردستاندا ڕاگەیاندنێكی نەتەوەییمان نییە، سوپایەك لە ڕاگەیاندنی حزبی سێبەر، فەزای كوردستانیان داگیر كردووە، ئەگەر پرۆسەكانی ئەنفال بە دەستی داگیركار ڕووی دابێت، ئەوا ئێمە هەموو ڕۆژێك لە بەردەم ئەنفالی شتێكداین كە ئەویش دیموكراسییەتی كۆپیكراوە‌، كە بواری بەم پاشاگەردانییەی ڕاگەیاندن داوە. ڕاگەیاندن هەم بودجەیەكی قەبەی ئەم وڵاتەی بۆ خۆی بردووە، هەمیش تەشویشێكی لە هزر و دەروونی خەڵكدا دروست كردووە. بۆیە ڕاشكاوانە دەڵێم، كوردستان پێویستی بە ڕێكخستنێكی ئەرێنی و یاسایی بۆ ڕاگەیاندن هەیە، پێویستمان بە كەناڵێكی ڕاگەیاندن هەیە كە دەڕبری بۆچوونەكانی هەرێمی كوردستان بێت و، كەناڵەكانی دیكە دەبێت ملكەچی ئەو یاسا و ڕێنماییانە بن كە لە وەزارەتی ڕۆشنبیری و وەزارەتی ناوخۆ لە چوارچێوەی یاساكانی پەرلەمانی كوردستاندا دەركراون.

لەناو ئەم هەموو دەرهاویشتە خراپانەدا، تەنیا چارەسەر بە دیدی من گەڕانەوەیە بۆ خاڵە بە هێزەكانی كوردستان و دەبێت هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بخەینە گەڕ كە جارێكی دیكە خاڵە بەهێزەكانی كوردستان كاریان پێ بكەینەوە.

- بەداخەوە لە ئێستادا ئەوەی كوردستانپەروەر و خاوەنی بیری نەتەوەیی ڕەسەن بێت، نە لە زانكۆكانی كوردستان، نە لەناو حزبە سیاسییەكان و نە لە دیبەیتی كەناڵە میدیاییەكان، ئاوڕی لێ نادرێتەوە، ئەمەش بە بەڵگەی ئەوەی 30 ساڵە ئێمە گوندەكانی خۆمانمان فەرامۆش كردووە كە سەرچاوەی ڕەسەنی زمانی ئێمەن، سەرچاوەی پێشەی دەستین، سەرچاوەی زانستی پراكتیكی مرۆڤی كوردن، ئەم نەتەوەیەی ئێمە خۆ لە دوێنێوە لە دایك نەبووە، بەپێی دوایین بەڵگە كە من لە ڕاپۆرتێكی ژاپۆنیدا خوێندمەوە، 14 هەزار ساڵە ئەم میللەتە بە ناوی میللەتی كورد، یان تۆزێك جیاوازتر لەسەر ئەم خاكە دەژی، دەكرێت نەزان بووبێت و هەتا ئەوروپییەكان زانكۆیان بۆ دروست نەكردین، ئێمە هەر بە نەزانی ژیابین؟ باشە چۆن بەروبوومی خۆمانمان بەرهەم هێناوە؟ چۆن مانەوەی خۆمان دابین كردووە؟ چۆن لەگەڵ سرووشت و ژینگە و گیانەوەرانی دیكە خۆمان گونجاندووە؟

ئەمە پێمان دەڵێت، نەتەوەی ئێمەش خاوەنی زانست و مەعریفەی خۆیەتی با بڵێین زانست و مەعریفەی پپش قۆناغی ڕێنیسانس «Prescientific»، كە ئەقڵی مرۆڤی كوردیش وەك ئەقڵی هەموو نەتەوەكانی دیكە لەو قۆناغەدا كاری كردووە. دەبێت سوود لەو بوارانە وەربگرین كە ئەقڵی تاكی كورد كاری لەسەر كردووە، لەوانە (میوزیك و گۆرانی، كەلتووری خۆراكی و تەلارسازی و ساخڵەمی و.. هتد). پرسیار ئەوەیە بۆچی ئەمانە لەناو توێژینەوەی زانكۆكانی ئێمەدا‌ دیار نییە و پشتگوێ خراون، كە كەلتووری ڕەسەنی كوردین، بەڵام بایەخ بە توێژینەوە لەسەر زانستی كۆپیی زانكۆكانی جیهان دەدرێت؟

- هەتا ئێستا حزبە سیاسییەكان بۆ وەرگرتنی دیدوبۆچوون بۆ دیاریكردن و چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتییەكان، گەڕاونەتەوە بۆ ڕێكخستنەكانیان لە لق و ناوچە و ڕێكخراوەكان، گرینگە دەست لەمە هەڵبگرن و بە دوای هێزێكی دیكەی كۆمەڵایەتی بگەڕێن كە هاوكارییان بكات لە دەستنیشانكردنی كێشەكان و دۆزینەوەی چارەسەركردنی كێشەكان. ئەندام و كادری ڕێكخستنەكان، پسپۆڕی ناسینی كۆمەڵگەی كوردستانی نین، ئەمانە لەبەر ململانێی جیاوازی حزبی و هەوڵەكان بۆ مانەوەیان لە پۆستەكانیان هەموو ڕاستییەكان وەك خۆی نانێرن بۆ سەركردایەتیی خۆیان، بۆیە كاتێك لەبەر ڕۆشنایی زانیاریی نادروست سەركردایەتی بڕیار دەدات، دەبینین بڕیارەكانی بێ ئاكام دەبێت، بۆیە دەبێت حزب دەرگا بۆ هێزێكی كۆمەڵایەتی بكاتەوە كە هاوكاری بێت لە دەستنیشانكردنی دروستی كێشەكان و دۆزینەوەی چارەسەری دروست بۆ كێشەكان.